عاطفه جعفری، روزنامه‌نگار: طنزها و کنایه‌های مخاطبان تلویزیون به گوش مدیران صداوسیما رسیده که تلویزیون برای ایام محرم چیزی ندارد جز پخش تکرار سریال مختارنامه. به نظر می‌رسد خیلی تلاش کردند در شبکه‌های تلویزیون، این سریال تاریخی و ماندگار پخش نشود. بااین‌حال شبکه قرآن سیما برای دوازدهمین سال پیاپی، این سریال را پخش می‌کند. شاید زمانی که داوود میرباقری طرح سریال مختارنامه را می‌نوشت، فکر نمی‌کرد این سریال آن‌قدر بتواند جای خود را چنان بین مخاطبان باز کند که هر سال با شروع محرم پخش شود و یکی از سریال‌های پرمخاطب در تلویزیون باشد. سریالی که حتی در کشورهای منطقه هم طرفداران زیادی داشته و دارد و برخی شیعیان منطقه تماشای این سریال را همچون برگزاری یک آیین عزاداری می‌پندارند. در این گزارش نگاهی داشتیم به فرآیند تولید این اثر تاریخی و حواشی و اتفاقاتی که در جریان تولید تا پخش آن به وجود آمد.
لوکیشن‌های سریال
«مختارنامه» به کارگردانی داوود میرباقری و تهیه‌کنندگی محمد فلاح ساخته شد. این سریال برای نخستین‌بار در روز جمعه 9مهر‌ماه89 از شبکه یک پخش شد. مختارنامه از فروردین سال1383 در احمدآباد مستوفی واقع در جنوب‌غربی اتوبان آزادگان تهران کلید خورد. این محل لوکیشن اصلی سریال یعنی مکه و کوفه را شامل می‌شد. به جز لوکیشن اصلی، لوکیشن‌های دیگر سریال نیز در شهرهایی چون ورامین، آبادان، شاهرود و شهرک سینمایی، آران، بیدگل، شوشتر، شهریار، تاکستان و قزوین قرار داشت. مختارنامه در 200لوکیشن داخلی و خارجی و در مساحتی بیش از 24هکتار به تصویر کشیده شد. این سریال به طریق 35میلی‌متر و در قالب 40قسمت 45دقیقه‌ای تولید شد. تبدیل این سریال از 35میلی‌متر به دیجیتال و اصلاح رنگ و تصاویر آن برای نخستین‌بار در لابراتوار صداوسیما به انجام رسید. درحقیقت این لابراتوار با این سریال تجهیز شد و بعد‌ها سریال‌هایی مانند کلاه‌پهلوی در آنجا تدوین شد.
ساخت دکور هم‌زمان با فیلمبرداری
سریال مختارنامه توسط حسن میرباقری و محمد بیرانوند نوشته و در سال80 توسط داوود میرباقری بازنویسی شد. در سال‌های81 و 82 این سریال وارد مرحله پیش‌تولید و چند ماه بعد در فروردین سال83 فیلمبرداری کار آغاز شد. هم‌زمانی فیلمبرداری و ساخت دکور باعث شد بسیاری از دکورها در زمان فیلمبرداری ساخته شود و تدوین کار نیز به‌صورت هم‌زمان انجام گیرد. در این سریال بیش از 60 بازیگر اصلی، 140بازیگر فرعی و بیش از 1500نفر عوامل تولید در بخش‌های مختلف فعالیت می‌کردند. هزینه تولید سریالی با این وسعت و عظمت 20میلیاردتومان بود.
پاسخ میرباقری به تولید طولانی مختارنامه
داوود میرباقری درمورد طولانی شدن فیلمبرداری این سریال در گفت‌وگویی با یکی از شبکه‌های صداوسیما می‌گوید: «من برای هر صحنه حس غریبی دارم وقتی می‌گویم مختارنامه معادل با 20 فیلم سینمایی است، اغراق نیست. ابعاد کار وسیع است و شما هر 5 دقیقه یک ماجرا در کار می‌بینید. گاهی دوستان می‌گفتند زمان ساخت این سریال خیلی طولانی شد اما به نظر من خیلی خوب جمع شد و درمجموع سالی سه فیلم تاریخی می‌شود.»
