مرتضی عبدالحسینی، روزنامه نگار: شیوع ویروس کرونا باعث رکود در فعالیت بخش‌هایی شده که برای گذر از بحران نتوانستند چاره‌اندیشی کنند؛ اما منجر به افزایش جابه‌جایی مرسولات پستی در سراسر کشور شده، به‌طوری‌که این حجم از جابه‌جایی مرسولات باعث کندی عملکرد و تعلل شرکت ملی پست در انجام تعهدات شده است. اگر مسیر شما در ماه‌های اخیر تنها یک‌بار به نمایندگی شرکت پست ملی خورده باشد، دیده‌اید که به‌دلیل کم بودن نیروی انسانی و کندی روند کار، برای بسته‌بندی و ارسال کالایی باید ساعاتی را در صف منتظر بمانید. براساس آخرین آمار‌ها درآمد شرکت ملی پست در سال 99 با بیش از 40درصد رشد در مقایسه با سال گذشته خود به حدود دو هزار و 242میلیاردتومان رسیده است. این درحالی است که تعداد مرسولات پستی شرکت ملی پست ج.ا.ا در مقایسه با سال 98 حدود 20درصد (40 میلیون فقره) کاهش داشته، آنچه موجب کاهش مرسوله‌های ارسالی شرکت دولتی پست ج.ا.ا شده، مربوط به یک تغییر ریل و تغییر مسیر الکترونیکی است که درنتیجه کاهش ارسال و حذف قبوض و سرویس عادی (همچون قبوض کاغذی خدمات تلفن، آب، گاز و...) رخ داده است. همه اینها درحالی است که در یک سال اخیر و با افزایش مرسولات بسته‌ای در شرکت ملی پست، گله و شکایات مردم نیز بسیار زیاد شده است.
مشاهدات عینی «فرهیختگان» و همچنین اعتراف مسئولان پستی و وزارت ارتباطی کشور نشان می‌دهد که شرکت ملی پست نتوانسته انتظار مخاطبان خود را برآورده کند و براساس پیام‌های رسیده، تعلل و تاخیر‌های پست باعث ضرر فروشندگان اینترنتی شده و گاه بسته‌های پستی تا 10 روز در انبار شهر مبدا مانده است. مسئولان پستی کشور و وزارت ارتباطات زمان ناکافی، بیماری کارکنان و ضدعفونی کردن مرسولات را به‌عنوان دلایل اصلی تاخیر و تعلل در ارسال بسته‌ها عنوان کرده‌اند که بیشتر شبیه بهانه‌اند. ضدعفونی کردن بسته‌های پستی مگر چند ساعت زمان می‌برد؟ از طرفی فرآیند نامه‌رسانی مرسولات در شرکت ملی پست به‌صورت قراردادهای حجمی با پیمانکاران شرکت‌های تأمین نیروی انسانی و به‌صورت دستمزدی منعقد می‌شود، بنابراین با بیمار شدن کارکنان نمی‌توان نیروهای جایگزین جذب کرد؟ علاوه‌بر اینها بیش از یک سال و نیم از ورود کرونا به کشور می‌گذرد و با توجه به افزایش 40درصدی درآمد پست در سال 99، انتظار می‌رفت زیرساخت‌های فیزیکی، انسانی و تکنولوژیک پست تحولی جدی و کارآمد داشته باشد.
