عاطفه جعفری، روزنامه نگار: هر قلمی که بر بوم می‌کشند، زمانی که می‌خواهند از امامان معصوم بگویند و نقاشی را کامل کنند، برای خودشان سرشار از عشق و دوست‌داشتن است و انگار دستی از بیرون درحال کمک است تا این نقاشی کشیده شود. به بهانه تولد امام رضا و رونمایی از اثر جدید حسن روح‌الامین، سراغ نقاشی‌هایی رفتیم که برای امام رضا(ع) توسط نقاشان معروف کشیده شده و به نقل خاطرات‌شان که در این زمینه داشتند، پرداختیم. مطمئنا همه هنرمندان برای اثری که از امام معصوم می‌کشند، یک طراحی ذهنی دارند اما گاهی این اثر همراه می‌شود با خواب و یا تصویری که در رویا می‌بینند و همین تصویر برایشان انگیزه ادامه کار می‌شود. برای سه هنرمندی هم که ما سراغ‌شان رفتیم، نقاشی آثار مذهبی‌شان همین مدل بوده و کشیدن این نقاشی‌ها در زندگی‌شان تاثیر بسزایی داشته است.
نقاشی‌هایی که روضه می‌خوانند
می‌توانی در روایت نقاشی‌هایش غرق شوی، به دل تاریخ بروی و بار دیگر قصه‌ای را به دل ببینی که سال‌ها در گوش تو خوانده‌اند. گاهی‌اوقات نقاشی‌هایش روضه مجسم است و مخاطب با تصویر، آن واقعه را برای خود بازنمایی می‌کند. او درمورد امام رضا(ع) اثر کم ندارد. روح‌الامین فارغ‌التحصیل دانشکده هنر دانشگاه شاهد تهران است و در اسفند سال 97 خبر از کشیدن تابلوهایی داد که قرار است برای امام رضا طراحی کند و درمورد آن تابلوها و روند نقاشی‌اش گفت: «موضوع معرفی ائمه اطهار را از چند سال پیش و با سیدالشهدا(ع) آغاز کردم. قرار است پنج اثر طراحی شود که موضوعات آن احتجاجات حضرت رضا(ع) در مجلس مأمون، مناظره آن حضرت با علمای دیگر ادیان و مذاهب، نماز باران، حدیث سلسله‌الذهب و وداع امام رضا(ع) با جوادالائمه(ع) است. تولید اثر احتجاجات حضرت در مجلس مأمون آغاز شده است و تصمیم دارم اثر حدیث سلسله‌الذهب را با توجه به موضوع آن، در ابعادی بزرگ‌تر طراحی کنم. اندازه پیش‌بینی‌شده تابلوها سه در 2 یا کمی بزرگ‌تر است و اگر امکانات لازم مهیا شود، آثار را در ابعاد بزرگ‌تر هم تولید خواهیم کرد.»
مناظره
این تابلو که «مناظره» نام دارد، در ابعاد ۲۲۰ در ۲۴۰ سانتیمتر طراحی و اجرا شده و برگرفته از زندگی و سیره حضرت امام رضا(ع) است و به ماجرای حضور ایشان در مناظره با علمای مسیحی اشاره دارد.
شیران پرده
تابلوی دیگر حسن روح‌الامین «شیران پرده» نام دارد که باز هم به ماجرایی دیگر از رویارویی امام رضا و مامون اشاره می‌کند، ماجرای این تابلو به زمانی بازمی‌گردد که بعد از خواندن نماز باران توسط امام رضا(ع)، خشکسالی در آن منطقه تمام شد. اما حسودان و بداندیشان دست از بدگویی درمورد آن حضرت برنداشتند و یکی از این افراد از امام می‌خواهد نقش دو شیر در قصر مامون را به شیران واقعی تبدیل کند و حضرت فرمان می‌دهد و آن دو شیر واقعی می‌شوند و آن فرد را می‌بلعند و دوباره به نقش خود روی دیوار بازمی‌گردند.
شرط توحید
نقاشی «شرط توحید» اثر حسن روح‌الامین با موضوع حدیث سلسله‌الذهب 6/3در ۲متر اندازه دارد و روح‌الامین درمورد طراحی این تابلو می‌گوید: «کار روی این نقاشی از سال گذشته آغاز شد و یک ماه پیش به پایان رسید. این نقاشی روایتی از حدیثی است که امام رضا(ع) در شهر نیشابور ایران بیان کردند؛ از این واقعه به حدیث ثانی یاد می‌شود و بعد حادثه غدیر، دومین اتفاقی است که درخصوص ولایت ائمه مطرح شده است. حدیث سلسله‌الذهب از سوی هزاران راوی سنی و شیعه روایت شده است، این روایت اتصال ولایت به عترت اهل‌بیت و اصل اسلام است. تکنیک کشیدن این نقاشی رنگ‌روغن روی بوم است و تصویرگری آن حدود چهار ماه و نیم زمان برد. تلاش شد از رنگ‌ها و فیگورهای متعلق به نقاشی ایرانی کمک بگیرم. این تابلو ما را به تاریخ می‌برد و بعدی از ابعاد هویتی و معنوی ما را در مناسبات ایران و اهل‌بیت(ع) بیان می‌کند. همه ما مفتخریم که در زیر چتر اهل‌بیت(ع) و به‌ویژه امام‌رضا(ع) قرار داریم و به همین منظور این اثر فاخر خلق شده است.» او موضوع موردعلاقه‌اش برای نقاشی را تاریخ اسلام می‌داند و می‌گوید: «من می‌گویم همه‌اش که نمی‌شود این موضوعات را کار کرد. نه به‌خاطر اینکه خریدار دارد یا ندارد، نه به‌خاطر اینکه حوصله دارم یا ندارم، به‌خاطر اینکه مثل شعر درجه یک است. الان در کل زندگی یک هنرمند، مثلا یک آهنگ‌ساز مثل حسین علیزاده چند نینوا ساخته؟ یک آهنگ ساخته، یک کار مذهبی دارد، همیشه هم نمی‌تواند بسازد. من در تاریخ اسلام انگیزه‌ام این بود که یک‌سری از نکات و نقطه‌عطف تاریخ اسلام را کار کنم. بقیه‌اش مهم نیست. از این به بعد هم اگر کار نکردم، نکرده‌ام. حتی اگر دیگر نقاشی هم نکردم، مهم نیست. ما وقتی حرف مذهبی می‌زنیم وقتی سخنرانی می‌کنیم باید خود را از هر خودخواهی‌ای جدا کنیم یعنی بگوییم من دارم به شما عرض می‌کنم که امام صادق این را فرمود. ولی به خودم هم بگویم فکر نکنی تو حرف خوبی زدی، نه! تو همانی که بودی، هستی ولی الان دلت می‌خواهد که مردم حرف امام صادق را بشنوند. مثلا من می‌گویم السلام علیک یا اباعبدالله! همین! بعد گریه می‌کنم ربطی به من ندارد، خود اباعبدالله نورانی است، دل را می‌سوزاند، حالا این موضوعات و هر کسی کار بکند هم خودش اعتبار پیدا می‌کند، هم خود آن موضوع عظمتش زیاد است. تو عظمتی نداشتی آن چیزی که دست رویش گذاشتی خیلی باعظمت بوده. اگر هم مخاطبی پیدا کرده همه به‌خاطر آن موضوع است، به خاطر من نیست.» او می‌گوید: «من آن‌قدر به این خاندان علاقه دارم، که می‌توانم بگویم همین علاقه باعث شده به این سمت بروم. همه فضاهای جامعه ما به این نقاشی‌ها احتیاج دارند. به نظرم ماندگاری این نقاشی‌ها برای جوانانی که می‌خواهند وارد این حوزه شوند، می‌تواند انگیزه باشد. ما یک عمر محدودی داریم. اینکه اثر خوب از ما بماند خیلی خوب است. تابه‌حال هر اثری داشتم، مستند از قول اهل‌بیت بوده است. روایت احتیاج به تصویر دارد مثل کارهایی که آقای میرباقری انجام داده است. معتقدم اگر به‌عنوان یک نقاش شاخه فکری‌ام چیز دیگری بود، خیلی اوضاعی که داشتم، فرق می‌کرد. به نظرم نقاشی مذهبی چیزی بین روایت و توسل است.»
نقشی ز عرش هشتم
محمود فرشچیان نامی شناخته‌شده برای همه است. کسی که عمرش را برای کشیدن نقاشی گذاشته و در این راه زحمات زیادی کشیده است. تابلوی «ضامن آهو» در سال ۱۳۵۸ توسط استاد فرشچیان خلق شده و تکنیک مورد استفاده در آن اکریلیک است. در این اثر همه خطوط و نقوش تابلو و عناصر آن متوجه حضرت ثامن‌الحجج(ع) است که در سمت راست بالای تابلو در هاله‌ای از نور قرار دارد و با وجود اینکه نقاشان بزرگ نور را در صورت قدسیان ترسیم می‌کنند، در این اثر علاوه‌بر صورت، نور در تمام بدن امام رضا(ع) ساری و جاری است. تمام منحنی‌های تابلوی «ضامن آهو» به‌سوی امام هشتم(ع) ختم می‌شوند و پرسوناژ امام از لحاظ رنگ و فرم طوری قرار گرفته که در فراز بوده و باقی عناصر در فرود است.
ضامن آهو
فرشچیان درمورد نحوه کشیدن این تابلو می‌گوید: «سال ۵۸ برای عمل قلب به آمریکا رفته بودم. دکترها اصرار داشتند که حتما عمل قلب انجام دهم و چندین نوبت آزمایش گرفتند و من در این فواصل متوسل بودم به امام هشتم که «آقا کمکم بفرمایید». در آخرین آزمایش قبل از عمل که باید انجام می‌شد، دکترها شگفت‌زده من را خواستند و گفتند که شما طی این مدت نزد کدام دکتر دیگر رفته‌ای و خود را مداوا کرده‌ای؟! هرچه به دکترها گفتم من جایی نرفته‌ام، شما چه می‌گویید؟ آنها باور نمی‌کردند و به من می‌گفتند قلب شما کاملا سالم است و نیازی به عمل ندارد. شما درمان شده‌اید! استاد با حال خاصی گفتند که به دکترها گفتم من نزد دکتر اصلی رفته‌ام! استاد با حال منقلب ادامه دادند که پس از این اتفاق در همان‌جا که برای طولانی‌مدت در هتل بودم، تصمیم گرفتم تابلوی «ضامن آهو» را بکشم. تابلو ۶ ماه طول کشید. وقتی به قسمت‌های چهره مبارک حضرت امام رضا(ع) رسید، به دلم افتاد که تمثال حضرت را بکشم. لذا متوسل شدم و همان شب در خواب صورت مبارک حضرت را دیدم و ایشان با مهربانی فرمودند من را ببین و بکش! استاد گفتند وقتی بیدار شدم، چیزی از چهره مبارک حضرت در ذهنم نمانده بود. مجدد متوسل شدم و باز هم در شب دوم حضرت تشریف آوردند و این اتفاق تا سه شب تکرار شد و این افتخار را داشتم که چهره حضرت را در نور بکشم.»
ضامن آهو۲
استاد فرشچیان اثر دیگری هم تحت‌عنوان «ضامن آهو۲» در سال ۱۳۸۹ خلق کرده و به موزه آستان قدس رضوی اهدا کرده است. در این تابلو، امام رضا(ع) در هاله‌ای از نور نشان داده شده است و در کانون و مرکز اصلی اثر، آهوانی قرار دارند که به این امام همام پناهنده شده‌اند.
صیاد یا همان شکارچی، نادم و پشیمان، کمان را با زانوان، شکسته و در حالت تعظیم و تکریم به امام هشتم(ع) است. دومین تابلوی نگارگری ضامن آهو برخلاف اثر نخست، افقی ترسیم شده و ابعاد آن ۸۰ در ۱۰۰ سانتیمتر روی مقوای بدون اسید با تکنیک اکریلیک خلق شده است.
طراحی ضریح
البته استاد فرشچیان طراحی ضریح برای امام رضا(ع) را هم به‌عهده داشته است و درمورد چگونگی این طراحی می‌گوید: «داستان از این قرار بود که بنده می‌خواستم کتاب سومم را چاپ کنم، ناچار بودم فرم‌های کتاب را با خود به آلمان ببرم، اگر احیانا چند صفحه‌ای گم می‌شد همه کار من عقب می‌افتاد، یادم هست که ناچار بودم با دست خود این صفحات را حمل کنم، قطار راه‌آهن آلمان که می‌خواست تغییر جهت دهد، دست من لای در قطار رفت و تمام عضلات دستم پاره شد، آن‌قدر درد شدید بود که بی‌تاب شدم، مقداری آلمان مداوا کردم، اما افاقه نکرد، به آمریکا آمدم و دو دکتر بزرگ آلمان که ورزشکاران را عمل می‌کردند، گفتند اگر دستت را عمل نکنی، عضلات آن ضعیف‌تر شده و از کار می‌افتد و اگر هم بخواهی عمل کنی باید ۶ ماه در گچ بماند. من خیلی ناراحت شدم. خیلی مردد بودم. دو روز بعد طول نکشید که به من تلفن کردند و طرح ضریح حضرت علی ابن‌موسی‌الرضا(ع) نصیب من شد، ابعاد را فرستادند و گفتند که حتما این طرح را تو باید انجام بدهی. از دفتر تولیت آستان قدس رضوی مرحوم آقای طبسی تماس گرفتند و به من گفتند که ضریحی برای حضرت علی ابن‌موسی‌الرضا(ع) طراحی کنم و بسازم، من خیلی خوشحال شدم و در دلم یک نوری یا یک لطفی ساری و جاری شد، آن زمان درد دستم بسیار دردناک و مشقت‌آور بود، البته ناگفته نماند که چند جلسه‌ای هم فیزیوتراپی رفتم که اگر می‌رفتم یا نمی‌رفتم، تفاوتی نمی‌کرد، چون درد دستم همچنان ادامه داشت؛ وقتی این طرح و کاغذهای بزرگ را که طرح ضریح روی آن هست، روی میز کارم پهن کردم، خدا گواه است وقتی قلم را به دست گرفتم، کوچک‌ترین دردی احساس نکردم، طرح‌های ضریح را انجام دادم و دست راستم شفا پیدا کرد.»
هشت قطعه رنگ و نور
استاد حسین رزاقی، متولد 1338، نقاشی را از کودکی نزد پدر آموخته است. پدرش احمد رزاقی مشهور به ارژنگ در زمینه سیاه‌قلم کار می‌کرد و از استادان مجرب و ممتازی بود که در مشهد مشغول فعالیت بوده و بسیاری از نقاشان امروز مشهد از شاگردان او هستند. او خودش هم از شاگردان استاد فرشچیان بوده است و هنر نقاشی‌اش را مدیون او می‌داند. او درباره فعالیت‌هایی که درمورد امام رضا انجام داده است، می‌گوید: «درباره زندگی امام رضا(ع) آثاری دارم، ازجمله هشت قطعه که تا امروز کار کرده‌ام، مجموعه پرکاری است که اکثر هنرها در آن به‌کار رفته که علاوه‌بر نگارگری، تذهیب نیز در آن دیده می‌شود و به خوشنویسی و گل‌مرغ نیز مزین است و انواع هنرهای ایرانی که در رابطه با نگارگری ایرانی است، در این اثر قابل‌مشاهده است. شش ماه روی این اثر وقت گذاشتم و تصمیم گرفتم زندگی امام رضا(ع) را به تصویر بکشم.»
رزاقی همچنین داشتن مطالعه برای کارهای مذهبی را مهم می‌داند و می‌گوید: «انجام کارهایی از این‌دست باعث می‌شود که مطالعه داشته باشم؛ چراکه مطالعه موثر است. هنرمند نمی‌تواند از ذهن خود درباره ائمه اطهار(ع) بسازد؛ چراکه اثر تخیلی می‌شود و مبتنی‌بر واقعیت و اصل و مستندات تاریخی و فرهنگی و مذهبی نخواهد بود. هنرمند این امر را باید مدنظر داشته باشد که بدون تحقیق و مطالعه کاری را انجام ندهد. اگر تکنیک او قوی باشد و برمبنای پژوهش، آثار او ارزشمند خواهد شد؛ چراکه علم و عمل با هم ترکیب می‌شوند و نتیجه مطلوب خواهد شد. من در زمان خلق این آثار خلوتی داشتم که حال خوشی را برایم ایجاد کرد و از اینکه این توفیق به من داده شد که برای امام رضا(ع) اثری داشته باشم، لذت بردم.»