کیانا تصدیق‌مقدم: تولید محتوا و انتقال رسالت واقعه عاشورا و فرهنگ‌سازی با بهره‌گیری از هنر و رسانه یکی از مهم‌ترین وظایف رسانه ملی و سازمان‌های متولی فرهنگ است. در یکی دو دهه اخیر تولید سریال‌های ویژه ماه محرم، جزئی جدایی‌ناپذیر از برنامه‌های مناسبتی این ماه در تلویزیون شده بودند. اما انگار امسال تلویزیون تنظیمات جدیدی را برای برنامه‌های مناسبتی ماه محرم درنظر گرفته بود و محرم امسال، شبکه‌های مختلف سیما هیچ سریالی برای این ماه آماده نکردند. علاوه‌بر آن سریال‌هایی که در این ماه از شبکه‌های سیما پخش شدند ارتباط معنایی با موضوع محرم نداشتند. کاهش معنادار تولید محتوا و ساخت سریال‌های آیینی و مذهبی به‌خصوص در یک دهه گذشته یکی از دلایل مهم تکرار و پخش فیلم‌ها و سریال‌های قدیمی دهه ۷۰ و ۸۰ است. گذشته از نقد‌های جدی که معمولا به فیلم‌ها و سریال‌های آیینی و مذهبی وارد می‌شود نظر‌سنجی‌ها اثبات کرده‌اند در صورت تولید فیلم و سریال قوی، غنی و با کیفیت، این جنس آثار، مخاطبان فراوانی خواهند داشت. کارگردان‌ها و تهیه‌کنندگان نظرات مختلفی در مورد اخلال در روند سریال‌سازی در تلویزیون دارند. برخی از دلایل آنها معطوف به عدم برنامه‌ریزی دقیق درخصوص ساخت سریال‌های مناسبتی است. اما برای نگاه دقیق‌تر به شرایطی که در یکی دو سال اخیر برای سریال‌سازی تلویزیون رقم خورده است به سراغ مهدی فخیم‌زاده و نادر طالب‌زاده رفتیم. مهدی فخیم‌زاده ازجمله کارگردان‌های موفق تلویزیون بوده و آثار متنوعی از او در شبکه‌های مختلف پخش شده است. در کارنامه او تولید سریال تاریخی «ولایت عشق» دیده می‌شود. همچنین نادر طالب‌زاده به‌عنوان کارشناس حوزه رسانه و ازجمله تهیه‌کنندگان تلویزیون، نسبت به مشکلات امروز مدیران صداوسیما مطلع است. در کارنامه هنری او ساخت سریال تاریخی «بشارت منجی» دیده می‌شود.
نشان دادن تاریخ گران تمام می‌شود
مهدی فخیم‌زاده بازیگر، فیلمنامه‌نویس، کارگردان و تهیه‌کننده سینما و تلویزیون در پاسخ به «فرهیختگان» درخصوص کاهش تولیدات تاریخی و دینی در تلویزیون گفت: «پاسخ این سوال را به‌طور حتم باید از مدیران تلویزیون پرسید. تولید کار تاریخی به‌شدت دشوار و سخت و مثل باقی فیلم و سریال‌ها نیست. معمولا مدیران تلویزیون پیشنهاد این کار را می‌دهند و در مواردی اندک پیشنهاد از طرف خود کارگردان است. سریال‌های تاریخی نیاز به بودجه‌های هنگفت دارد و بسیار وقت‌گیر است. برای مثال در سریال «مختارنامه» ۸ سال و برای سریال «ولایت عشق» ۵ سال زمان گذاشتیم و تامین بودجه کافی در این سال‌ها دشوار بود و مدیران تلویزیون که توانایی فراهم کردن این بودجه و شرایط ساخت سریال‌های تاریخی را داشته باشند آن را پیشنهاد می‌کنند.»