سهم شرکت ملی پست ایران از تمامی مرسولات پستی کشور درحال کاهش است و براساس آمارهای سازمان مقررات رادیویی بیش از 200 میلیون فقره افت در سهم شرکت ملی پست وجود دارد. افت شدید مرسولات پستی به حذف شدن برخی سرویس‌ها مثل ارائه قبوض نیز برمی‌گردد؛ اما درمجموع مشخص است که عملکرد نامناسب شرکت‌های پستی در سال‌های اخیر راه را برای «سیستم توزیع فروشگاه‌های آنلاین و تولیدکنندگان» و «شرکت‌های باربری بین‌شهری» و «شرکت‌های پست خصوصی» باز کرده و اعتماد عموم مردم نیز به دلایلی مانند تعلل و تاخیر به شرکت‌های پستی درحال کمرنگ شدن است. طبق آمارهای سازمان مرکز تجارت الکترونیک ایران، در نیمه اول سال جاری از مجموع کل جابه‌جایی کالا و خدمات مربوط به تجارت الکترونیک، جابه‌جایی و ارسال 43درصد از آنها توسط شرکت پست ج.ا.ا بوده و باقی سهم «شرکت‌های پست خصوصی»، «سیستم توزیع خود شرکت‌ها و فروشگاه‌های آنلاین» و «باربری بین‌شهری» شده است. همه این مصائب درحالی حول صنعت پست ایران چه در جایگاه دولتی و چه در جایگاه خصوصی پدید آمده و شکایات از آن هر روز درحال افزایش است که وزارت ارتباطات به‌عنوان نهاد بالادستی شرکت ملی پست ایران در سال‌های اخیر جز چند رونمایی از چند طرح نمایشی، اقدام دیگری نداشته است. نمایشی‌ترین طرح چند سال اخیر که هدف آن تحول پست ایران بود، رونمایی محمدجواد آذری‌جهرمی، وزیر جوان ارتباطات از پهپاد پستی بود که با توجه به شرایط فعلی شرکت ملی پست شبیه یک شوخی است.
گردش مالی 5 هزار میلیاردی پست
در سال کرونایی ورق به نفع پست برگشت و با اینکه تلفن، اینترنت، انواع و اقسام تکنولوژی‌های جدید در خدمت بشر کرونازده خانه‌نشین بود اما کارهایی باید انجام و کالاهایی باید جابه‌جا می‌شد که جز از طریق پست از هیچ روش دیگری انجامش ممکن نبود. سال ۹۹ پست بار دیگر اهمیت خود را نشان داد. در گذشته بسیاری از مردم همان کارهایی را که پست انجام می‌داد به روش‌های دیگری انجام می‌دادند که گاهی هزینه بیشتری برایشان داشت اما سرعت ارسال و تحویل کالا بر هزینه اولویت و تقدم داشت. به‌عنوان مثال فرد بسته‌ای را از تهران در اتوبوس می‌گذاشت و شب در یاسوج و در مقصد دریافت می‌شد اما کرونا که شروع شد اولویت‌ها نیز عوض شد. بسته‌ها از هر نقطه‌ای از ایران و حتی جهان جابه‌جا می‌شد. مردم خود را متقاعد کردند که به فروشگاه‌های اینترنتی اعتماد کنند. رفت‌وآمد اتوبوس‌ها، هواپیماها و خودروهای شخصی و مسافربری کم شد. هیچ راننده و مسافری ریسک انتقال بسته دیگران را به‌عهده نمی‌گرفت؛ درنتیجه تنها راه‌حل ممکن همان پست بود. بررسی گزارش‌های مالی شرکت ملی پست ایران نیز اقبال مردم به پست در سال 99 را تایید می‌کند و از طرفی این امکان وجود دارد که درصورت ادامه یافتن کرونا لااقل در سال جاری، وضعیت درآمدی پست به‌مراتب بهتر از قبل شود. براساس آخرین گزارش شرکت دولتی پست جمهوری اسلامی ایران، مجموع درآمد این شرکت از سرویس‌های مختلف ارسال مرسوله‌های پستی در 12ماهه 1399 به دو هزار و 242 میلیاردتومان رسیده که نسبت به درآمد هزار و 598میلیاردتومانی مدت مشابه سال 98 از رشد بیش از 40درصدی حکایت دارد. بررسی جزئیات درآمدی 11ماهه این شرکت نیز نشان می‌دهد بیشترین حجم درآمد این شرکت از پست پیشتاز با 995میلیاردتومان بوده که اتفاقا بیشترین رشد را طی 11ماهه امسال داشته و رشد 78درصدی را تجربه کرده است. پست سفارشی با 335میلیاردتومان و رشد 26.4درصدی، در جایگاه دوم از لحاظ درآمدزایی برای شرکت قرار دارد. خدمات فروش با 145میلیاردتومان، پست ویژه با 115میلیاردتومان، سرویس‌های اینترنتی با 62میلیاردتومان و سرویس عادی با 7میلیاردتومان به‌ترتیب در رتبه‌های آخر جای دارند. برای اینکه از رقم گردش مالی پست و ارسال مرسوله‌ها در کشور صحبت کنیم، قضاوت در این خصوص بسیار دشوار است؛ چراکه اولا شرکت‌های خصوصی در حوزه پست و جابه‌جایی مرسوله‌ها آمارهای مرتبط را منتشر نکرده‌اند و همچنین در آخرین اظهارنظرها نیز هیچ اطلاعاتی از گردش مالی دیده نمی‌شود. بااین‌حال با فرض اینکه نیمی از خدمات مربوط به ارسال مرسوله‌های پستی دراختیار شرکت‌های خصوصی و نیمی دیگر نیز دراختیار شرکت دولتی پست است، می‌توان برآورد کرد گردش مالی ارسال محموله‌های پستی سالانه چیزی حدود 4 تا 5 هزار میلیاردتومان است.
