زینب مرتضایی‌فرد، روزنامه‌نگار: منتقدان و هنرشناسان بسیاری در سراسر جهان، موسیقی را هنری کاریزماتیک می‌دانند، هنری که در پبوند با مذهب، اتفاقات خوبی را رقم زده و در هر گوشه از جهان به نوعی و شکلی در خدمت دین قرار گرفته است. رابطه قدیمی و دوستی دیرینه موسیقی و مذهب در ایران هم از دیرباز وجود داشته و موسیقی سالم و اصیل همواره در طول تاریخ در خدمت مذهب و بیان اندیشه‌های دینی قرار گرفته است. در ایران اما موسیقی عاشورایی را می‌توان مهم‌ترین محصول این پیوند دانست؛ چراکه تاثیر مناسک عاشورا در موسیقی ایرانی خود را در قالب آثار درخشانی نشان داده است، هم نوحه‌خوان‌ها و اذان‌گویان بسیار از موسیقی ردیف دستگاهی بهره می‌برده‌اند و هم برعکس این رابطه وجود داشته و موزیسین‌ها از شیوه‌های عزاداری ماه محرم و نوحه‌خوانی‌ها بسیار تاثیر گرفته‌اند.
بنابراین بسیارند موزیسین‌هایی که بارها درباره تاثیر نواهای ماه محرم بر زندگی حرفه‌ای خود سخن گفته و از این حرف زده‌اند که ظهر عاشورا دل‌شان را لرزانده که صدای طبل و‌سنج و همهمه زنجیرزن‌ها و سینه‌زن‌ها با صدای نوحه‌خوان درهم پیچیده و مسحورشان کرده است. آنقدر که سال‌های بعد هم جایی در میان آثارشان باز کرده و یادآور خاطرات سال‌های دورشان شده، خاطراتی که با نام حسین(ع) گره خورده و همراهی‌شان کرده است. نوحه‌خوانی‌های بی‌نظیری که البته در گذشته پررنگ‌تر و اصیل‌تر بوده و بر روند موسیقی ایرانی هم تاثیر گذاشته‌اند، تا جایی که بزرگانی چون زنده یاد ابوالحسن صبا هم بر این موضوع تاکید کرده‌اند که شیوه‌های نوحه‌خوانی سراسر کشورمان بر روند رشد و بالندگی موسیقی ایرانی تاثیر مهمی داشته است.
حسام‌الدین سراج، خواننده موسیقی ایرانی بارها از این گفته که دلبستگی‌اش به عاشورا از خانه‌شان و منبر روضه‌خوانی پدرش آغاز شده و آلبوم‌های موفق وداع ۱ و ۲ را بر همین اساس منتشر کرده است. لوریس چکناواریان، رهبر ارکستر و آهنگساز هرچند یک ارمنی و مسیحی معتقد است، اما امام حسین(ع) و آیین‌های ویژه ایام شهادت این امام شیعه را خیلی دوست دارد و بارها گفته اساس بسیاری از کارهایش بر ریتم دسته‌های عزاداری محرم استوار است یا حسین علیزاده که متولد ظهر عاشوراست و پدر و مادرش هم نام زیبای حسین را به حرمت لحظه تولدش برایش انتخاب کرده‌اند. او سال‌ها بعد از تولدش «نی نوا» را خلق کرده است، آلبومی که در آن جمشید عندلیبی نی نواخت و نوای سوزناکش هم با شرایط جنگی کشور سازگار بود و هم به خاطر نامش مردم را به یاد حماسه عاشورا می‌انداخت و هنوز هم هر مخاطبی با هر عقیده‌ای آن را دوست دارد. علیزاده بارها به تاثیر موسیقی عاشورا بر کارهایش تاکید کرده و گفته که نواهای عاشورایی که در ایام محرم در محله کودکی‌اش می‌شنیده، یکی از به یاد ماندنی‌ترین موسیقی‌هایی است که شنیده است. او دراین‌باره می‌گوید: «من در محله سیدنصرالدین بازار تهران به دنیا آمدم و همیشه شنیدن صدای دسته‌های عزاداری روی من تاثیر می‌گذاشت و توجهم را جلب می‌کرد.» این موزیسین برجسته ایرانی در بسیاری از کارهایش از موسیقی عاشورا تاثیر گرفته و این اتفاق را مرهون سوگواری اباعبدالله و دسته‌های عزاداری می‌داند که در کودکی‌اش شنیده است.
