سیدمهدی موسوی‌تبار، روزنامه‌نگار: با اسم این شبکه از دهه‌های قبل آشنا بودند و خودش اما از سال ۱۳۸۸ به شکل آزمایشی و از سال ۱۳۸۹به شکل رسمی کار خود را با تمرکز بر سینمای مستند آغاز کرده و از اواخر سال ۱۳۹۴ هم به‌طور همزمان مجهز به سیستم پخش SD و HD شده است. صحبت از شبکه مستند است که لزوم وجودش از مدت‌ها قبل از تاسیس حس می‌شد. اگر زمانی تمام سهم مخاطبان از مستند به برنامه «دیدنی‌ها» یا «راز بقا» ختم می‌شد بیش از یک دهه است که این سهم از «برنامه» به «شبکه» رسیده است. مستند در جهان و در کشور ما محبوب است. محبوبیت مستند در کشور ما هرچند بیشتر به دلیل مستندهای حیات‌وحش است اما این ذائقه در سال‌های اخیر تغییر کرده است و مستندهای سیاسی، ورزشی و اجتماعی هم بسیار دیده می‌شوند. طبق آخرین نظرسنجی صداوسیما که روز گذشته منتشر شد شبکه مستند سیما با 28.5 درصد به رتبه ششم جدول پرمخاطبان صداوسیما دست یافته و بعد از چند شبکه اصلی تلویزیون قرار دارد. رتبه‌ای که اهمیتش وقتی مشخص می‌شود می‌بینیم شبکه‌های پرطرفداری مانند نسیم یا ورزش بعد از آن قرار دارند. گفته می‌شود درحال حاضر تعداد 69نفر، شامل 31 نیروی رسمی و38 نیروی غیررسمی در این شبکه مشغول فعالیت هستند. شبکه مستند سال گذشته و در همین روزها شاهد یک تغییر مدیریتی بود و محسن یزدی که قائم‌مقام شبکه سه سیما بود به‌جای سلیم غفوری آمد که به شبکه افق رفته بود. «فرهیختگان» سال گذشته و پس از این جابه‌جایی سراغ مستندسازان رفت و از مطالبات آنها از مدیر جدید شبکه مستند پرسید و آنها هم صراحت، احترام و نزدیکی به مردم و مسائل‌شان را از اولویت‌ها دانسته بودند. نکته جالب‌تر اما محتویات حکم مرتضی میرباقری خطاب به محسن یزدی بود. در این حکم، مواردی مانند بهره‌گیری از الگوی کارآمد و اثربخش مدیریت پیام و استفاده از نظرات کارشناسان متعهد و خبره در ارتقای کیفی و هنری تولیدات مستند در جهت افزایش سرمایه اجتماعی کشور، تعمیق گفتمان انقلاب اسلامی و مقابله موثر با جنگ نرم دشمن و آرایش رسانه‌ای نظام سلطه آمده است که هرکدام البته مهم و استراتژیک هستند. همچنین در حکم معاون سیما بر تولید مستندهای فاخر با موضوع تاریخ بزرگ انقلاب اسلامی و دفاع مقدس و حرکت‌های حماسی مردم در برهه‌های مختلف انقلاب و استفاده از ظرفیت همه مستندسازان دلسوز که دغدغه اعتلای ایران اسلامی و مقابله با نفوذ فرهنگی دشمن را دارند، تاکید شده بود. معرفی مزیت‌های اقلیمی، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی و توجه به سبک زندگی اسلامی- ایرانی از دیگر انتظارات از مدیر جدید شبکه مستند سیما عنوان شده بودند. گذشت یک‌سال شاید زمان مناسبی باشد برای بررسی عملکرد شبکه مستند و تحلیل میزان تحقق این شعارها و اولویت‌های سازمانی. شبکه مستند در سال 1399 حدود 828 ساعت