عاطفه جعفری، روزنامه‌نگار: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی از سال ۱۳۹۴ برای هدفمندکردن یارانه نشر طرح‌های فصلی فروش کتاب را آغاز کرد؛ در این طرح‌ها کتابفروشی‌ها می‌توانند روی فروش کتاب به خریداران تخفیف بدهند و مبلغ تخفیف داده‌شده را از وزارتخانه دریافت کنند. در این طرح‌ها که با نام طرح‌های فروش فصلی مشهور شده‌اند، کتابفروشی‌هایی که شرایط لازم را داشته باشند، پس از ثبت‌نام می‌توانند کتاب‌های خود را که با شرایط تعیین‌شده مطابقت داشته باشند به خریداران بفروشند. بهارانه کتاب 1400 از 17 خرداد آغاز شده است و با توجه به دو روزی که تمدید شد تا 25 خرداد ادامه دارد، 885 کتابفروشی، در این طرح شرکت کردند و حدود 865 کتابفروشی در طول طرح فروش داشتند و توانستند کتاب‌هایشان را با این تخفیف به دست مخاطب برسانند. در گزارش امروز سعی کردیم آمارهایی از این طرح را آماده کنیم تا ببینیم وضعیت بهارانه کتاب در استان‌های مختلف چگونه بوده است؟
افزایش سرانه مطالعه غیرموظف
مسئولان خانه کتاب و ادبیات ایران، وجود طرح‌های فصلی را فرصت خوبی برای مخاطب می‌دانند و می‌گویند: «طرح بهارانه هفدهمین دوره از طرح‌های فروش کتاب از طریق کتابفروشی‌هاست که به طرح‌های فصلی موسوم هستند. هدف از این‌طرح حمایت از کتابفروشی‌ها و ترویج فرهنگ مطالعه و کتابخوانی است. کتاب‌هایی که شامل این طرح می‌شوند انتخاب شده یا گردآوری شده با یک هدف خاص نیستند بلکه اگر کتاب شابک درستی داشته باشد و در بانک اطلاعاتی خانه کتاب هم ثبت شده باشد مشمول طرح خواهد بود. کتاب‌های کمک‌درسی و تست کنکور شامل این‌طرح نمی‌شوند. به جز کتاب‌های کمک درسی و کنکور، سایر رده‌های موضوعی کتاب‌ها که در بانک اطلاعاتی خانه کتاب ثبت شده و مربوط به ۱۰ سال اخیر باشند مشمول طرح بهارانه می‌شوند. هدف از اجرای آن بالابردن سرانه مطالعه غیرموظف است.» او همچنین درمورد این طرح‌ها و تخفیف‌هایی که داده می‌شود، می‌گوید: «کتاب یک مقوله فرهنگی است و تخفیف مداوم آن باعث توقع مشتری می‌شود، با در نظر گرفتن پیشنهاد کتابفروشان مبنی‌بر اینکه یارانه تقسیم و بخشی را ببریم به سمت توسعه زیرساختی در صنعت نشر موافقم. یکی از مشکلات عمده در صنعت نشر، نبود زیرساخت‌هاست. در همه صنایع مهم‌ترین عامل برای تصمیم‌گیری‌های راهبردی مصرف بازار است، عرضه- تقاضا یا تولید-مصرف و آمار مرتبط با آن، اما در صنعت نشر ما متاسفانه آمار تولید را داریم؛ اما مصرف را نداریم، نمی‌دانیم چه کتابی در چه مقطعی پرفروش شده که هم به ضرر ناشران است و هم کتابخوانان.»
نبود تبلیغات مناسب برای طرح‌های فصلی
این طرح با وجود استقبالی که توسط مخاطبان می‌شود اما بازهم برای کتابفروشان خیلی موضوع حیاتی نیست و نسبت به برگزاری آن گلایه‌هایی دارند. سعید مکرمی مدیر انتشارات اسم درمورد این طرح‌ها می‌گوید: «اول اینکه ما در این طرح تبلیغات محیطی پرحجم نداریم. وقتی در برنامه‌های پرمخاطب تلویزیون کتابی معرفی یا تبلیغ می‌شود، از روز بعد شاهد هجوم مخاطبان برای تهیه آن کتاب هستیم. این به‌معنای تبلیغات پرحجم و حداکثری از طریق پرنفوذترین رسانه برای اجرای هدفمند کاری فرهنگی است. این در شرایطی است که ما حتی چنین فرآیند برنامه‌ریزی‌شده‌ای را برای جوایز دولتی و غیردولتی نداریم که اگر کتابی جایزه گرفت، بتوانیم برای آن کتاب صحبت کنیم، نهاد و دستگاهی مسئولیت تبلیغ آن را به عهده بگیرد و حتی رسانه‌ها از صداوسیما تا خبرگزاری‌‌ها آن را معرفی کنند. وزارت نیرو فعالیت یک کتابفروشی را به همان شکل تجاری می‌داند که نمایشگاه خودرو را. کتابفروشی‌ها هزینه‌های ستادی بسیاری دارند و به سبب اقتصاد خُرد صنعت نشر، مجبورند به سبب گردش مالی بسیار پایین‌تر از دیگر فعالیت‌های تجاری با حداقل نیرو کار کنند، هنگام برگزاری طرح‌های فصلی این کمبود نیرو به معضل بزرگ و اساسی بدل می‌شود؛ به‌عنوان نمونه در شکل فعالیت و ارائه خدمات هنگام برگزاری طرح‌های فصلی، کتابفروش ملزم است اطلاعات کتاب و خریدار را هم در سیستم خود و هم در آن واحد در سیستم خانه کتاب ثبت کند. درحقیقت فروشنده به‌عنوان اپراتور رایانه با سیل مخاطبانی مواجه است که برای هرکدام از آنها باید کاری دوبرابر انجام دهد. این خود باعث ایجاد صف‌های طویل صندوق می‌شود. در فروشگاه‌های بزرگ شاید بتوانند تدارکات خاصی را برای چنین مقطعی ببینند؛ اما کتابفروشی‌های کوچک با این دست آسیب‌ها که به همان میزان هزینه‌های جانبی فراوانی را با خود همراه دارند دست به گریبان هستند.
مقایسه طرح بهارانه 1400 با بهارانه 1399
در بهارانه کتاب 99، ۳۰۴هزار و۲۵۵ نسخه کتاب به مبلغ ۱۱۷میلیارد و ۴۸۸ میلیون و ۷۱۰هزار و ۵۷۴ریال توسط ۱۰۸ هزار و ۲۵۸ نفر خریداری شد. ۶۸۵ کتابفروشی از سراسر کشور، در بهارانه کتاب ۹۹ فعالیت داشتند که از این تعداد، ۱۴۹ کتابفروشی در شهرستان‌ها و ۵۳۶ کتابفروشی در مراکز استان‌ها در این طرح شرکت کردند. بین ۳۱ استان شرکت‌کننده در طرح بهارانه کتاب۹۹، استان تهران با ۱۰۹ کتابفروشی در صدر قرار دارد و پس از آن، استان اصفهان با ۸۰ کتابفروشی و خراسان رضوی با ۷۰ کتابفروشی در رده‌های بعدی قرار گرفته‌اند. همچنین قم با ۵۷ کتابفروشی، فارس با ۴۵ کتابفروشی و کردستان با ۳۸ کتابفروشی در این طرح شرکت کرده‌اند. در این طرح، استان تهران توانست با ۴۶هزار و ۶۵۱ نسخه کتاب درصدر پرفروش‌ترین استان براساس کتاب قرار بگیرد و استان خراسان رضوی با فروش ۳۴ هزار و ۶۲۶ نسخه کتاب رتبه دوم پرفروش‌ترین استان‌ها براساس تعداد کتاب را به خود اختصاص داد. همچنین، استان اصفهان با فروش ۳۳ هزار و ۴۱۹ نسخه کتاب، رتبه سوم طرح بهارانه کتاب ۹۹ در این بخش را از آن خود کرد. همچنین، استان‌های تهران، اصفهان و خراسان رضوی پرفروش‌ترین استان‌ها براساس مبلغ فروش در سیزدهمین دوره طرح توزیع یارانه کتاب از طریق کتابفروشی‌ها شناخته شدند. کتابفروشی‌های کتاب فرازمند از رشت، پاتوق کتاب شیراز از شیراز، دنیای کتاب از قم، کلبه کتاب از جهرم، شهر کتاب مشهد از مشهد، پاتوق کتاب اراک از اراک، کتاب شرق از اهواز، شهر کتاب اصفهان شعبه چهارباغ بالا از اصفهان، پاتوق کتاب شهرکرد از شهرکرد و کتاب آبان از مشهد در صدر پرفروش‌ترین کتابفروشی طرح بهارانه کتاب ۹۹ براساس تعداد کتاب قرار گرفته‌اند. اما در بهارانه 1400، حدود 885 کتابفروشی ثبت‌نام کردند و 865 کتابفروشی، فروش کتاب داشتند. حدود 206 کتابفروشی در شهرستان‌ها فعال بودند و 679 کتابفروشی در مراکز استان‌ها فعالیت داشتند. مبلغ فروش درکل حدود 20 میلیارد و 231 میلیون تومان بوده است که نشان از رشد نسبی به‌مدت مشابه سال قبل دارد. در استان تهران هم 133 کتابفروشی فعال بوده است که از این تعداد، 125 کتابفروشی در مرکز استان و هشت کتابفروشی در شهرستان‌ها فعال بوده‌اند. میزان مبلغ فروش در استان تهران حدود چهار میلیارد و 150 میلیون تومان بوده است.