روایت فلاح از همکاری با میرباقری
محمود فلاح، تهیه‌کننده این سریال در گفت‌وگویی که با فارس داشت، درمورد انتخاب میرباقری می‌گوید: «آن‌موقع بنا بود با مرحوم سیف‌الله داد کار را جلو ببریم و ایشان سریال مختارنامه را کارگردانی کنند. ابتدا هم با ایشان صحبت شد ولی در ادامه به‌خاطر رفاقتی که از قبل با داوود میرباقری هم داشتم، با او مشورت‌هایی انجام دادم. میرباقری از ساخت سریال خیلی استقبال کرد. هرچند آن زمان تازه از تولید سریال امام علی(ع) فارغ شده بود و اتفاقا به‌خاطر مسائل مالی که با صداوسیما داشت خیلی به همکاری با تلویزیون تمایل نداشت. درنهایت از میرباقری دلجویی شد ولی ساخت توابین منتفی شد و میرباقری کار نگارش مختارنامه را آغاز کرد و بلافاصله کار پیش‌تولید هم آغاز شد و حسن میرباقری و محمد بیرانوند هم او را همراهی می‌کردند.»
چالش بزرگ انتخاب بازیگر مختار
اولین گزینه میرباقری برای نقش مختار، جمشید هاشم‌پور بود. پس از پاسخ منفی این بازیگر برای بازی در این سریال پیشنهاد اجرای این نقش به علیرضا شجاع‌نوری دومین گزینه داوود میرباقری داده شد. اما درنهایت با وجود گزینه‌های عنوان‌شده، ایفای نقش مختار به فریبرز عرب‌نیا داده شد. البته شایعاتی نیز درخصوص وجود گزینه چهارمی برای این نقش مطرح شده بود. گویا احتمال حضور حمید فرخ‌نژاد نیز برای این نقش مطرح شده بود اما به‌دلیلی این امر محقق نشد.
داوود میرباقری در گفت‌وگویی درباره این نقش و انتخاب عرب‌نیا می‌گوید: «او انتخاب سوم من بود. روزهایی که داستان مختار را می‌نوشتم ارتباط نزدیکی با عرب‌نیا نداشتم و شخصیت جمشید هاشم‌پور در ذهنم بود ولی وقتی به مرحله تولید رسیدیم مشکلاتی پیش آمد که حضور او میسر نشد و مشکلات هم از طرف خود ایشان بود. هاشم‌پور وقتی حجم سناریو را دید، ترسید. تا اینکه رسیدیم به عرب‌نیا و پس از تست‌های اولیه به این نتیجه رسیدیم که این نقش را او بازی کند، درحالی‌که او به‌منظور دیگری دعوت شده بود. اما ما به این نتیجه رسیدیم که عرب‌نیا گزینه مناسبی است و الان هم که فکر می‌کنم بهترین انتخاب است.»
در این مجموعه تلویزیونی برخی عوامل تولید نیز شانس خود را برای اجرای نقش‌های اصلی سریال آزموده بودند. ازجمله این عوامل پشت صحنه می‌توان به حضور مسعود ولدبیگی، طراح چهره‌پردازی در نقش سردسته خوارج مکه، محمود اردلان، طراح حرکات رزمی در نقش پسرعموی مختار، حسن میرباقری برادر داوود میرباقری و یکی از نویسندگان مجموعه در نقش ابراهیم اشتر و حامد میرباقری دستیار کارگردان و فرزند میرباقری در نقش‌های پسر مختار و ابن‌وهب در واقعه کربلا اشاره کرد. البته اکبر سلطانعلی، خواننده تیتراژ آغازین سریال نیز یکی دیگر از عوامل اجرایی سریال بود که در نقش رستم، غلام شمر به ایفای نقش پرداخت.
مختار چقدر براساس مستندات تاریخی ساخته شد؟
خیلی‌ها معتقدند میرباقری در سریالش خیلی هم دقیق براساس واقعیت‌های تاریخی عمل نکرده و به تاریخ وفادار نبوده است، او در پاسخ به این سوال هم می‌گوید: «من سه مطلب را در مختارنامه عمدا نادیده گرفتم؛ یکی بحث کشتن پسر عمر بود، یکی دیگر تاریخ وقوع آن بود که ما کمی آن را جلو کشیدیم و بحث دیگر نیز به‌دلیل اینکه روی آنتن نرفته، نمی‌گوییم. ما موظفیم نگاه عقلانی به دراماتیک داشته باشیم و تعارض و تناقض با هم نداشته باشیم، به من حق بدهید که از ده سند تاریخی دو سند آن را قبول نکنم. یک اثر هنری با یک اثر ادبی یا علمی فرق دارد. برای همین خیلی خود را ملزم به این نمی‌دانستم که با واقعیت‌های تاریخی کار را جلو ببرم.»
