مجتبی جهانتیغ، فعال اجتماعی: تغذیه مناسب به‌ویژه در کودکی از ارکان عدالت اجتماعی و علاوه‌بر سلامت در سرنوشت افراد و آینده اقتصادی، اجتماعی، تحصیلی و شغلی افراد بسیار حیاتی است. مسأله‌ای که برای مناطق محروم استان‌های پیرامونی و طبقات کم‌درآمد کلانشهرها در شرایط بسیار بدی قرار دارد و آمار کودکان دچار کم‌وزنی، کوتاه‌قدی و سوءتغذیه در این مناطق بالا است. بسیاری از متخصصان و دغدغه‌مندان نابرابری آموزشی را پایه سایر نابرابری‌ها می‌دانند اما درواقع نابرابری در سلامت باعث عدم بهره‌مندی کودکان از امکانات آموزشی مناسب است. دانش‌آموز کم‌خون و گرسنه از بهترین معلم‌ها و امکانات هم بهره چندانی نخواهد برد و توانی برای تمرکز و یادگیری مناسب ندارد. واقعیت تلخی که برخی مناطق استان‌های پیرامونی به‌ویژه در سیستانوبلوچستان به‌وضوح مشهود است. در این میان تغذیه مناسب، نقش کلیدی‌ای در سلامت عمومی و قوای ذهنی، جسمی و روحی مناسب دارد.
در ایران 14/5درصد کودکان از کوتاهی در رشد تغذیه‌ای رنج می‌برند. همچنین کمبود وزن متوسط تا شدید در 10/9درصد از کودکان با توجه به وزن برای شاخص سن ثبت شده است. بالاترین آمار آن مربوط به استان سیستانوبلوچستان است که ۲۰درصد کودکان به این مشکل دچار هستند. در استان سیستانوبلوچستان یک مشکل عمده محسوب می‌شود.(1)
سیستانوبلوچستان جزء ۷ استان محروم کشور در بحث سوءتغذیه است و بین ۷ استان نیز محروم‌ترین؛ سوءتغذیه در این استان ۳ برابر میانگین کشوری است. در این استان در کودکان نیز کمبود روی و آهن دوبرابر میانگین کشور گزارش شده است.(2)
در سیستانوبلوچستان طبق آمار رسمی قبل از وقوع تورم سال ۹۷ و افزایش فقر حدود 20درصد کودکان دچار سوءتغذیه بودند.(۳) طی سالیان اخیر با استمرار تورم بالا و افزایش شدید قیمت اقلام غذایی به‌ویژه گروه‌های باارزش غذایی چون قیمت گوشت و پروتئین و غلات کامل و میوه‌‌ها و لبنیات، سفره غذایی خانوارها درحال کوچک شدن است و این کاهش برای استان‌های محروم چون سیستانوبلوچستان با کمترین درآمد سرانه و فقر اقتصادی و زیرساختی اعم از جاده، آب لوله‌کشی، دسترسی به پزشک و مدرسه و بحران‌های زیست‌محیطی چون ریزگرد و خشکسالی شدیدتر بوده است. وضعیت تغذیه این مناطق به‌ویژه کودکان و به‌ویژه در روستاها بحرانی و نیازمند مداخلات اورژانسی است.
مطالعات بسیاری در جهان صورت گرفته که نقش تغذیه و رژیم باکیفیت تغذیه‌ای چون وعده‌های متعدد میوه، سبزی، جهت تامین ویتامین‌های ضروری بدن به‌ویژه برای سیستم ایمنی و عصبی، گوشت و تخم‌مرغ جهت تامین پروتئین لازم بدن و ایجاد توده عضلانی و مواد لازم عملکرد سیستم ایمنی جهت ساخت پادتن‌ها و نیز غلات جهت تامین انرژی جسمانی بدن را مشخص کرده است. در این میان تبعات سوءتغذیه در سال‌های ابتدایی رشد انسان شدیدتر است و آینده فرد را از نظر تحصیلی، اقتصادی و اجتماعی دچار مخاطره می‌کند.
طبق مطالعات بیوشیمیایی پزشکی، تغذیه حداقل با سه روش می‌تواند روی رشد عصبی نوزادان و رشد شناختی و هوش و موفقیت تحصیلی کودکان و نوجوانان تاثیر بگذارد.
اول، مصرف غذا در دسترس بودن پیش‌‌سازهای موردنیاز برای ساخت انتقال‌دهنده‌های عصبی تاثیر می‌گذارد.
دوم، غذا به‌عنوان منبع ویتامین‌ها و موادمعدنی نقش مهمی در تولید آنزیم‌های انتقال‌دهنده عصبی دارد.
سوم، چربی‌های رژیم غذایی ترکیب غشای سلول عصبی و غلاف میلین را تغییر می‌دهد و این به نوبه خود بر عملکرد سلول‌های عصبی تاثیر می‌گذارد.
حجم ماده خاکستری و سفید مغز نیز بر رشد توان ادراکی تاثیر می‌گذارد. حجم ماده سفید با قد و ضریب هوشی به‌واسطه تاثیر فاکتور رشد شبه‌انسولین-1 هورمون‌های رشد مرتبط است.(4)
در مطالعه‌ای در منطقه جنوب‌شرقی آسیا سوءتغذیه با افت ضریب هوشی غیرکلامی در کودکان 6 تا 12 ساله به‌طور قابل‌توجهی مرتبط است. آنها دریافتند کودکان با وزن کم 5/3برابر بیشتر ضریب هوشی غیرکلامی کمتر از 89 دارند. احتمال داشتن ضریب هوشی غیرکلامی کمتر از 89 نیز با BMI پایین نیز دوبرابر شد. طبق مطالعات نمره ضریب هوشی کامل و کلامی در نوزادان دارای سوءتغذیه در مقایسه با آنهایی که تغذیه خوبی دارند، به‌طور قابل‌توجهی پایین‌تر است. همچنین الگوهای غذایی در اوایل زندگی ممکن است تا حدی بر رشد شناختی تاثیر بگذارد. کودکانی که رژیم غذایی آنها در دوران کودکی با مصرف زیاد میوه، سبزیجات و غذاهای خانگی مشخص می‌شود، از ضریب هوشی و کلامی در مقیاس کامل و کلامی بالاتر و عملکرد حافظه بهتر در 4سالگی برخوردار هستند.(۵) براساس مطالعه دانشگاه کالیفرنیای جنوبی، سوءتغذیه در چند سال اول زندگی منجر به رفتار ضد اجتماعی و پرخاشگرانه در تمام دوران کودکی و اواخر نوجوانی می‌شود. تغذیه نامناسب، که با کمبود روی، آهن، ویتامین B و پروتئین مشخص می‌شود، منجر به ضریب هوشی پایین می‌شود که منجر به رفتارهای ضد اجتماعی بعدی می‌شود؛ چراکه اینها همه موادمغذی مرتبط با رشد مغز هستند.(6)
مطالعات در جهان نشان داده است که درمان شرایط تغذیه‌ای و بهداشتی کودکان مدرسه‌ای می‌تواند عملکرد تحصیلی آنها را بهبود بخشد. برنامه‌های غذایی مدرسه تاثیرات چشمگیری بر حضور و مشارکت در مدرسه نشان داده‌اند. کودکانی که در مدارس خدمات غذایی دریافت کرده‌اند به‌طور قابل‌توجهی در آزمون‌ها موفق‌تر از دانش‌آموزان مدارس فاقد خدمات غذایی بودند. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد کودکانی که صبحانه می‌خورند، در تست‌های موفقیت استاندارد، خطاهای کمتری دارند و هوشیاری، توجه و حضور در مدرسه و کاهش تاخیر را بهبود می‌بخشند. از دست دادن صبحانه سرعت و دقت در بازیابی اطلاعات و حافظه کودکان را کاهش می‌دهد. از نظر تئوری، دو مکانیسم بیولوژیکی وجود دارد که صبحانه بر عملکرد مغز و عملکرد آزمون شناختی تاثیر می‌گذارد. توده عضلانی کودک به‌طور قابل‌توجهی از بزرگسالان کوچک‌تر است و کودکان تمایل دارند مدت طولانی‌تری بخوابند، بنابراین ذخایر گلیکوژن آنها تا صبح تخلیه می‌شود و مغز آنها گرسنه انرژی می‌ماند. مورد دیگر تغییرات درازمدت در سلامت است که صبحانه ممکن است در مصرف موادمغذی و وضعیت غذایی نقش داشته باشد، که به نوبه خود می‌تواند بر شناخت و توان ادراکی تاثیر بگذارد. به‌عنوان مثال، همان‌طور که در یک مطالعه در سال ۲۰۱۰ نشان داده شده است، تکمیل ذخایر آهن و درمان کم‌خونی منجر به بهبود عملکرد مدرسه در آزمون‌های حافظه و توجه بینایی می‌شود.(7)
با توجه به اهمیت تغذیه در ضریب هوشی در کودکان، خوردن صبحانه به‌طور منظم باید به‌طور گسترده‌تری ترویج شود. وزارت آموزش‌وپرورش باید برنامه‌های صبحانه مدارس را به‌ویژه در پیش‌دبستانی‌ها و مدارس در استان‌های محروم ایجاد کند. افزایش دانش تغذیه‌ای والدین، به‌ویژه مادران (که در ایران مسئولیت اصلی غذا دادن به فرزندان خود را برعهده دارند) از طریق رسانه ملی استانی و خانه‌های بهداشت نیز بسیار مهم است.
سیاستگذاران باید قوانین بیشتری را برای بهبود دسترسی به موادغذایی (به‌ویژه برای خانواده‌های فقیر) و بهبود سیاست‌های حمایتی و سیستم تامین اجتماعی به‌ویژه برای مادران سرپرست خانوار که به‌تنهایی مسئول تغذیه فرزندان هستند و از فقر نیز رنج می‌برند و در استان‌های محروم چون سیستانوبلوچستان دارای بیشترین خانوارهای با زنان سرپرست خانوار و یتیم است، طراحی کنند. دولت آینده باید برای مداخله در فقر غذایی کودکان کشور و به‌ویژه استان‌های محروم اقداماتی چون تغذیه رایگان مدارس را با جدیت در دستورکار قرار دهد. ایجاد امنیت غذایی و تغذیه برابر و سلامت برابر برای کودکان از ارکان کلیدی تحقق عدالت اجتماعی است که طی سالیان اخیر مورد غفلت واقع شده و حتی از حداقل‌هایی چون شیر رایگان هم دریغ شده که نهایتا نتیجه این غفلت‌ها و تبعات هولناک و ضد عدالت آن موجب تاریک شدن آینده کودکان مناطق محروم و تعمیق نابرابری و بی‌عدالتی و تحمیل فرودستی در سرنوشت و کیفیت زندگی، سلامت، تحصیلات و درآمد و رضایت از زندگی آنها می‌شود. عدالت و برابری در دوران کودکی سنگ‌بنای جامعه عادلانه است.
1- https://www.google.com/amp/s/www.mehrnews. com/amp/5073560/
2- http://khorasannews.com/newspaper/BlockPrint/37579
3- https: //tn.ai/1705506
۴، ۵- ضریب تغذیه و هوش کودکان (ضریب هوشی): مقاله مروری
حسناین فیصل قاضی 1 *، Isa 1، Rosnah Sutan 1، I dayu Badilla Idris 1
و Namaitijiang Maimaiti 2
گروه بهداشت جامعه، مرکز پزشکی Universiti Kebangsaan مالزی، مالزی
۶، ۷- غذا خوردن برای هوش: صبحانه و ضریب هوشی بین کودکان عراقی.
2013 , 01 , 07
حسناین فیصل قاضی و سید الجونید