زهرا رمضانی، روزنامه‌نگار: رساله‌های دانشجویی مهم‌ترین خروجی حضور دانشجویان تحصیلات تکمیلی در دانشگاه‌ها به‌شمار می‌روند. مقالاتی که می‌توانند نقش تعیین‌کننده‌ای در پیشبرد جریان علمی داشته و با ارائه راهکارهای فنی، در رفع چالش‌های بخش‌های مختلف کشور اثرگذار باشد. در این میان اما بیشتر انرژی دانشگاه‌های کشور صرف نگارش رساله‌هایی می‌شوند که در عمل هیچ آورده علمی قابل‌اجرایی برای رفع نیازهای داخل ندارند و تنها به‌عنوان پله‌ای برای ارتقای اساتید و فارغ‌التحصیلان دانشجویان تلقی می‌شود. دلیل این مساله هم آن است که بیشتر مقالات چاپ‌شده، در عمل نگاهی به مشکلات داخلی ندارند که بخواهند برای رفع آن راهکار علمی و عملی ارائه دهند. در اصل پارساها (پایان‌نامه و رساله‌های دکتری) که توسط اعضای هیات‌علمی و دانشجویان تحصیلات تکمیلی به نگارش درمی‌آیند، اگر جزء پارساهای تقاضامحور باشند، به نسبت دیگر پایان‌نامه‌ها از اهمیت بیشتری برخوردار هستند؛ چراکه آنها از بیرون دانشگاه تامین مالی شده و طبیعی است که به‌دنبال ارائه راه‌حل علمی و عملی برای رفع مشکل مربوطه هستند، مولفه‌ای که گمشده عموم پارساهای دانشگاهی تلقی می‌شود. طبیعتا هرچه میزان پارساهای تقاضامحور در حوزه‌های مختلف افزایش پیدا کند، امیدها برای رفع چالش‌های موجود نیز به‌مراتب بیشتر خواهد شد.
کدام پایان‌نامه‌ها تقاضامحور محسوب می‌شوند؟
پارساهای تقاضامحور در تعریف علمی‌شان به پایان‌نامه و رساله‌هایی گفته می‌شود که از خارج دانشگاه تامین مالی شده و توسط سازمان تامین کننده اعتبار پژوهشی، برای پاسخ به یک درخواست و یا برآورده کردن یک نیاز تهیه می‌شود. روند انجام آن هم طی قراردادی مشخص با سازمان تامین کننده اعتبار و مجری دنبال خواهد شد و در اصل نه‌تنها برای دانشگاه آورده مالی دارد، بلکه باعث رفع نیاز دستگاه مربوطه از طریق مباحث علمی و به‌روز خواهد شد. نکته قابل‌توجه درباره این پایان‌نامه‌ها آن است که دانشجوی دارای پارسای تقاضامحور می‌تواند حقوق دریافت کند، البته این پرداخت منوط به ارائه گزارش ماهیانه و تایید پیشرفت کار توسط استاد راهنما انجام می‌گیرد؛ اما می‌توان از آن به‌عنوان یک مولفه محرک برای فعالیت دانشجویان در این حوزه نام برد.
تقاضامحورها؛ یک تیر و چند نشان برای دانشگاه‌ها
البته این‌گونه پارساها درکنار آورده مالی برای دانشگاه‌ها، اثرات دیگری هم دارند که ازجمله آن می‌توان به افزایش سقف پذیرش دانشجوی دکتری اشاره کرد؛ چراکه افزایش ظرفیت پذیرش دانشجوی تحصیلات تکمیلی افزون‌بر سقف مجاز اعلام‌شده فقط براساس پارساهای تقاضامحوری که با اعتبارات پژوهشی از منابع دیگر تعریف و اجرا شوند، صورت می‌گیرد و این مهم برای افزایش اعتبار علمی دانشگاه‌ها از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. نقش جذب این‌گونه پارساها در ارتقای اعضای هیات‌علمی هم دیگر از مسائلی است که می‌توان مدنظر قرار بگیرد، به‌طوری‌که اعضای هیات‌علمی مجری این پارساها از امتیازهای ویژه در آیین‌نامه ارتقا برخوردار می‌شوند؛ ازاین‌رو دانشگاه‌ها باید مشوق‌هایی را برای جلب این‌گونه پارساها اعمال کنند.