به نمایش گذاشتن سناریو، جذاب اما دشوار
نادر طالب‌زاده مستندساز و تهیه‌کننده برنامه‌های تلویزیونی در پاسخ به سوال «فرهیختگان» در رابطه با اینکه آیا سیما از ساخت سریال‌های محرمی منصرف شده است، گفت: «صداوسیما از ساخت سریال‌های محرمی منصرف نشده اما ساختن سریال‌های تاریخی مناسب با فضای محرم نیاز به بودجه‌ای نجومی دارد و بودجه کافی درحال حاضر موجود نیست.» وی تاکید کرد: «تحریم‌های اقتصادی باعث خشکسالی در ساخت سریال‌های تاریخی شده است. افراد زیادی هستند که علاقه به ساخت سریال با این موضوع دارند، اما علت اصلی تولید نشدن آنها نبود بودجه است.» طالب‌زاده در پاسخ به سوالی مبنی‌بر اینکه آیا صداوسیما پتانسیل لازم برای نشان دادن واقعه‌ای به این بزرگی را دارد گفت: «قطعا عاشورا موضوع بسیار سختی است و به نمایش گذاشتن سناریوی آن دشوار اما در عین حال جذاب است، صداوسیمای امروز پتانسیل ساخت این نوع سریال را دارد و جای پیشرفت برای آن زیاد است.»
متهم اصلی آنتن محروم از قصه‌های عاشورایی کیست؟
اهمیت تولید فیلم و سریال‌هایی که فضای طراحی شده در آن، کاراکترها و قصه‌هایش متناسب با روزها و شب‌های محرم باشد، بر کسی پوشیده نیست. کافی است به لیست سریال‌های پرمخاطب تلویزیون نگاه کنید که حتی در تکرار هم با استقبال مردم مواجه می‌شود. حتی فیلمسازان مهم علاقه‌مند به کار در این حوزه هستند و بر اهمیت چنین تولیداتی تاکید دارند. داوود میرباقری، کارگردان سریال مهم و تاریخی «مختارنامه» در گفت‌وگویی که سال ۹۶ با خبرگزاری ایسنا درباره ضرورت اجتماعی ساخت سریال‌های مذهبی برای جامعه ایرانی گفته بود: «اگر این فرهنگ ارزشمند عاشورایی نبود، قطعا این اتفاق بزرگ مثل انقلاب اسلامی رخ نمی‌داد.» وی ادامه می‌دهد: «هنگامی که دانشجو بودم می‌دیدم که در حوزه‌های مختلف اشخاص و اتفاقات مهم وجود دارد اما در حوزه فیلم و سینما در بخش آثار مذهبی کمبودهایی وجود دارد که این کمبود مرا رنج می‌داد. زیرا که دغدغه شخصی و اعتقاد شخصی من باعث ورود و ساخت چنین آثاری شد که یک دهه از عمر مرا که مدت کمی هم نیست صرف خود کرد و احساس کردم که احوالات شخصیت‌های آثاری همچون امام علی(ع) و مختار بسیار روی جامعه اثرگذار خواهد بود و با این جنس کارهاست که زندگی انسان معنا و شکل می‌گیرد.» اما سوال اینجاست که با وجود اهمیت ساخت چنین تولیداتی و همین‌طور اقبال مخاطبان به این سریال‌ها و میل قلبی فیلمسازان برای تولید سریال دینی، چرا تلویزیون از فقر این جنس آثار رنج می‌برد و در مناسبت‌های محرمی در پخش سریال‌های تاریخی و دینی به تکرار افتاده است؟ شاید دقیق‌ترین پاسخ به این سوال را میرباقری داده است. او چند سال قبل در برنامه چهل چراغ حرف‌های تندوتیزی دراین‌باره زد. او آن روزها گله‌مند از مدیران تلویزیون بود که پروژه ساخت سریال سلمان فارسی را بیش از 15 سال به تعویق انداخته بودند، گفت: «من ۱۵ سال پیش «سلمان فارسی» را نوشته‌ام و آماده است. دیگر خسته شده‌ام از این نوع کار کردن؛ یعنی شما سال‌ها زحمت می‌کشی ولی آخر کار با آنچه فکر می‌کردی تفاوت دارد و موضع‌گیری‌ها، کمبود امکانات و یک تغییر مدیریت این همه لطمه به کار وارد می‌کند.» او در پاسخ به ریشه اصلی چنین رفتاری از سوی مدیران تلویزیون گفت: «کار در این حوزه‌ها جواب می‌دهد و تولید چنین آثاری، به پشتوانه این فرهنگ و این تماشاگران کارکردهای مهمی دارد، اما مساله این است که برای یک عده از مدیران ما قابل فهم بودن این موضوع مشکل است.»