گله و شکایات از پست روزبه‌روز بیشتر می‌شود
شرکت ملی پست را باید یکی از پرمشغله‌ترین شرکت‌های فعال این روزهای کشور بدانیم؛ کرونا، افزایش تمایل کاربران به ارسال کالا، افزایش تجارت آنلاین، خرید‌های اینترنتی و هزاران علت دیگر را می‌توان نام برد که شرایط را برای کار این شرکت مهم و حیاتی سخت و دشوار کرده‌اند ولی آیا پست برای چنین روز‌هایی آماده بوده است؟ تجربه و نتیجه شخصی نگارنده از کار با شرکت ملی پست در چند ماه اخیر؛ عدم آمادگی و تاخیر‌های فراوان این شرکت در انجام تعهدات پستی است. «چند ماه پیش بود که بسته‌ای نسبتا مهم حاوی چند کتاب قطور و کمیاب را از مبدأ تهران برای یکی از دوستان به مقصد مشهد ارسال کردم. از طریق دفاتر ارتباطی بسته که حاوی 4 کتاب بود در کارتنی محکم قرار داده شد و عملیات بسته‌بندی توسط خود ماموران پستی انجام گرفت و پس از ارسال نیز کدرهگیری مرسوله جهت اطمینان از تحویل مرسوله برایم ارسال شد. این بسته از طریق پست پیشتاز ارسال شد و تبعا انتظار می‌رفت بابت دریافت هزینه بالاتر در مقایسه با دیگر انواع ارسال پستی، لااقل در مدت زمان اعلامی توسط پست به مقصد برسد. ماموران پستی حاضر در شعبه با توجه به مبدا و مقصد این بسته پستی و همچنین نوع ارسال که پست پیشتاز بود، از 3 تا 6 روز زمان برای تحویل بسته در مشهد خبر دادند. فاصله شهرهای تهران تا مشهد نزدیک به 900 کیلومتر است و اگر با خودروی شخص طی شود با احتساب ترافیک اتوبان و هزار مشکل دیگر در بدترین حالت به 13 ساعت می‌رسد. انتظار داشتم که بسته طی 4 یا حداکثر 7 روز کاری به دست مقصد برسد ولی در کمال تعجب دریافت بسته در مقصد، مدت زمان باورنکردنی 13 روز به طول انجامید و متأسفانه تمام ماجرا در تاخیر خلاصه نشد. چالش دیگری که پیش آمده بود، ضربات واردشده به بسته مذکور بود که حتی بسته‌بندی محکم نیز نتوانسته بود جلوی آسیب یکی از کتاب‌های موجود در کارتن را بگیرد.» جالب است که در اردیبهشت‌ماه و در زمان برگزاری نمایشگاه کتاب که به‌صورت اینترنتی برگزار شده بود نیز اتفاقات مشابهی افتاده بود و بسیاری از گزارش‌ها مبنی‌بر تاخیر و یا خرابی در مرسولات پستی بود. علاوه‌بر این تجربه شخصی در گزارش‌های زیادی از برخی مخاطبان «فرهیختگان» و دوستان دریافت کردیم که از تأخیرهای بسیار شرکت پست در تحویل مرسولات گله و شکایت داشتند.