کلاس درس عاشورا برای موزیسین‌ها
بسیاری هنرمندان دیگر هم در عرصه موسیقی یا شیفته امام حسین بوده و این را به زبان آورده‌اند یا در آثارشان خواسته و ناخواسته اثراتی از موسیقی عاشورایی را منعکس کرده‌اند. اما جالب‌تر آن است که وقتی سخن از موسیقی عاشورایی به میان می‌آید، بزرگان این هنر حفظ موسیقی دستگاهی ایران را وامدار این موسیقی می‌دانند، اما به‌راستی چرا و چگونه موسیقی دستگاهی ما توانسته با بهره‌گیری از موسیقی عاشورا و تعزیه حفظ شود؟
رضا مهدوی، کارشناس موسیقی، آهنگساز و نوازنده است. او که موسیقی ایرانی را به‌خوبی می‌شناسد، با تاکید بر اینکه هنرمندان ما از دیرباز تا امروز در رشته‌های مختلف و نه‌تنها موسیقی ارادت خود را به ساحت دین و مذهب ابراز کرده‌اند، می‌گوید: «هنر مذهبی از دل هنر دینی بیرون آمده و ریشه در آموزه‌ها و جریان‌های دینی یک جامعه دارد. عاشورا هم یک واقعه مذهبی و انسانی محسوب می‌شود که با داشتن فلسفه‌ای گسترده همواره اهل هنر و فکر را به خود مشغول کرده و در قالب هنر جلوه و نمود داشته است.»
این هنرمند ادامه می‌دهد: «انسان‌سازی که بزرگ‌ترین هنر ائمه اطهار و به‌ویژه امام‌حسین(ع) بوده، چنان حماسه عظیمی را در تاریخ بشریت می‌آفریند که در نوع خودش بی‌نظیر است و «فرهنگ شهادت» نام دارد. هنرمندان ما به شکل‌ها و در انواع مختلف موسیقی، این عشق‌بازی و فرهنگ انسان‌سازی دشت نینوا را با شقوق مختلف موسیقی سنتی و مدرن در گذر زمان نشان داده و ارادت خودشان را به عاشورا اثبات کرده‌اند.»
مهدوی در تایید گفته‌های بزرگان موسیقی درباره تاثیر موسیقی عاشورا بر موسیقی دستگاهی می‌گوید: «استاد ابوالحسن‌خان صبا، نیم قرن پیش به شاگردانش می‌گفت ماه محرم و صفر دست از کارهای معمول بردارید و پای منبر‌ها و روضه‌خوانی‌ها بنشینید؛ چراکه آنجا می‌توانید نمونه‌های بکر بشنوید و موسیقی را یاد بگیرید. زنده‌یاد صبا معتقد بوده اگر تعزیه و پرده‌خوانی از بین برود، نمی‌دانیم چه چیزی حافظ و ضامن موسیقی دستگاهی می‌شود.»
مهدوی اظهار می‌کند: «موسیقی مذهبی و دستگاهی، مداحی و روضه‌خوانی به صورت تعزیه تجلی پیدا کرد و خوانندگان دوره‌های بعد را ساخت. تکنیک‌هایی که در تعزیه وجود داشت، آواز، ردیف‌ها، نغمه‌ها و رمزورموز آوازخوانی را می‌آموخت. مرحوم ظلی، طائرزاده، تاج اصفهانی، ادیب خوانساری، نکیسا، بنان و... همه بزرگ شده فرهنگ مذهبی هستند.»
این کارشناس موسیقی، بر خودجوش بودن موسیقی عاشورایی تاکید دارد. او درباره موسیقی‌هایی که با مضمون عاشورایی تولید می‌شود، می‌گوید: «آثار موسیقایی عاشورایی عموما بدون سفارش‌های دولتی و عمومی تولید می‌شوند، به این معنی که به صورت خودجوش شکل می‌گیرند و هنرمندان ارادتی در این زمینه دارند.» او می‌افزاید: «این نوع موسیقی‌ها خودبه‌خود تولید می‌شوند، حال اگر زیرنظر مسئولان و با حمایت آنها باشند قطعا روند خوبی را طی کرده و می‌توانند جایگاه بهتری داشته باشند.»
