سارا طاهری، روزنامه‌نگار: مدت زمان زیادی است که دانشگاهها تلاش می‌کنند از آموزش و حتی پژوهش صرف فاصله بگیرند و به‌سمت حل مساله و کارآفرینی دانشجویان حرکت کنند. یک دانشگاه کارآفرین دانشگاهی اسـت کـه دو وظیفه را انجام دهد، نخست اینکه باید کارآفرینان آینده را آمـوزش دهـد تـا کـسب‌وکاری ایجاد شود و دوم اینکه باید روحیه کارآفرینانه دانـشجویان را در تمـام حـوزه‌ها توسـعه دهد. دانشگاه آزاد اسلامی جزء معدود دانشگاه‌هایی است که در این زمینه تلاش و اقدامات زیادی را انجام داده است. طرح پویش، راه‌اندازی سامانه پایش، طرح رویش و... همه اقداماتی است که در این دانشگاه انجام شده تا دانشگاه از آموزش‌وپژوهش صرف خارج شده و یک دانشگاه کارآفرین شود. همان دانشگاهی که پژوهش‌هایش منجر به محصول و درنهایت تجاریسازی و کسب ثروت می‌شود.
این دانشگاه در اقدام جدید خود می‌خواهد دانشجویان دکتری خود را به سمت‌وسویی سوق دهد که در پایان‌نامه خود محصولاتی را ارائه دهند که این محصولات منجر به تجاریسازی شوند. درواقع دانشجویان رساله‌هایی ارائه می‌دهند که فناورانه بوده و منجر به تولید محصول شوند. اگر این فعالیت‌های فناورانه و محصولات ارزش سرمایه‌گذاری را داشته باشد، دانشگاه آزاد نیز پای‌کار آمده و از استارتاپ‌های نوپای دانشجویان به‌صورت بلاواسطه حمایت میکند. در همین راستا چند روز پیش برای تحقق ماموریت دانشگاه آزاد اسلامی برای دستیابی به دانشگاه حل‌مساله و کارآفرین، براساس آیین‌نامه جامع بازار و سراهای نوآوری دانشگاه آزاد اسلامی آیین‌نامه دفاع از رساله دکتری دستورالعمل اجرایی «تایید محصولات دانشبنیان منجر به تجاریسازی با تایید معاونت تحقیقات، فناوری و نوآوری دانشگاه آزاد اسلامی برای پیش‌دفاع و دفاع از رساله دکتری» ازسوی معاون تحقیقات، فناوری و نوآوری دانشگاه آزاد اسلامی ابلاغ شد.
براساس این دستورالعمل در راستای تولید دانش فنی، ارائه نمونه محصول اولیه و فروش خدمات براساس شاخص‌های معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری یا معاونت تحقیقات، فناوری و نوآوری جهت بررسی فرآیند دفاع فناورانه به‌عنوان شرط لازم و کافی است.
برای اخذ شرایط دفاع از رساله دکتری تیم رساله می‌تواند پس از ساخت نمونه اولیه/خدمت (فروش خدمات) متناسب با شاخص‌های موردنظر برای اخذ تاییدیه مجوز دانشبنیان اقدامات لازم را از طریق سامانه معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری جهت دریافت تاییدیه مجوز دانشبنیان انجام دهند.
معاون تحقیقات و فناوری دانشگاه منوط به ارائه مستندات لازم، مجوز دانشبنیان شرکت‌های دانشبنیان سطح یک بالاتر از ۷امتیاز پژوهشی و شرکت دانشبنیان سطح۲ را برابر کسب ۷امتیاز پژوهشی به حساب آورده و مجوز کفایت علمی لازم برای پیش‌دفاع و دفاع از رساله دکتری را برای متقاضی صادر میکند.
برای اخذ شرایط دفاع از رساله دکتری، تیم رساله چگونه می‌تواند اقدام کند؟
اول اینکه تیم رساله پس از ساخت نمونه اولیه (محصول)/خدمت (فروش خدمات) متناسب با شاخص‌های موردنظر برای اخذ تاییدیه مجوز دانشبنیان اقدامات لازم را از طریق سامانه معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری جهت دریافت تاییدیه مجوز دانشبنیان در دو سطح یک یا 2 انجام می‌دهد.
دوم اینکه تیم رساله پس از ساخت نمونه اولیه/فروش خدمات، درخواست بررسی سطح دانش‌بنیانی محصول یا خدمات خود را پس از تایید معاونت پژوهش و فناوری واحد ذی‌ربط از طریق سامانه پژوهشیار (پایش آزاد دانشگاه) به دبیرخانه شورای مدیریت فعالیت‌های دانشبنیان دانشگاه ارسال میکند، دبیرخانه شورا کمیته‌ای متشکل از سه نفر از اعضای شورای مدیریت فعالیت‌های دانشبنیان و چهار نفر از اساتید دارای تخصص لازم در زمینه محصول رساله دکتری را تشکیل داده و براساس برخی معیارها کفایت سطح دانش‌بنیانی محصول/خدمات را دو گروه یک و دو تعیین میکند.
اما این معیارها چیست؟ اول اینکه کالا یا خدمات باید از سطح فناوری بالا یا متوسط به بالا برخوردار باشند؛ به‌طوری که قابلیت کپی‌برداری از آن به آسانی میسر نباشد، حاصل از فعالیت‌های تحقیق و توسعه تیم خبره برای کسب‌وکار باشد، کارکرد/خواص پیچیده در محصول ایجاد شود. تعیین سطح فناوری براساس دو مولفه فیزیکی (محصولات، ابزارها، تجهیزها، طرح‌ها، تکنیک‌ها و...) و مولفه اطلاعاتی (مهارت در مدیریت، بازاریابی، تولید، کنترل کیفیت، قابلیت اطمینان و زمینه کاری) است و باید در یکی از سطوح فناوری 4 تا 9 تعیین جایگاه شود.
نکته دیگر اینکه تولید محصول حداقل در حد نمونه آزمایشگاهی باشد به‌طوری که قابلیت بررسی فنی را داشته باشد. بررسی فنی براساس اعلام و خوداظهاری متقاضی و انجام آزمایش‌ها/بررسی‌های دقیق توسط آزمایشگاه مرجع و استاندارد روی محصول و تطبیق دادن با خوداظهاری متقاضی انجام می‌شود.
همچنین طراحی و تولید محصول مبتنی‌بر تحقیق و توسعه باشد. به‌گونه‌ای که در آن برنامه‌ریزی پلن طرح، توسعه مفهوم، طراحی سیستم، طراحی تفضیلی، آزمون و تصحیح و درنهایت تولید محصول/خدمت توسط تیم رساله به شفافی قابل احصا باشد.
معاونت تحقیقات و فناوری دانشگاه منوط به ارائه مستندات لازم، مجوز دانشبنیان شرکت‌های دانشبنیان سطح یک را بالاتر از 7امتیاز پژوهشی و شرکت دانشبنیان سطح دو را برابر کسب 7امتیاز پژوهشی به حساب آورده و مجوز کفایت علمی لازم برای پیش‌دفاع و دفاع از رساله دکتری را برای متقاضی صادر میکند. مجوز دانشبنیان سطح سه حائز امتیاز برای کسب شرایط لازم برای پیش‌دفاع و دفاع نخواهد بود.
نکته مهم اینکه زیرساخت‌های سامانه‌ای اجرای این دستورالعمل توسط دبیرخانه برنامه علمی دانشگاه در سامانه پژوهشیار (پایش آزاد) با همکاری معاونت تحقیقات، فناوری و نوآوری ایجاد خواهد شد.
چاپ مقالات در حوزه فناوری منجر به فرار فناوری از کشور می‌شود
محمدرضا شفاعتی، مدیر رصد بازار و تحلیل فناوری دانشگاه آزاد اسلامی در گفت‌وگو با «فرهیختگان» درخصوص جزئیات ارزیابی و تایید محصولات دانشبنیان منجر به تجاریسازی برای رساله دکتری گفت: «شیوه‌نامه دفاع از رساله دکتری بر محور فناوری با هدف حفظ و صیانت از تولید فناوری‌‌هایی محققان و دانشمندان جوان کشور ابلاغ شد چراکه چاپ مقالات در حوزه فناوری منجر به فرار فناوری از کشور و استفاده از فناوری جوانان ما توسط کشورهای دیگر می‌شود.»
او ادامه داد: «به‌طور مثال یک دانشجو در واحد علوم‌وتحقیقات دانشگاه آزاد اسلامی، کاری در حوزه هوا و فضا انجام داده است؛ با توجه به اینکه این اقدام در حوزه فناوری انجام و باید مقاله چاپ می‌شد ما شاهد بودیم بعد از چندماه در کشور چین، از این مقاله کپی‌برداری کرده است.»
مدیر رصد بازار و تحلیل فناوری دانشگاه آزاد اسلامی در ادامه تصریح کرد: «تدوین این شیوه‌نامه با تاکید بر این موضوع بوده است که اکوسیستم فناوری و کارآفرینی درجهت سیاست‌های دانشگاه، برای دستیابی به دانشگاه نسل چهار و کارآفرین پررنگ‌تر شود. بنابراین دانشجویانی که بخواهند براساس این پروتکل اقدام کنند تحت حمایت صندوق پژوهش و فناوری دانشگاه و شورای مدیریت اقتصاد دانشبنیان دانشگاه آزاد اسلامی قرار می گیرند.»
حمایت مستقیم دانشگاه از استارتاپ‌های نوپای دانشجویان
شفاعتی در ادامه افزود: «درصورتی که فعالیت‌های فناورانه دانشجویان در حدی باشد که ارزش سرمایه‌گذاری توسط صندوق پژوهش و فناوری دانشگاه را داشته باشد، حمایت مستقیم دانشگاه از استارتاپ‌های نوپای دانشجویان به‌صورت بلاواسطه به عمل خواهد آمد.»
او در ادامه درخصوص هدف از این نوع حمایت نیز صحبت به میان آورد و توضیح داد: «با این حمایت در ابتدا دانشجویان صاحب کسب‌وکار خودشان شده؛ چراکه عمده این استارتاپ‌ها حتی تا 85درصد برای دانشجویان و مقدار کمتری از آن برای دانشگاه است. بنابراین با این حمایت ازسوی دانشگاه، انگیزه‌ای ایجاد خواهد شد تا در شرایط کنونی که با بحران بیکاری روبه‌‌رو هستیم دانشجویان بتوانند کسب‌وکار خود را داشته باشند.»
او بیان کرد: «با این اوصاف فضایی ایجاد خواهد شد که دانشجویان ما نیز مثل دانشجویان دانشگاه‌های کانادا و آمریکا بتوانند برای خود شغل ایجاد کنند. به‌عبارت بهتر، ماحصل 12سال تحصیل دانشجویان در دانشگاه، به‌صورت بالفعل به منصه ظهور درآمده تا بتوانند بعد از فارغ‌التحصیلی کسب‌وکار خود را ایجاد کنند.»
مدیر رصد بازار و تحلیل فناوری دانشگاه آزاد اسلامی در ادامه خاطرنشان کرد: «براساس این شیوه‌نامه دانشجویان پایان‌نامه خود را انجام می‌دهند؛ به‌عبارتی پایان‌نامه و کار پژوهشی دانشجویان دکتری و در قالب تعریف چارچوب اخذ رساله دکتری انجام می‌شود. این درحالی است که برخی دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی رساله‌های دکتری فناورانه انجام می‌دهند.»
تولید محصول از پایان‌نامه دانشجویان
شفاعتی توضیح داد: «به‌عبارت بهتر انجام کار این دسته دانشجویان تنها به‌منزله ارائه چند مقاله از پایان‌نامه نیست بلکه از پایان‌نامه آنها محصول ارائه شده و حتی در برخی موارد نمونه اولیه نیز تولید شده است. این دسته از افراد تحت حمایت شیوه‌نامه جزئیات ارزیابی و تایید محصولات دانشبنیان منجر به تجاریسازی جهت پیش‌دفاع و دفاع از رساله دکتری دانشگاه آزاد اسلامی قرار خواهند گرفت.»
او درخصوص نحوه ارزیابی محصولات دانشبنیان ارائه‌شده در پایان‌نامه دانشجویان نیز صحبت به میان آورد و گفت: «این محصولات به مراکز رشد معرفی شده و یک هسته فناور ایجاد می‌شود. درنهایت این هسته پس از رشد ابتدایی تبدیل به یک واحد فناور شده و به ثبت شرکت اقدام می‌شود. بعد از ثبت شرکت افراد به دو صورت می‌توانند اقدام کنند.»
او ادامه داد: «افراد می‌توانند از طریق معاونت علمی ریاست‌جمهوری، تاییدیه دانشبنیان سطح یک و دو را اخذ کنند. در این صورت با درجه بسیار عالی از رساله دکتری خود دفاع می‌کنند. اقدام دوم به این صورت است که در شورای مدیریت فعالیت‌های دانشبنیان دانشگاه آزاد اسلامی که شامل 20زیرگروه و 20کارگروه است، با توجه به موضوع تیم داوری موضوع را بررسی خواهند کرد.»
مدیر رصد بازار و تحلیل فناوری دانشگاه آزاد اسلامی با تاکید بر اینکه تیم داوری از مدیران سازمان مرکزی، اعضای هیات‌علمی دانشگاه و افرادی که در صنعت نقش دارند تشکیل می‌شوند، افزود: «این تیم داوری، کار و فعالیت افراد را بررسی می‌کنند. به‌عبارت بهتر از فرد دعوت‌شده تا توضیحاتی درخصوص محصول و فعالیت خود ارائه داده و صحت‌سنجی فعالیت او انجام خواهد شد.»
کفایت سطح دانش‌بنیانی به محصولات ارائه می‌شود
شفاعتی تاکید کرد: «درصورتی‌که شورای مدیریت فعالیت‌های دانشبنیان دانشگاه آزاد اسلامی محصول ارائه‌شده در پایان‌نامه دانشجو را تایید کند به آن محصول کفایت سطح دانش‌بنیانی را ارائه خواهد داد. به‌عبارت بهتر از نظر شورای مدیریت فعالیت‌های دانشبنیان، محصول یا فعالیت موردنظر می‌تواند در معاونت علمی نیز مطرح شده تا بتواند مجوز دانشبنیان سطح یک یا سطح دو را دریافت کند.»
او در ادامه افزود: «دانشجو می‌تواند با امتیاز5 پژوهشی که درجه عالی است از پایان‌نامه خود دفاع کند. تاکیدمان بر این است که ما فقط به محصولات و خدماتی مجوز دفاع ارائه می‌شود که دارای سطح یک یا سطح دو دانش‌بنیانی یا کفایت دانش‌بنیانی از شورای مدیریت فناورانه دانشگاه آزاد اسلامی باشد.»
ارتباط دانشگاه و صنعت و رشد زیست‌بوم فناوری و کارآفرینی
او با تاکید بر اینکه این شیوه‌نامه ارتباط دانشگاه و صنعت را تسهیل میکند، توضیح داد: «یکی دیگر از اهداف ارائه این شیوه‌نامه، رشد زیست‌بوم فناوری و کارآفرینی در دانشگاه آزاد اسلامی است.»
مدیر رصد بازار و تحلیل فناوری دانشگاه آزاد اسلامی با بیان اینکه در گام دوم مشکلات صنایع نیز به دانشجویان ارائه می‌شود، گفت: «درواقع در گام دوم درصدد هستیم اولویت‌های فناورانه دانشگاه و کشور با یکدیگر جفت‌وجور شده و به‌صورت سامانه‌ای اعلام‌شده و دانشجویان درصورتی که از این اولویت‌ها، موضوع پایان‌نامه خود را انتخاب کنند می‌توانند امتیاز بیشتری را کسب کنند. این اولویت‌ها نیز به‌صورت بلاواسطه تحت حمایت صندوق فناوری و پژوهشی دانشگاه آزاد اسلامی قرار می‌گیرند.»
شفاعتی در بخش دیگری از سخنان خود تاکید کرد: «نیاز به فناوری و پویش‌های فناورانه در کشور وجود دارد و دانشگاهها باید به این سمت‌وسو به‌صورت جدی حرکت کنند. دانشگاه فناور در کشورهای توسعه‌یافته شکل گرفته و توانسته شرکت‌ها و غول‌های بزرگ فناوری را شکل دهد. بنابراین قصد داریم چترهای حمایتی برای فعالیت‌های فناورانه دانشجویان را ایجاد کنیم.»
او در ادامه افزود: «برای رسیدن به دانشگاه حل‌مساله و کارآفرین بستری به‌نام سرای نوآوری توسط دانشگاه آزاد اسلامی فراهم شده است. سراهای نوآوری یک شتاب‌دهنده هستند که مشکلات دانشجویان و استارتاپ‌ها را به‌صورت دقیق و ذره‌بینی مانیتور می‌کنند. یکی از ایراداتی که در وزارت علوم اتفاق افتاده این است که مشکلات احصا نمی‌شود. ما این مشکلات را احصا کرده و در دانشگاه یک تیم مونیتورینگ و یک تیم ارزیاب وجود دارد که درکنار این استارتاپ‌ها قرار گرفته و آنها را راهنمایی کرده و از دره مرگ که هر استارتاپی با آن درگیر است نجات می‌دهند.»