در اواسط اسفندماه گزارشی در روزنامه «فرهیختگان» با عنوان «رشد 48درصدی درآمد پست با کرونا» منتشر شد که به بررسی ریز جزئیات درآمدی و عملکردی شرکت پست در 11ماهه 99 پرداخت بود، پس از این گزارش بود که مخاطبان از طرق مختلف به وضعیت ارسال و دریافت مرسولات خود اعتراض داشتند و پیام‌های مختلفی را فرستادند که برخی از آنها را مرور می‌کنیم. حسین از شیراز: «اداره پست تنها کاری را که دقیق انجام می‌دهد، گرفتن هزینه مرسولات براساس نوع ویژه و پیشتاز است والا در تحویل دادن هیچ مسئولیتی قبول نمی‌کند.» زانیار از بانه: «رفت‌وآمد ما به پست به‌دلیل فروش محصولات به‌صورت اینترنتی و ارسال آن به سراسر کشور زیاد است. تقریبا چهار، پنج ماه پس از شیوع کرونا بود که نظم پست در ارسال و دریافت مرسولات به هم خورد و همین عاملی شد که بسته‌ها با تاخیر بسیار زیادی به دست مشتری برسد و بسیاری از مشتریان قید خرید مجدد را بزنند.» کامیاب از تهران: «بسته پستی که در تاریخ 21 اردیبهشت‌ماه از مبدا تهران ارسال کرده بودم تا 29 اردیبهشت در پست تهران مانده و به‌سمت مقصد حرکت نکرده بود.» در این میان اعتراض و گله اصلی را صاحبان شرکت‌ها و مشاغلی داشتند که کالا و خدمات خود را به‌صورت پستی برای مشتریان ارسال می‌کردند و ظاهرا در ماه‌های اخیر با چالش جدی در پست ایران مواجه شده‌اند. همین عوامل بسیاری از افراد را به استفاده از شرکت‌های خصوصی پستی، باربری‌ها و یا حتی پیک و... سوق داده و زنگ خطر کمرنگ شدن فعالیت‌های شرکت ملی پست ایران را به صدا درآورده است.
پست، توسعه و تحول می‌خواهد نه حرکات نمایشی
دقیقا هم‌زمان با شیوع کرونا تغییر سبک خرید شکل گرفت و اگر مردم پیش از شیوع کرونا، خرید‌های اینترنتی برایشان جنبه فانتزی داشت، اما اکنون خرید‌های اینترنتی مردم هم افزایش یافته و هم به‌سمت خرید کالا‌های ضروری و اساسی رفته است. براساس آخرین آمار‌ها و در همین راستا مرکز توسعه تجارت الکترونیک وزارت صمت اعلام کرد که ارزش معاملات تجارت الکترونیکی در سال ۹۹ حدود ۱۰۹۷ هزار میلیاردتومان بوده که نسبت به سال 98 با افزایش ۱۶۰درصدی رشد داشته است. همین مسائل ترافیک کاری شرکت ملی پست و دیگر شرکت‌های فعال خصوصی در این حوزه را چندبرابر کرده است. مقامات وزارت ارتباطات و شرکت ملی پست ایران در یک سال اخیر در اظهارنظر‌های مختلف معتقد بودند به‌دلیل آنکه افزایش مرسولات پستی به‌صورت ناگهانی رخ داده، این سازمان فرصت خوبی برای تقویت زیرساخت‌ها نداشته و