تولید داشته و در سه ماهه اول سال 1400 حدود 230 ساعت برنامه تولید کرده است که سهم برنامه‌ها و موضوعات از این عدد مشخص نشده است. تولید سالانه حدود 1600 مستند کوتاه و بلند به مدت 50هزار دقیقه، برگزاری چهار دوره جشنواره تلویزیونی مستند با هدف شناخت استعدادها و جذب مستندسازان از سراسر ایران اسلامی و کمک به دیده شدن آثار مستندسازان جوان از طریق رسانه ملی، حضور فعال در جشنواره‌های مختلف داخلی و خارجی مانند جشنواره حقیقت، چلچراغ، فجر، سلامت، رویش، رضوی، فیلم کوتاه تهران، الغدیر عراق، دهلی، الجزیزه قطر و لایپزیک آلمان که حضور همه آنها به جز مورد آخر منتج به کسب جایزه شده و تعیین باکس‌های موضوعی و ثابت در کنداکتور هفتگی مانند باکس‌های ورزشی، پرتره، کارآفرینی، سیاسی، حیات‌وحش (ایرانی و خارجی)، گردشگری و باکس علمی برای ایجاد ارتباط بهتر با مخاطب هدف هر دسته از موضوعات از اقدامات مهم شبکه مستند در دوره اخیر مدیریتی بوده است. گفته می‌شود شبکه مستند در دوره تازه خودش از مستندهای بومی و فرهنگی فاصله گرفته و سیاسی‌تر شده و گروهی دیگر معتقدند دایره سازندگان این شبکه بازتر شده و البته این دو نظریه مخالفانی هم دارد. آنها مدعی هستند نگاه شبکه مستند بیشتر از تولیداتش سیاسی است و برای همکاری با افراد، تفکرات آنها ملاک هستند تا توانایی‌هایشان. برای محسن یزدی احتمالا حضور در شبکه مستند به مراتب آسان‌تر و کم‌حاشیه‌تر از حضورش در شبکه سه باشد. شبکه مستند در یک‌سال اخیر به‌جز مستند شاملو حاشیه خاصی نداشته و البته مستندهایی هم پخش کرده که باعث تعجب بینندگان شده است. در این دوره همچنین تولیدات تازه‌ای ساخته و از این شبکه پخش شده است که به تعدادی از مهم‌ترین‌هایشان اشاره می‌کنیم.
ضد
اسفند سال گذشته مجموعه مستند «ضد» با نگاهی تازه به کلیشه‌های ذهنی پیرامون غرب محصول مشترک حوزه هنری و شبکه مستند پخش شد. نخستین قسمت از مستند سریالی «ضد» به کارگردانی مهدی افضل‌زاده و تهیه‌کنندگی محسن کریمیان سوم اسفند ماه روی آنتن شبکه مستند رفت. «ضد» حاصل همکاری تازه مرکز مستند سوره حوزه هنری و شبکه مستند سیما، مجموعه‌ای سریالی با موضوع غرب بود که تلاش می‌کنند در هر قسمت با طرح یک موضوع ساده، به جنگ کلیشه‌های ذهنی مردم درباره محیط پیرامون‌شان برود. فصل نخست این مجموعه در ۲۶ قسمت در مرکز مستند سوره تولید شد و به صورت هفتگی از شبکه مستند سیما پخش شد. در معرفی این مستند سریالی آمده بود: «خیلی از ما در سبک زندگی مدرن از روز تولد درگیر کلیشه‌های رفتاریی شدیم که به ما از گذشته به ارث رسیده است و نمی‌دانیم از کجا آمده، آیا درست هستند و چقدر قابل تغییرند؟ مجموعه مستند «ضد» تلاش می‌کند در هر قسمت با طرح یک موضوع ظاهرا کم‌اهمیت، به جنگ کلیشه‌های ذهنی مردم درباره محیط پیرامون‌شان برود. ضدیت با کلیشه‌ها کلید دیدن وقایع جهان از دریچه‌ای جدید است.» کریمیان، تهیه‌کننده ضد درباره این مجموعه مستند گفته بود: «خیلی از ما در سبک زندگی مدرن از روز تولد درگیر کلیشه‌های رفتاری شدیم که به ما از گذشته به ارث رسیده است و نمی‌دانیم از کجا آمده، آیا درست هستند و چقدر قابل‌تغییرند؟ مجموعه مستند «ضد» تلاش می‌کند در هر قسمت با طرح یک موضوع ظاهرا کم‌اهمیت، به جنگ کلیشه‌های ذهنی مردم درباره محیط پیرامون‌شان برود؛ چراکه ضدیت با کلیشه‌ها، کلید دیدن وقایع جهان از دریچه‌ای جدید است.» هر قسمت از این مجموعه مستند به موضوع متفاوتی مثل آلودگی هوا، آلودگی‌های نوری، حیوانات خانگی، صنایع جنگ و... پرداخته و می‌کوشد مردم را وادار کند که نگاه متفاوتی داشته باشند. این تهیه‌کننده اضافه کرده بود که دغدغه ساخت این مجموعه از مدت‌ها پیش با ما بود اما تولید این مجموعه مستند آرشیوی از ابتدای امسال شروع شد. ما در قسمت نخست این مجموعه به موضوع «آلودگی نوری» پرداختیم، اینکه این ماجرا چه اثرات منفی و مخربی بر سلامت انسان و حتی محیط‌زیست دارد.
جنگ، ظهور غول‌های صنعتی نظامی
مجموعه مستند «جنگ، ظهور غول‌های صنعتی نظامی» با نگاهی به عوامل قدرت‌گیری ۱۵ شرکت بزرگ اقتصادی دنیا تولید و اردیبهشت سال جاری از شبکه مستند پخش شد. «جنگ، ظهور غول‌های صنعتی نظامی» درباره شرکت‌های قدرتمند و معروف دنیاست که در زمینه‌های مختلف تکنولوژی و فناوری فعالیت می‌کنند. در این مجموعه بررسی شده که این شرکت‌ها چگونه رشد پیدا کردند و چه پارامترهایی باعث شده است که اکنون تبدیل به غول‌های اقتصادی و نظامی شوند. در این بررسی‌ها مشخص شد که قدرت اکثر این شرکت‌ها با یک عامل بسیار مهم پیوند خورده و آن هم جنگ است؛ چه جنگ‌های داخلی و چه جنگ‌های جهانی اول و دوم.
در این مجموعه مروری بر فعالیت شرکت‌های سامسونگ و هیوندای از کره‌جنوبی، هوآوی از چین، زیمنس از آلمان، لاکهید مارتین و بوئینگ از آمریکا و... انجام گرفته است.
مجتبی میناوند، تهیه‌کننده و کارگردان «جنگ، ظهور غول‌های صنعتی نظامی» ساخت این مجموعه را اشاره غیرمستقیم به اقتصاد کشورمان دانسته و عنوان کرده که خیلی از حقایقی که در این مجموعه می‌بینیم اشاره غیرمستقیم به وضعیت فعلی کشورمان دارد. برای مثال عده‌ای همواره تاکید دارند که باید واردات را بالا ببریم و نیاز نیست خیلی از کالاها را در داخل تولید کنیم. این سیاستگذاری سبب می‌شود که شما تبدیل به مصرف‌کننده صرف بشوید و شرکت‌های کره‌ای و اروپایی تبدیل به قطب صنعتی شوند. این موضوع درحالی است که کشورهای کره و ژاپن بعد از جنگ جهانی دوم اصلا چنین رویکردی را اتخاذ نکردند بلکه با حمایت‌های دولتی در جهت برآورده ساختن نیازهای داخلی کشورشان برآمدند. این اتفاق سبب شد هم خودشان رشد اقتصادی کنند و هم کشورشان دوباره سرپا شود.