البته مشوق‌هایی توسط دانشگاه‌ها درنظر گرفته‌شده اما به‌نظر می‌رسد موانع سر راه از مشوق‌ها قوی‌تر هستند. افزایش 1.5برابری حق‌التدریس استادان راهنما و مشاور برای پارساهای تقاضامحور کامل و 1.2برابر برای تقاضامحور محدود، اعمال 8 و 4 امتیاز به ازای هر رساله دکتری تقاضامحور کامل و محدود و در نظر گرفتن 4 و 2 امتیاز برای پایان‌نامه‌های کارشناسی ارشد کامل و محدود مازاد بر سقف گرنت اعضای هیات‌علمی ازجمله این مشوق‌ها به‌شمار می‌رود.
سهم پارساهای تقاضامحور؛ کمتر از 2درصد
علی‌رغم اینکه پارساهای تقاضامحور می‌توانند نقش تعیین‌کننده‌ای در رفع مشکلات کشور توسط دانشگاه‌ها ایفا کنند، اما طبق آمار منتشرشده توسط ایرانداک در تیر امسال از سال 95 تا 99، روند قابل‌قبولی در این حوزه وجود ندارد. طبق اطلاعات ثبت‌شده طی این بازه زمانی از 251 هزار و 280 پایان‌نامه و رساله ثبت‌شده، دوهزار و 714 پارسا معادل 1.08درصد و از 155 هزار و 201 پیشنهاده، 919 پیشنهاده (0.59درصد) تقاضامحور بوده‌اند که این مهم نشان‌دهنده درصد اندک پارساهای تقاضامحور در کشور است.
میزان پارساهای ثبت‌شده در سال 95، 20 هزار و 627 عدد بود که از این میان تنها 0.34درصد آنها تقاضامحور بودند، درحالی‌که در سال 99، علی‌رغم اینکه 58 هزار و 889 پارسا به ثبت رسیده، میزان پارساهای تقاضامحور تنها 1.8درصد یعنی 1060 پارسا بوده که این وضعیت برای پیشنهاده‌های ثبت‌شده بدتر هم بوده است. در سال 95، از میان 12 هزار و 115 پیشنهاده ثبت‌شده، تنها 33 پیشنهاده تقاضامحور بودند که این تعداد با رشدی اندک در سال 99 از میان 37 هزار و 949 پیشنهاده ثبت‌شده به 269 پیشنهاده تقاضامحور رسیده، یعنی تنها 0.71درصد از آنها قرار بود از بیرون حامی مالی داشته باشند.
رشد لاک‌پشتی پارساهای تقاضامحور کشور طی 5 سال
علی‌رغم اینکه وضعیت پارساهای تقاضامحور در جامعه آکادمیک کشور شرایط مناسبی ندارد، طبق اعلام ایرانداک این حوزه طی سال‌های گذشته در تمام زیرنظام‌ها رشد داشته است. به‌طوری‌که در سال 95، دانشگاه‌های وزارت علوم تنها 0.42درصد پارسای تقاضامحور داشتند اما این میزان در سال 99 به 2.35درصد رسیده است. این میزان در دانشگاه پیام‌نور از 0.11درصد به 1.37درصد رسیده است. وضعیت اما در دانشگاه جامع علمی-کاربردی متفاوت است؛ چراکه سهم 50درصدی پارساهای تقاضامحور در سال 95 به صفر درصد در سال گذشته رسیده است. دانشگاه فرهنگیان برخلاف علمی- کاربردی از سهم صفر درصدی در سال 95 به3.13درصدی رسیده است. وزارت بهداشتی‌ها هم که در سال 95، حتی یک مورد از پارسای تقاضامحور نداشتند، توانستند در سال 99، سهم 2/2 درصدی را در این زمینه به‌دست آورند. شرایط در دانشگاه آزاد اسلامی هم شکل متفاوتی به‌خود گرفته و سهم این دانشگاه از 0.17درصد در سال 95 به 0.68درصد در سال گذشته رسیده است. درمجموع سال 95 تنها 0.34درصد پارساهای ثبت‌شده در ایرانداک تقاضامحور بودند که این میزان در سال 99 به 1.8درصد رسیده است. برپایه داده‌هایی که در سه‌ماهه نخست سال ۱۴۰۰ در این سامانه وارد شده‌اند، از ۱۵ هزار و ۵۶۵ پایان‌نامه و رساله ثبت‌شده 270 پارسا یعنی معادل 1.73 درصد آنها و از 12 هزار و 528 پیشنهاده ثبت‌شده، 93 پیشنهاده یعنی 0.74درصد آنها تقاضامحور بوده‌اند که در این میان باز هم علوم انسانی با 97 پارسای تقاضامحور و سهم 35.93درصدی در جایگاه اول قرار دارد. بعد از آن فنی و مهندسی با سهم 35.56درصدی، علوم پایه با 13.33درصد، کشاورزی با 9.26درصد، هنر با 4.44درصد و علوم پزشکی با 1.48درصد در رتبه‌های بعدی قرار دارند. در این میان هیچ پارسای تقاضامحوری در رشته دامپزشکی به‌ثبت نرسیده است. از نکاتی که نمی‌توان نادیده گرفت، این است که تمام پارساهایی که در دانشگاه‌های کشور تولید می‌شود، در سامانه ایرانداک به‌ثبت نمی‌رسد، از این‌رو باید این مساله را مدنظر قرار دارد که آمار منتشرشده توسط این پژوهشگاه را نمی‌توان به‌عنوان آمار قطعی به‌شمار آورد.
علوم انسانی مقصد اصلی تقاضاهای پژوهشی
نکته قابل‌توجه درباره پارساهای تقاضامحور این است که برخلاف تصور، گروه آزمایشی علوم انسانی توانسته بیشترین آمار پارساهای تقاضامحور را به‌خود اختصاص دهد؛ مساله‌ای که با توجه به ماهیت این‌گونه پارساها، به‌نظر می‌رسید بیشتر باید در گروه فنی و مهندسی شاهد آن باشیم تا علوم انسانی. از آبان 95 تا پایان سال 99، در گروه علوم انسانی 37.40درصد، گروه علوم پایه 12.71درصد، فنی و مهندسی 30.21درصد، علوم پزشکی 1.51درصد، هنر 6.30درصد، کشاورزی 11.53درصد و دامپزشکی0.33درصد پارساها تقاضامحور بوده‌اند. وضعیت پیشنهاده‌های تقاضامحور هم در گروه علوم انسانی به‌مراتب بیشتر از دیگر گروه‌های آزمایشی است. در همین بازه زمانی شمار پیشنهاده‌های تقاضامحور در گروه علوم انسانی 369 بوده، این میزان در علوم پایه 114، فنی و مهندسی 245، علوم پزشکی 7، هنر 74، کشاورزی 105 و دامپزشکی 5 بوده است.
یک و دو دهم رساله‌های وزارت‌علومی‌ها تقاضامحورند
نکته جالب اما سهم زیر نظام‌های آموزش عالی از جذب پارساهای تقاضامحور است. طبق آمار منتشرشده توسط ایرانداک از آبان 95 تا پایان سال 99، دانشگاه‌های مرتبط با وزارت علوم از میان 147 هزار و 197 پارسای ثبت‌شده، هزار و 859 پارسای تقاضامحور داشته که سهم 1.26درصدی را از کل پارساها شامل می‌شود. وزارت علومی‌ها حتی در پیشنهاده‌های ثبت‌شده هم دست برتر را دارند، به‌طوری‌که 0.64درصد آنها جزء پیشنهاده‌های تقاضامحور محسوب می‌شود. دانشگاه پیام‌نور با 140 پارسای تقاضامحور از میان 15 هزار و 798 پارسای ثبت‌شده، توانسته 0.89درصد از پارساهایش را تقاضامحور کند. در بحث پیشنهاده‌های تقاضامحور هم 0.59درصد از پیشنهاده‌های مرتبط به این دانشگاه تقاضامحورند. در این میان دانشگاه جامع علمی - کاربردی هم در رده سوم قرار دارد؛ چراکه از میان 107 پارسای ثبت‌شده، 15 پارسا تقاضامحور بوده که نشان از سهم 14.02درصدی می‌شود اما از میان 27 پیشنهاده ثبت‌شده هم 3 پیشنهاده تقاضامحور بوده که نشان از سهم 11/11 درصدی دارد. دانشگاه فرهنگیان نیز از میان 385 پارسای ثبت‌شده، 6 پارسای تقاضامحور داشته که سهم 1.56درصدی را نشان می‌هد. وضعیت در میان پیشنهاده‌های تقاضامحور این دانشگاه اما متفاوت است؛ چراکه تنها 0.83درصد از پیشنهاده‌های آن تقاضامحور بوده است. دانشگاه‌های وزارت بهداشت اما جایگاه خوبی در این میان ندارد، زیرا از میان دوهزار و 108 پارسای ثبت‌شده، تنها 21 پارسای آن تقاضامحور بوده‌اند که نشان هم سهم 1درصدی دارد، وضعیت این دانشگاه در پیشنهاده‌های ثبت‌شده هم چندان جالب نیست و از میان 438 پیشنهاده ثبت‌شده، تنها دو پیشنهاده تقاضامحور وجود داشته که 0.46درصد را شامل می‌شود. دانشگاه آزاد اسلامی از 33 هزار و 971 پارسای به‌ثبت رسیده، 150 پارسای تقاضامحور داشته که درمجموع سهم پارسای تقاضامحور آن 0.44درصد است، درباره پیشنهاده‌های ثبت‌شده هم از میان 11 هزار و 748 پیشنهاده، تنها 34مورد آن تقاضامحور بوده‌اند، یعنی سهم 0.29درصدی.