همین موضوع منجر به رسوب کالا‌ها و بسته‌های مردم در باجه‌های قبول، پردازش و مبادله شده است. مسئولان پستی همچنین بیماری کارکنان، ضدعفونی کردن مرسولات را به‌عنوان دیگر دلایل تاخیر و تعلل در ارسال بسته‌ها عنوان کرده‌اند. همه اینها درحالی است که ضدعفونی کردن محصولات امر زمان‌بری نیست و در بدترین حالت چند ساعت تاخیر ارسال مرسولات را می‌توان به حساب ضدعفونی کردن آنها گذاشت. از طرفی لازم است بدانید که فرآیند نامه‌رسانی مرسولات در شرکت ملی پست به‌صورت قراردادهای حجمی با پیمانکاران شرکت‌های تأمین نیروی انسانی و به‌صورت دستمزدی منعقد می‌شود. مسلما شرکت‌های طرف قرارداد پست با ابتلای فردی به بیماری، برای جلوگیری از آسیب‌رسیدن به روند پیمان و کاهش مبلغ دستمزدی و صورت‌وضعیت خود، اقدام به به‌کارگیری نیروهای جایگزین می‌کنند و به همین دلیل بهانه بیماری کارکنان را نمی‌توان دلیل موجهی برای تعلل پست در رساندن مرسولات دانست. علاوه‌بر اینها با توجه به گذشت حدود یک سال و نیم از شیوع کرونا نمی‌توان این نکته را پذیرفت که شرکت ملی پست ایران و یا حتی دیگر شرکت‌های خصوصی پستی زمان کافی برای به‌روز کردن زیرساخت‌های خود نداشته است. همه این مصائب درحالی حول صنعت پست ایران چه در جایگاه دولتی و چه در جایگاه خصوصی پدید آمده و شکایات از آن هر روز درحال افزایش است که وزارت ارتباطات به‌عنوان نهاد بالادستی شرکت ملی پست ایران در سال‌های اخیر جز چند رونمایی از چند طرح نمایشی، اقدام دیگری نداشته است. قطع به یقین نمایشی‌ترین طرح چند سال اخیر که هدف آن تحول پست ایران بود، رونمایی محمدجواد آذری‌جهرمی، وزیر جوان ارتباطات از پهپاد پستی بود. جهرمی در صفحه شخصی خود در این مورد نوشته بود: «خانم‌ها و آقایان به پست‌پلاس خوش آمدید. ما به جای صحبت و جلسه چند اقدام عملیاتی انجام دادیم تا واقعا هزینه‌ها کمتر شود و از آلودگی شهرها جلوگیری کنیم. برای همین در طرح پست‌پلاس انتقال بسته‌های پستی را با پهپاد فراهم کردیم تا دیگر جایی در ایران نماند که غیرقابل‌دسترس باشد. انتقال سریع داروها به بیمارستان‌ها و جزیره‌ها، سورپرایز کردن یکدیگر و... ازجمله کارهایی است که از این پس در دسترس شما خواهد بود.» عملکرد نامناسب شرکت پست ملی ایران و دیگر شرکت‌های پستی خصوصی منجر به ظهور و پروبال گرفتن باربری‌های بین‌شهری و سیستم توزیع فروشگاه‌های آنلاین شده و با ادامه روند فعلی ممکن است پست و صنعت آن به روزهای رکود و کمرنگی خود نزدیک شود.