وی ادامه داد: «می‌بینید که کشورهای مدعی می‌گویند چه دلیلی دارد که بخش نظامی در حوزه اقتصادی فعالیت کند؟ اما در سپاه مهندسی آمریکا که زیرنظر وزارت دفاع آمریکا اداره می‌شود، می‌بینیم که فعالیت جدی اقتصادی دارند.» این مجموعه ۱۵ قسمت ۳۰ دقیقه‌ای است و برای اولین بار، مصاحبه‌های خارجی که در فیلم استفاده شده است، کاملا دوبله شده تا روایت یکنواختی را شاهد باشیم. علاوه‌براین، برای این مستند، موسیقی ساخته شده و ۷۰ درصد موسیقی‌ها، تولیدی است. تصاویر استفاده شده آرشیوی و از منابع خارجی استخراج شده است.
مستندی برای قرن
این مستند به کارگردانی احمد کشاورز به مناسبت پایان قرن، بررسی مجموعه اتفاقات قرن را در دستور کار دارد که شامل اتفاقات ایران هم می‌شود. مشکوک‌ترین مرگ‌های قرن، پرحاشیه‌ترین اتفاقات ورزشی قرن، بزرگ‌ترین بیماری‌ها، جنگ‌ها و خیلی از رخدادهای دیگر قرن بخشی از موضوعاتی است که این مجموعه به بررسی آنها از طریق منابع آرشیوی می‌پردازد.
احمد کشاورز با اشاره به این نکته که تعداد موضوعات پیشنهادی برای بررسی متعدد بودند اما از بین این موضوعات مختلف فقط ۱۴ مورد انتخاب شدند، به ایسنا گفته است: «موضوعات انتخاب شده در حوزه‌های مختلف فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی، ورزشی و سایر موارد قرار دارند.» کارگردان «مستندی برای قرن» با اشاره به این نکته که تا حد امکان تلاش شده است تا موضوعاتی که انتخاب شده‌اند دم‌دستی و کلیشه‌ای نباشند، محدودیت‌های موجود را مهم‌ترین عاملی دانست که باعث شدند برخی موضوعات نظیر بزرگ‌ترین خوانندگان قرن مورد بررسی قرار نگیرند و مهجور باقی بمانند.
کشاورز درباره شکل‌گیری قصه مستند قرن به جام‌جم گفت: «ما در شبکه مستند جلساتی تحت عنوان ایده داشتیم که از یک سال‌ونیم پیش شروع شد و در آن ایده‌هایی مطرح می‌شد. یکی از آنها این بود که قرن درحال تمام شدن است و چون الان رسانه‌های دیگر سراغش می‌روند، کاری درباره قرن بسازید. آنجا من این طرح را دادم که مستندی برای قرن را با همین عنوان بسازیم. این مستند روایت «ترین»های قرن است که در ۱۴ قسمت طراحی شده است. ما حدود ۲۵ «ترین» نوشتیم که می‌توانست به ما مرتبط باشد اما در ادامه ۱۴ تا از آنها را انتخاب کردیم. مثلا ما وقتی بزرگ‌ترین خوانندگان قرن را درنظر گرفتیم، احتمال آن ضعیف بود که یک ایرانی بین آنها باشد و اگر هم این احتمال وجود داشت، نمی‌توانستیم اسم هر کسی را بیاوریم. به همین دلیل از برخی«ترین»ها عبور کردیم و «ترین»ها محدود و بیشتر سیاسی شدند. از طرفی چون پخش آن را در عید درنظر گرفته بودیم، بعضی موارد مثل بزرگ‌ترین کشتارهای قرن را حذف کردیم و بعد به دلیل بحث‌های سیاسی برخی دیگر از این «ترین»ها را کنار گذاشتیم، همچنین به دلایل دیگر مثل سیاسی هم بخش دیگری از سوژه‌ها را حذف کردیم و درنهایت به همان ۱۴ قسمت رسیدیم.»
در همین رابطه مطلب زیر را بخوانید: