امیرحسین پناهی، پژوهشگر حوزه سلامت: حدود 20 روز تا کنکور سراسری باقی مانده است و دانش‌آموزان روزهای سخت و سرنوشت‌سازی را سپری می‌کنند؛ روزهایی که در اوج استرس به رقابت چهارساعته‌ای ختم می‌شود که با تمام نقص‌های نظام سنجشی کشور، زحمات چندساله خود را به‌کار می‌گیرند تا در رشته و دانشگاه موردنظر خود پذیرفته شوند. روز کنکور سراسری همان روزی است که آینده 50-40 ساله افراد را رقم می‌زند. کنکور امسال نیز مانند سال‌های گذشته عرصه رقابت بیش از یک میلیون داوطلب خواهد بود که در رشتههای مختلف، متقاضی ورود به دانشگاه هستند. یک میلیون و 336 هزار نفر تعداد تقریبی داوطلبان امسال است که در این بین حدود 600 هزار نفر در رشته تجربی برای قبولی در رشتههای اصلی این رشته مثل پزشکی، دندانپزشکی یا داروسازی به رقابت با یکدیگر می‌پردازند.
انحراف تحصیلی؛ عامل بحران‌های اجتماعی میان دانش‌آموزان
سهم چندبرابری تعداد داوطلبان رشته تجربی نسبت‌به رشتههای ریاضی یا انسانی محدود به چندسال اخیر نیست و با نگاهی با آمار و ارقام سال‌های چنددهه گذشته می‌توان نتیجه گرفت که شاهد یک انحراف تحصیلی شگرف در دانش‌آموزان دهه‌های 80 و 90 هستیم. دوبرابر شدن سهم داوطلبان رشته تجربی در کنکور سراسری در دودهه اخیر، مهم‌ترین نشانه از وجود این انحراف تحصیلی در بین دانش‌آموزان است. البته این عامل انحراف تحصیلی تنها دانش‌آموزان نیستند و بسیاری از والدین دانش‌آموزان عامل اصلی تشدیدکننده این مساله هستند. اصرار و بعضا اجبار ازسوی پدر یا مادر داوطلبان در فرآیند انتخاب رشته به این انحراف تحصیلی دامن می‌زند، اما ریشه اصلی این اشتیاق و تمایل برای قبولی در رشتههای علوم‌پزشکی چیست؟ امروزه پزشکان به‌واسطه درآمد و امکانات ویژه آنان، به طبقه‌ای خاص در جامعه تبدیل شده‌اند. اجرایی شدن نظام کارانه‌ای در سال 74 نقطه آغاز این شکاف درآمدی بین پزشکان و دیگر اقشار جامعه بود. همچنین در سال‌های 84-83 با واگذاری اختیار تعیین تعرفه بخش خصوصی به سازمان نظام پزشکی و 10 برابر شدن این تعرفه‌ها، این شکاف چندین برابر عمیق شد. طرح تحول سلامت نیز در چندسال اخیر نیز موجب نجومی شدن دریافتی‌های پزشکان شد. ماحصل این انحراف تحصیلی آن است که جمعیت تقریبی 600 هزار نفر هرساله در آزمون سراسری رشته تجربی شرکت می‌کنند، درحالی‌که فارغ‌التحصیلان دبیرستان این رشته بین 150 تا 250 هزار دانش‌آموز است. این بدین معناست که چندصد هزار نفر پشت‌کنکوری هستند؛ پشت‌کنکوری‌هایی که سرخورده از عدم قبولی در رشته دلخواه خود هستند. بحران اجتماعی فراگیر بین دانش‌آموزان رشته تجربی مهم‌ترین پیامد پذیرش محدود در رشتههای پزشکی است؛ بحرانی که هزینه‌های بسیاری را به خانواده و خصوصا دانش‌آموزان تحمیل می‌کند. تاحدی که شاهد جهش آمار افسرگی و حتی خودکشی بین داوطلبان این رشته هستیم. باتوجه به تعداد بالای داوطلبان این رشتههای دانشگاهی، معقول‌ترین راه‌حل افزایش ظرفیت پذیرش این رشته‌ها است. البته باید توجه داشت که این امر بدین معنا نیست که هر رشته‌ای که تعداد متقاضی بالا داشت، ملزم به افزایش ظرفیت باشد و کاری که در دهه80 در رشتههای فنی- مهندسی صورت گرفت، درخصوص رشتههای علوم‌پزشکی تکرار شود.
پزشک نداریم!
کمبود پزشک یکی از مهم‌ترین معضلات کنونی نظام سلامت کشور است. فاصله چندصد کیلومتری مردم با اولین پزشک در بسیاری از استان‌های جنوبی غربی کشور نشان از این مساله دارد. چادرخوابی و خیابان‌خوابی همراهان بیمار در اطراف بیمارستان‌های بزرگ تهران درپی سفرهای درمانی دیگر نمود ظاهری کمبود پزشک در کشور است. این مساله تاحدی بزرگ است که به‌گفته نماینده مردم سراوان در مجلس، مردم منطقه سراوان و بم‌پشت برای دسترسی به پزشک راهی کشور پاکستان می‌شوند. به‌طور تقریبی 98 هزار پزشک فعال در کشور وجود دارد که باتوجه به جمعیت 84 میلیونی ایران، سرانه پزشک کشورمان معادل 11/7 پزشک به‌ازای هر 10 هزار نفر خواهد بود، این درحالی است که سرانه پزشک ایران در بین 27 کشور شرق و مرکزی آسیا در رتبه بیستم قرار دارد؛ یعنی پایین‌تر از عربستان، ترکیه، قرقیزستان و سوریه. این مساله به‌طور شدیدتر در سرانه پزشک متخصص نیز قابل‌مشاهده است، به‌طوری‌که سرانه پزشک متخصص در کشور برابر 5/9 پزشک به‌ازای 10 هزار نفر جمعیت است و این عدد درمقایسه با دیگر کشورهای جهان بسیار پایین‌تر است.
افزایش ظرفیت؛ پاسخ معمای کمبود پزشک
پس باتوجه به کمبود شدید پزشک در کشور از یک‌سو و داوطلبان بیشمار تحصیل در این رشته ازسوی دیگر، افزایش ظرفیت پزشکی در کنکور سراسری امری منطقی و راه‌گشا خواهد بود. اما این سوال که از چه مسیری باید به این هدف رسید و از چه طریقی محقق شود، نیازمند آن است که نگاهی به گذشته نظام سلامت و قوانین موجود در این حوزه انداخت.
افزایش پذیرش دانشجویان تعهدی
دانشجویان تعهدی دانشجویانی هستند که در ابتدای پذیرش خود در دانشگاه، متعهد می‌شوند سه‌برابر طول تحصیل خود، در مناطق محروم مشغول خدمت‌رسانی به مردم آن مناطق می‌شوند. طبق قانون وزارت بهداشت 30درصد ورودی‌های رشتههای پزشکی عمومی، دستیاری تخصصی پزشکی را می‌تواند ازطریق این دانشجویان پذیرش کند؛ قانونی که هیچگاه اجرایی نشد. با نگاهی گذرا به روند پذیرش دانشجویان پزشکی کنکورهای سراسری سال‌های اخیر می‌توان دریافت که این میزان هیچگاه به 30 درصد نرسید و در بهترین حالت خود به 18 درصد در سال 94 رسید. اجرایی شدن این قانون به‌طور مستقیم در رفع محرومیت مناطق محروم در حوزه بهداشت و درمان تاثیر خواهد داشت؛ چراکه استقرار تمام‌وقت پزشک در این مناطق به‌مدت حداقل 21 سال، از نتایج این قانون خواهد بود.
افزایش ظرفیت پذیرش دانشگاه آزاد
دیگر نهادی که می‌تواند به‌عنوان یک نهاد غیردولتی در حل مساله کمبود پزشک در کشور تاثیر بسزایی داشته باشد، دانشگاه آزاد اسلامی است. باتوجه به ظرفیت و پتانسیلی که دانشگاه آزاد در سراسر کشور دارد، می‌تواند با افزایش ظرفیت پذیرش خود در رشته پزشکی و البته پذیرش دانشجو در مقطع دستیاری، در بالابردن تعداد پزشک در کشور کمک کند. کارآمدی هرچند اندک نظام سلامت در مواجهه با کرونا مرهون زحمات پرستارانی است که بسیاری از آنها فارغ‌التحصیل دانشگاه آزاد هستند؛ فارغ‌التحصیل سال‌هایی که بسیاری از نهادهای صنفی به‌دلیل شکست انحصار، مخالف این افزایش ظرفیت بودند. اما امروز سلامت‌مان را مدیون شجاعت دانشگاه آزاد در آن سال‌ها هستیم.
جمع‌بندی
کمتر از 20 روز تا برگزاری آزمون سراسری باقی است و دانش‌آموزان روزهای سختی را سپری می‌کنند و حدود 600 هزار داوطلب رشته تجربی، در آرزوی پوشیدن روپوش سفید رقابت می‌کنند، اما کمتر از 2 درصد آنها به مراد خود می‌رسند. این ظرفیت محدود و خیل عظیم پشت‌کنکوری‌ها در رشته تجربی، بحران‌های اجتماعی فراوانی را به جامعه تحمیل می‌کند. ازسوی دیگر کشور در شرایطی قرار دارد که جمعیت به‌سوی پیری درحال حرکت است و در 15 سال آینده جمعیت سالمندان دوبرابر می‌شود. درکنار این پیری جمعیت حدود 50 هزار پزشک کشور نیز از چرخه خدمت خارج می‌شوند و چنانچه فکری درخصوص این مساله از سوی نهادهای مختلف نشود، معضل کمبود پزشک به قحطی پزشک در کشور تبدیل خواهد شد.
شاهراه برون‌رفت کشور از این مساله افزایش نرخ تربیت پزشک در دانشگاه‌ها است که می‌توان با اجرایی کردن قانون پذیرش دانشجویان تعهدی از یک‌سو و استفاده درست از ظرفیت‌های دانشگاه آزاد در امر تربیت دانشجوی پزشکی در مقاطع مختلف ازسوی دیگر، از بروز مشکلات بزرگ در آینده‌ای نه‌چندان دور جلوگیری کرد.