کاهش 58 درصدی مرسولات پستی در دوره آذری جهرمی
تا همین چند سال گذشته بخش عمده‌ای از جابه‌جایی مرسولات پستی مربوط به خرید کالا و خدمات در اختیار شرکت دولتی پست ج.ا.ا و در مرتبه بعدی در اختیار سیستم توزیع خود شرکت‌ها بود، اما طبق آمارهای سازمان مرکز تجارت الکترونیک ایران، در نیمه اول سال جاری از مجموع کل جابه‌جایی کالا و خدمات مربوط به تجارت الکترونیک، جابه‌جایی و ارسال 43درصد از آنها توسط شرکت پست ج.ا.ا بوده، در رتبه دوم شرکت‌های پست خصوصی حدود 24درصد جابه‌جایی‌ها را انجام داده، در رتبه سوم سیستم توزیع خود شرکت‌ها و فروشگاه‌های آنلاین (همانند سیستم توزیع دیجی‌کالا و...) قرار دارند و درنهایت 14درصد از این جابه‌جایی‌ها را هم شرکت‌های باربری بین‌شهری انجام داده‌اند. این درحالی است که براساس آمار و اطلاعات سازمان تنظیم مقررات و ارتباطات رادیویی ترافیک مرسولات پستی در شرکت ملی پست و همچنین شرکت‌های پست خصوصی در سال 92 حدود 562 میلیون فقره، در سال 93 چیزی حدود 632 میلیون فقره و در اوج خود نیز در سال 94 حدود 672 میلیون فقره بوده است. براساس آمار‌ها این مهم روند نزولی را در سال‌های اخیر تجربه کرده، به‌طوری‌که ترافیک مرسولات پستی با کاهش 50درصدی در سال 99 در مقایسه با سال‌های 92 و 93 به حدود 233 میلیون فقره رسیده است. با توجه به سهم شرکت ملی پست و شرکت‌های خصوصی از ترافیک مرسولات پستی می‌توان ادعا کرد از سال 94 تا پایان سال 99 شرکت ملی پست ایران با کاهش 200 میلیونی در مرسولات خود همراه بوده. افت شدید مرسولات پستی به حذف شدن برخی سرویس‌ها مثل ارائه قبوض آب، برق و گاز و... برمی‌گردد؛ اما درمجموع مشخص است که عملکرد نامناسب شرکت‌های پستی در سال‌های اخیر راه را برای «سیستم توزیع فروشگاه‌های آنلاین و تولیدکنندگان» و «شرکت‌های باربری بین‌شهری» باز کرده و اعتماد عموم مردم نیز به دلایلی مانند تعلل و تاخیر به شرکت‌های پستی درحال کمرنگ شدن است. در بخش شرکت‌های باربری داخل شهری و برون‌شهری نیز شرکت‌های زیادی فعال هستند که ازجمله آنها می‌توان به اسنپ‌باکس، الوپیک، ترابرنت، یارباکس، اوبار، بارپین و باروان اشاره کرد. در سیستم توزیع فروشگاه‌های آنلاین نیز می‌توان به فعالیت مستقل پستی شرکت‌هایی مانند دیجی‌کالا، کالاتیک و... اشاره کرد. درمجموع کاهش سهم پست ج.ا.ا به 43درصد در حوزه تجارت الکترونیک نشان می‌دهد این شرکت دولتی این‌بار برای بقا باید با شرکت‌های خصوصی رقابت کند که همواره در خدمات‌دهی اولویت اول آنها رضایت مشتری است. رضایتی که معمولا با ارسال سریع مرسوله و قیمت نهایی ارسال مرسوله در ارتباط است.
سرانه مرسولات از 8 به 2 مرسوله رسیده
شرکت پست علاوه‌بر جابه‌جایی مرسوله‌های پستی خدماتی دارد که با فرهنگ‌سازی جامعه برای استفاده از آنها می‌تواند رونق بیش از پیشی را برای این شرکت رقم بزند. اگر افراد هزینه تمام‌شده برای انجام یک کار یک‌ساعته مانند خرید نان و یا کار اداری را برآورد کنند، متوجه می‌شوند روزانه با تردد‌های ضروری و غیرضروری چقدر زمان، هزینه و انرژی مصرف می‌کنند و در سوی دیگر تا چه میزان باعث ترافیک، آلودگی هوا و درنتیجه تخریب محیط‌زیست می‌شوند. براساس اطلاعات سازمان تنظیم مقررات رادیویی سرانه مرسولات پستی از 8.5 نفر در سال 94 به 2.8 نفر در سال 99 رسیده که حاکی از افت شدید استفاده مردم از شرکت‌های پست ملی است. در کشور سوئیس به ازای هر نفر سالانه ۷۰۰ فقره مرسوله جابه‌جا می‌شود و این بدان معناست که ما تا مطلوب فاصله زیادی داریم و باید با فرهنگ‌سازی و تحول‌های زیرساختی در پست ملی و یا حتی خصوصی سعی بر ایجاد اعتماد قوی بین مردم و صنعت پست داشته باشیم.