درخواست ضرغامی از عوامل مختارنامه
محمود فلاح، تهیه‌کننده مختارنامه در سال 99 گفت‌وگویی با ایسنا داشت و در آن گفت‌وگو درمورد اضافه شدن صحنههای کربلا به این سریال و بعد حواشی پخش نشدن چهره ابوالفضل(ع) از تلویزیون، می‌گوید: «اضافه شدن صحنههای کربلا به درخواست آقای ضرغامی بود. فیلمبرداری مختارنامه به پایان رسیده بود که ایشان به‌عنوان رئیس سازمان صداوسیما از ما خواست که با توجه به منتفی شدن ساخت مجموعه «امام حسین(ع)» صحنههای مربوط به کربلا و روزهای تاسوعا و عاشورا را به مختارنامه اضافه کنیم. گروه برای گرفتن این تصاویر یک‌بار دیگر به شاهرود رفت و طی مدت چهار ماه، صحنههای روز عاشورا که همان سکانس معروف حضرت ابوالفضل(ع) نیز در آن است، فیلمبرداری شد. یک روز هم خود آقای ضرغامی با تعدادی از نمایندگان وقت مجلس سر صحنه تصویربرداری آمدند و سکانسهای فیلمبرداری‌شده کربلا و روز عاشورا را دیدند و علاوه‌بر تایید کار، از دیدن صحنه‌‌ها متاثر شدند، اما این سکانسهای تاثیرگذار هیچ‌گاه فرصت نمایش در تلویزیون را به دست نیاوردند. البته مدتی بعد برخی از این سکانسهای حذف‌شده در فضای مجازی منتشر شد، آن هم با کیفیت بسیار پایین. مدت زمان صحنههای مربوط به حضرت ابوالفضل(ع) حدود ۱۸دقیقه بود، درحالی‌که سکانسهای منتشرشده در فضای مجازی هفت تا هشت دقیقه بود، آن هم ناقص و بی‌‌کیفیت. از آنجا که فیلمبرداری مختارنامه به‌صورت ۳۵ میلی‌متری بود، باید مراحل زیادی مثل صداگذاری، تدوین و... را پشت‌سر می‌گذاشت تا آماده نمایش شود و احتمال داشت در مسیر این مراحل، آن سکانس‌‌ها به بیرون درز پیدا کرده باشد. ما هم پیگیر ماجرا شدیم، اما درنهایت مشخص نشد که چگونه و از طریق چه شخص یا اشخاصی به فضای مجازی رسیده بود.»
بودجه 25 میلیاردی برای ساخت سریال
همان زمان هم درمورد بودجه ساخت این سریال حواشی زیاد بود، محمود فلاح درمورد این موضوع می‌گوید: «امروز دیگر جزئیات هزینه‌های تولید سریال و دستمزدها مشخص شده و تقریبا حالا شاید رسما اعلام نشده باشد ولی در جاهای مختلف بیان شده است. امروز دیگر نمی‌توان مختارنامه را با توجه به این شرایط ساخت. زمانی که مختارنامه تولید شد، رقمی حدود ۲۵ میلیارد برای ساخت سریال هزینه کردیم که بخشی از آن متعلق به دستمزدها بود و بخشی از آن هم هزینه ساخت دکورهای مختلف در شهرهای مختلف شد. چندین‌بار هم اعلام شد که دستمزدهای بازیگران چطور پرداخت شده و مثلا همه می‌دانند که آن زمان فریبرز عرب‌نیا درمجموع ۵۰۰ میلیون تومان برای بازی در مختارنامه دستمزد گرفت. اما الان دیگر نمی‌توان همین سریال مختارنامه را با آن شرایط تولید کرد. چون شرایط بسیار سخت شده است. هزینه‌های تولید عجیب و غریب و سرسام‌آور شده و قطعا چندین برابر بودجه مجموعه مختارنامه برای تولید سریال‌هایی در سطح مختارنامه نیاز است. تازه این درحالی است که دستمزد بازیگران به نسبت هزینه‌های تولید خیلی بالا نرفته است.»
حواشی موسیقی
موسیقی «مختارنامه» ترکیبی از موسیقی جنوب ایران، موسیقی حماسی و موسیقی عرب بوده است. صدای لالایی زنی در پس‌زمینه موسیقی تیتراژ به گفته سازنده موسیقی «مختارنامه»، فریاد فروخورده زنی است که داوود میرباقری آن را متاثر از شخصیت حضرت زهرا(س) می‌داند. حین ساخت موسیقی این سریال، ساز جدیدی نیز اختراع شده که برحسب نام مخترع، آن را ساز ناصری نام‌گذاری کرده‌اند. این ساز، شکل سیمرغ است و یک ساز زهی است که با آرشه نواخته می‌شود و زخمه هم دارد. موسیقی مختارنامه با انتقادهایی هم همراه بود؛ محسن شریفیان که خود را پژوهشگر آلبوم «اهل ماتم» که بخش‌هایی از آن در موسیقی تیتراژ سریال «مختارنامه» استفاده شده، معرفی کرد، با نگارش نامه‌ای خطاب به رئیس سازمان صداوسیما نسبت عدم درج نامش در تیتراژ این سریال گلایه کرد. همچنین خواننده زن لالایی تیتراژ «مختارنامه» هم به استفاده از صدایش بدون اجازه او انتقاد داشت که درنهایت با تقدیر ضرغامی از وی غائله خاتمه یافت. در همان زمان امیر توسلی، آهنگساز این سریال درباره انتقادها به ایسنا گفت: «به نظرم این اعتراضات مباحث انحرافی است؛ به هرحال هر کار بزرگی ممکن است با چنین اعتراضاتی همراه شود. برخی آمدند اعتراضاتی کردند که اصولا به موسیقی «مختارنامه» وارد نیست.»