پرطرفدارهای تاریخی
عاشقـانه و عمیـــق
احتمالا انتخاب بهترین سریال حسن فتحی کار سختی باشد اما قطعا «شب دهم» یکی از بهترین مجموعه‌های نمایشی ساخته شده با موضوع محرم است. این سریال هرچند تاریخی است اما به دوران زندگی و زمانه امام حسین(ع) و یارانش نمی‌پردازد و بستری عاشقانه را برای روایت خود انتخاب کرده است. حیدر خوش‌مرام(با درخشش بازی حسین یاری) عاشق دختری قجری به نام فخرالزمان( با بازی کتایون ریاحی) می‌شود. شرط فخرالزمان برای ازدواج با حیدر این است که او و دوستانش 10 شب تعزیه‌ای باشکوه اجرا کنند. اما نکته مهم اینجاست که انجام این کار برای حیدر مشکلات و خطرات زیادی دارد؛ چراکه حکومت عزاداری و برگزاری تعزیه را ممنوع اعلام کرده است. دوستی حیدر و یاور(با حضور پرویز فلاحی‌پور) یکی از بهترین جلوه‌های دوستی در تاریخ تلویزیون است. تبدیل حیدر از یک لات مست شبگرد به فردی مومن و با سلوک و کشف و شهود وی در طول 10 شب تعزیه، تصویر تعلیق و مسیر جذابی را برای مخاطب ترسیم می‌کند.
مختـار دوست‌داشتنی
احتمالا کسی در ایران نباشد که با سریال «مختارنامه» و شخصیت «مختار» آشنا نباشد. سریالی پرهزینه و جذاب به کارگردانی داوود میرباقری که پخش شده در سال 89 است و با روایت زخمی شدن امام حسن(ع) و رفتن وی به مدائن که حاکم آن عموی مختار است، شروع می‌شود. مختار از طرف عمویش فرا خوانده می‌شود تا از امام حسن(ع) محافظت کند. بعد از مسموم و کشته شدن امام مجتبی(ع) توسط همسرش جعده در ادامه، داستان به وقایع سال ۶۰ هجری و مرگ معاویه و حکومت یزید و جریان بیعت گرفتن از امام حسین(ع) پرداخته و درنهایت پنج سال بعد از حادثه عاشورا، مختار را به‌عنوان رهبر سومین قیام پس از عاشورا با متحد کردن شیعیان با شعار «یا لثارات الحسین» به خونخواهی امام حسین(ع) و شهدای کربلا نشان می‌دهد. نمایش سرهای بریده قاتلان امام حسین(ع) در بازپخش تلویزیونی سریال مختارنامه حذف شدند. در پخش‌های قبلی این مجموعه، در سکانس‌های مختلف سرهای بریده عبیدالله بن زیاد و شمر و عمر بن سعد درحالی که به بارگاه مختار ثقفی آورده شده بودند، نشان داده می‌شد، اما در پخش‌های بعدی مختارنامه این صحنه‌ها حذف شدند. همچنین سکانس جنگ حضرت عباس(ع) و شهادت ایشان از این مجموعه حذف شد. این سریال پرطرفدار حالا به‌عنوان معیار سریال‌های تاریخی شناخته می‌شود و هر اثر تاریخی دیگر را با او مقایسه می‌کنند.
معصومیت محبـوب
یکی دیگر از کارهای جذاب تاریخی و عاشورایی هم ساخته داوود میرباقری است. کاری جمع‌وجور که احتمالا این شب‌ها آن را از شبکه آی فیلم تماشا می‌کنید. شخصیتی به نام «شوذب» که از یاران و همراهان همیشگی امام علی(ع) بود و پس از اینکه عاشق زنی یهود و دلفریب به نام حمیرا شد به تدریج مهر علی(ع) را از دل بیرون کرد و به سمت بنی‌امیه رفت. از آن‌سو هم «ماریا»ی مسیحی است که خاطرات شیرینی از دوران خلافت علی(ع) دارد که به منزل آنها سر می‌زده و دستگیر فقر و تنگدستی‌شان بوده است. دیدن شوذب، ماریا را به یاد علی(ع) می‌اندازد و همین به تدریج علاقه او را به شوذب شکل می‌دهد. شوذب، حمیرا را ترجیح می‌دهد و درنهایت... . این سریال در ماه محرم سال 82 پخش شد و مورد توجه مخاطبان قرار گرفت. «معصومیت از دست رفته» پرهزینه و با دکورهای سنگین نبود اما شخصیت‌ها و برخی از دیالوگ‌هایش در خاطر مردم مانده است و یکی از نمونه‌های موفق آثار تاریخی است.