جای خالی پژوهشگاه‌ها در ماجرای پارساهای تقاضامحور
نکته قابل توجه در پارساهای تقاضامحور نقش هر کدام از دانشگاه‌ها و به‌خصوص پژوهشگاه‌های فعال در کشور است. با نگاهی به آمار منتشرشده توسط ایرانداک باید گفت که پژوهشگاه‌ها کم‌کارکردترین بازوی علمی کشور در این زمینه به‌شمار می‌روند. به‌طوری که پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله در همین بازه زمانی از میان 106 پارسای ثبت‌شده، تنها یک پارسای تقاضامحور داشته است. وضعیت در پژوهشگاهی مانند شیمی و مهندسی شیمی ایران اما بدتر هم بوده و از 174 پارسای به ثبت رسیده، حتی یک مورد هم تقاضامحور نبوده است. در این میان پژوهشگاه مواد و انرژی توانسته در صدر جدول قرار بگیرد؛ چراکه از میان 292 پارسای ثبتی، 9 پارسای تقاضامحور داشته است، بعد از آن پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران وجود دارد که از بین 10 پارسای ثبتی، 8 پارسای تقاضامحور داشته، یعنی 80 درصد پارساهای ثبت شده‌اش تقاضامحور بوده است. جالب اینجاست که پژوهشکده پولی و بانکی حتی یک پارسای ثبت‌شده و تقاضامحور هم نداشته است.
وضعیت دانشگاه‌های مادر چندان تعریفی نیست!
در این میان دانشگاه‌های مادر کشور هم حال و روز خوبی ندارند، به‌طوری که دانشگاه تربیت مدرس از میان 7004 پارسای ثبتی، تنها 83 مورد تقاضامحوری را به خود اختصاص داده، یعنی 1.18 درصد از مقالاتش. دانشگاه خوارزمی اما از میان 4 هزار و 567 پارسا، توانسته 66 پارسای تقاضامحور داشته باشد، یعنی حدود 1.44 درصد از پارساهایش، تقاضامحور بوده‌اند. شرایط در دانشگاهی مانند شهیدبهشتی هم اما به نسبت دیگر دانشگاه‌ها قابل قبول است؛ چراکه تنها 76 پارسای تقاضامحور از میان 3385 پارسا داشته که 2/2 درصد می‌شود. شاید بد نباشد در این میان به دانشگاه‌های صنعتی هم نگاهی داشته باشیم، دانشگاهی مانند صنعتی شریف از میان 4210 پارسای ثبت‌شده، توانسته 59 پارسای تقاضامحور داشته باشد، یعنی 1.40 درصد از پارساهایش، حامی بیرونی داشته‌اند. دانشگاه علم و صنعت هم از میان 2039 پارسا، تنها 55 پارسای تقاضامحور داشته که 2.69 درصد می‌شود، شاید بتوان گفت به نسبت دیگر دانشگاه‌های صنعتی، وضعیت دانشگاه علم و صنعت بهتر است.
واحدهای پرکار دانشگاه آزاد در تحقیقات تقاضامحور
برخی واحدهای دانشگاه آزاد اسلامی هم توانستند نقش قابل توجهی را در این زمینه داشته باشند. اگرچه رئیس دبیرخانه پایش دانشگاه آزاد اسلامی معتقد است همه واحدهای دانشگاه آزاد در ثبت پایان‌نامه‌ها در ایرانداک کوشا نیستند، اما برمبنای گزارش ایرانداک واحد علوم و تحقیقات از 433 پارسای ثبتی، 11 پارسای تقاضامحور داشته که نشان از سهم 2.5 درصدی از فعالیت‌های پژوهشی این واحد دانشگاهی است. دانشگاه علوم پزشکی آزاد اسلامی تهران هم از میان 1615 پارسای ثبتی، 26 پارسای تقاضامحور داشته که نشان از سهم 1.60 درصدی دارد. دانشگاه آزاد اسلامی واحد شهرقدس نیز 13 پارسای تقاضامحور داشته که با توجه به 2048 پارسای ثبتی، نشان از سهم 0.63درصدی دارد. در این میان واحد اردبیل هم از میان 1128 پارسای ثبتی، 13 پارسای تقاضامحور داشته که سهم 1.15 درصدی دارد.