خاطرات تلخ و شیرین
داوود میرباقری، کارگردان این سریال درباره تلخ‌ترین و شیرین‌ترین خاطره‌های ساخت این سریال می‌گوید: «صحنههای تلخ و شیرین در این سریال زیاد بوده و انتخاب آن دشوار است اما به هر حال اینکه ما چند نفر از دوستان خوب‌مان را در طول کار از دست دادیم، خاطره تلخ ماست. مانند مرگ زنده‌یاد رضا خندان که نتوانست بازی خود را در این سریال ببیند. یا مریضی جوان‌روح مدیر فیلمبرداری، فلاح تهیه‌کننده و خودم ازجمله اتفاقات تلخ است که نمی‌دانم اگر از این بیماری نجات پیدا نمی‌کردم سرنوشت سریال چه می‌شد. شیرینی هم داشتیم مانند اینکه ظرفیت عظیمی از بازیگران کشور هر روز با عشق سر کار حاضر می‌شدند و اگر مأیوس بودم مرا راه می‌انداختند که خود این به نظر من ترکیب بی‌نظیری است. اگر روحیه بچه‌های گروه نبود نمی‌توانستم این کار آبرومندانه را بسازم.»
استقبال در کشورهای منطقه
مجموعه تلویزیونی «مختارنامه» پس از دو ماه نمایش از تلویزیون، نه‌تنها در داخل کشور موردتوجه قرار گرفت بلکه در خارج از کشور نیز توجه بسیاری را جلب کرد. ترسیم بخشی از تاریخ انقلاب امام حسین(ع) در این مجموعه، مهم‌ترین عاملی است که واکنش‌های بسیاری را در جهان برانگیخت.
این سریال ۴۰قسمتی تابه‌حال چندین‌بار و به مناسبت‌های مختلف از تلویزیون کشور‌هایی مانند پاکستان، ترکیه، لبنان، عراق، سوریه، امارات‌متحده عربی و حتی عربستان تماشا شده و موردتوجه قرار گرفته است. اما مهم‌ترین وجه این تاثیرگذاری را بین جوانان عربستانی شاهد بودیم. وقتی مسلمانان و شیعیان عربستان با ارسال پیامک، آغاز اولین پخش سریال «مختارنامه» را به یکدیگر تبریک می‌گفتند و معتقد بودند سریال مختارنامه، بیدار‌کننده ذهن‌های جوانان مسلمان در برابر تاریخ‌ستیزان سلفی و وهابی بوده و جمع‌های چندنفره‌ای در مساجد با موضوع گفت‌وگو درباره این سریال شکل می‌گرفته است. در امارات و عراق، قسمت‌های این سریال ضبط و پخش چندین‌باره می‌شده و گاهی هم خودشان برخی قسمت‌ها را زیرنویس می‌کردند. محبوبیت بازیگران سریال مختارنامه در این کشور‌ها هم نکته جالب دیگری بود که کمتر بین کشورهای منطقه سابقه داشته است. اگر فکر می‌کنید «جومونگ» یا «یانگوم» زمانی در کشور ما محبوب شدند، بد نیست به این جمله دقت بیشتری کنید؛ «اگر بازیگران سریال مختارنامه به عراق بیایند صفی از علاقه‌مندان عراقی از فرودگاه تا مرکز شهر برای استقبال از آنان تشکیل می‌شود.» این حرف را وزیر ورزش و جوانان عراق به وزیر ارشاد ایران گفته بود. از سوی دیگر برخی جوانان شیعه کویت نیز با ضبط سریال مختار، آن را به‌صورت رایگان روی دی‌وی‌دی در مساجد و حسینیه‌ها توزیع می‌کردند. البته پخش این سریال اعتراض‌ها و چالش‌هایی را هم ایجاد کرد؛ از اعتراض دانشگاه الازهر و پاسخ آیت‌الله مکارم‌شیرازی به آن گرفته تا درگیری بین شبکه‌های «العربیه» و «الانوار۲» بر سر پخش این سریال. العربیه مخالف پخش آن بود و اعتقاد داشت پخش آن در دل وهابی‌ها ترس ایجاد می‌کند.