گنجی تمام‌نشدنی
حالا اما خیلی‌ها تصور می‌کنند باید از موسیقی غرب یاد بگیرند، درحالی که در ایران از موسیقی نواحی گرفته تا عزاداری‌ها و آیین‌های ایرانی از دیرباز برای موزیسین‌های برجسته سرشار از حس‌ها و نواهایی بوده‌اند که در روند خلق آثارشان نقش پررنگی ایفا می‌کرده‌اند. تورج زاهدی، نویسنده کتاب موسیقی عاشورا می‌گوید: «عموما اهل موسیقی درباره پیشرفت این هنر که حرف می‌زنند به مقایسه موسیقی ایران و غرب می‌رسند و نتایج درستی نمی‌گیرند. نمی‌توان گفت یکی از این موسیقی‌ها پیشرفته است و دیگری نه، بلکه با هم تفاوت دارند. موسیقی غرب چندصدایی بوده و موسیقی ما تک‌صدایی است و فرهنگ خودش را دارد. فراموش نکنیم این یک تفاوت است و هیچ ربطی به برتری یک موسیقی بر دیگری ندارد.»
او با تاکید بر اینکه موسیقی در اسلام حرام نبوده است، می‌افزاید: «این حرف خیلی غلط است. در اسلام آنچه حرام است موسیقی مبتذلی است که با آموزه‌های اسلام در مخالفت است. ما در دین‌مان اذان، نوحه و مناجات داریم و اینها در خود موسیقی عمیقی دارند، قاری قرآن با لحن و صوت خودش شما را مجذوب می‌کند بی‌آنکه ما ترجمه و مفهوم آیات عربی را الزاما بدانیم. موسیقی ایرانی تا همین صدوچند سال پیش امکان ضبط صوتی نداشته و سینه‌به‌سینه به نسل‌های بعدی منتقل شده است. در این حیطه موسیقی آیینی و مذهبی بسیار به ما کمک کرده است.» زاهدی دراین‌باره می‌گوید: «موسیقی ما آنقدر جزئیات بررسی نشده دارد که اگر به آنها پرداخته شود، می‌بینیم حتی از موسیقی غربی هم گسترده‌تر است. ما بیش از 400 گوشه در موسیقی‌خوانی کشورمان داریم. البته موسیقی ما سینه‌به‌سینه از طریق همین مناجات، تعزیه و نوحه‌خوانی‌ها منتقل شده است.»
او اظهار می‌کند: «اذان، نوحه و مناجات، موسیقی دستگاهی ما را حفظ کرده‌اند و حتی نام بسیاری از گوشه‌های موسیقی از تعزیه آمده است. حتی بسیاری از خوانندگان تعزیه دوره قاجار و اوایل پهلوی موسیقی را که وجود نداشته ایجاد کرده‌اند.»
این پژوهشگر در پاسخ به این سوال که چرا این روزها نوحه‌ها دستخوش تغییراتی شده‌اند که از کیفیت آنها کاسته، می‌گوید: «هر چه به مسیر عامه مردم هدایت شود در خطر می‌افتد. نوحه‌خوانی چیزی است که عامه مردم با آن ارتباط دارند و طبیعی است که این اتفاق برایش بیفتد. به نظرم باید این مقوله مطرح شده و آسیب‌شناسی شود.»
زاهدی می‌گوید: «موسیقی عاشورا در گروه موسیقی‌های مناسبتی محسوب نمی‌شود. اصلا این کلمه مناسب نیست و باید حذف شود. عاشورا خودش موسیقی دارد، یعنی نیازی نیست کسی به مناسبتش چیزی خلق کند، چون خودش یک فرهنگ دارد و آن فرهنگ هم از سوی مردم پذیرفته شده است.»
این پژوهشگر معتقد است ناشران دولتی باید در این عرصه وارد شوند و به‌طور جدی فعالیت کنند. او تاکید می‌کند: «فاصله گرفتن جوانان از موسیقی اصیل و همچنین عاشورایی هدفمندی دقیق دشمن است، آنها وقتی بخواهند فرهنگ یک قوم را تصاحب کنند، ابتدا زبان و موسیقی را گرفته و با اشاعه موسیقی مبتذل جلوی موسیقی خوب را می‌گیرند.برای حفظ فرهنگ عاشورا و در سایه آن موسیقی ایرانی نیاز داریم مردم را با موسیقی خوب آشتی دهیم. موسیقی ایرانی با موسیقی عاشورا گره خورده است، مردم هم همیشه آماده پذیرش موسیقی عاشورا هستند و همه اینها یعنی هنوز فرصت برای نجات از موسیقی مبتذل وجود دارد.»