عاطفه جعفری، روزنامه نگار: امام‌خمینی(ره) در حوزه فرهنگ دارای نظرات تحول‌خواهانه بود اما به‌راستی نظر ایشان برای ایجاد تحول فرهنگی، متوجه کدام بخش از جامعه ایران بود. امام بارها در کتاب‌ها و سخنرانی‌هایشان تاکید می‌کنند که ایجاد تحول در حوزه فرهنگ، کار طولانی‌مدتی است و نمی‌توان در کوتاه‌مدت نتیجه گرفت و باید زمان لازم را برای اصلاح فرهنگ گذاشت و نقش متولیان فرهنگی در این موضوع بسیار مهم و حیاتی است.
مرد و زن مسئول فرهنگ
از منظر امام‌خمینی(ره) یکی از متولیان فرهنگی، مردم هستند و ایشان درمورد نقش مردم برای اصلاح فرهنگ، تمام مردم را در ایجاد چنین تغییر و تحولی سهیم می‌دانند و می‌گویند: «شما خانم‌ها همان‌طورى که آقایان مشغول هستند، همان‌طورى که مردها در جبهه علمى و فرهنگى مشغول هستند، شما هم باید مشغول باشید.» این جمله نشان از این دارد که ایشان معتقدند مرد و زن درکنار هم در مساله فرهنگ مسئول هستند و با هم باید فعالیت کنند.
تبلیغات همیشه مهم
از دیگر مراکزی که باید در حوزه فرهنگ فعال باشند و جزء متولیان فرهنگی هستند، رسانه‌ها، سازمان تبلیغات و سفارتخانه‌ها هستند که بسیار در حوزه فرهنگ باید فعال باشند و کار انجام بدهند. امام‌خمینی(ره) در کتاب‌شان درمورد وظایف این نهادها می‌گویند: «تبلیغات مساله‌اى است پراهمیت و حساس، یعنى دنیا با تبلیغات حرکت می‌کند. آن‌قدرى که دشمنان ما از حربه تبلیغات استفاده می‌کنند از طریق دیگرى نمی‌کنند و ما هم باید به مساله تبلیغات بسیار اهمیت دهیم و از همه چیزهایى که هست، بیشتر به آن توجه کنیم. باید تبلیغات فرهنگى ما خصوصا در رادیو و تلویزیون بیشتر باشد، شما می‌دانید که تبلیغات خارجى علیه ما زیاد است؛ شما باید با تبلیغ فرهنگ اسلامى، به دروغ‌پراکنی‌های صداهای خارجی پاسخ دهید.»
سفارتخانه‌هایی که هنوز فعال نیستند
امام‌خمینی(ره) همچنین درمورد وظیفه سفارتخانه‌ها در موضوع فرهنگ تاکید زیادی دارند، موضوع مهمی که در این سال‌ها فراموش شده است و جدی گرفته نمی‌شود.، امام درمورد موضوع نقش سفارتخانه‌ها در حوزه فرهنگ می‌گویند: «تقویت و توسعه تبلیغات، خصوصا در خارج از کشور، از مهم‌ترین امور است و کشور ما در این چند سال تقریبا فاقد آن بوده است. ما درمقابل همه بوق‌هاى تبلیغاتى جهانخواران در خارج، که اسلام عزیز آنان را به وحشت انداخته است، فاقد تبلیغات صحیح هستیم. سفارتخانه‌هاى ما عمل مثبتى انجام نداده‌اند و وزارت ارشاد، قطع‌نظر از تلاش‌هاى اخیرش تاکنون نتوانسته است این امر مهم و حیاتى را توسعه دهد.»
نقش صداوسیما برای فرهنگ
صداوسیما و رسانه‌های گروهی نیز یکی از متولیان فرهنگ هستند که باید وظیفه خود را در این حوزه انجام دهند. امام‌خمینی(ره) هم درمورد وظیفه رسانه‌ها می‌گویند: «رسانه‌هاى گروهى، به‌ویژه صداوسیما، این مراکز آموزش‌وپرورش عمومى می‌توانند خدمت‌هاى گرانمایه‌اى را به فرهنگ اسلام و ایران نمایند. بنگاه‌هایى که شب و روز، ملت در سراسر کشور با آنها تماس سمعى و بصرى دارند، چه مطبوعات در مقالات و نوشتارهاى خود و چه صداوسیما در برنامه‌ها و نمایشنامه‌ها و انعکاس هنرها و انتخاب فیلم‌ها و هنرهاى آموزنده باید همت گمارند و بیشتر کار کنند و از گردانندگان و هنرمندان متعهد بخواهند تا در راه تربیت صحیح و تهذیب جامعه وضعیت تمام قشرها را در نظر گرفته، و راه و روش زندگى شرافتمندانه و آزادمنشانه را با هنرها و نمایشنامه‌ها به ملت بیاموزند، و از هنرهاى بدآموز و مبتذل جلوگیرى کنند.»
دانشگاه مستقل
برای اینکه جامعه‌ای بتواند پیشرفت کند و برسد به آنچه می‌خواهد، باید خیلی از موضوعات را درنظر بگیرد. مهم‌ترین نکته اعتلای فرهنگ است و در این میان به غیر از نکاتی که برای اعتلای فرهنگ گفتیم و نهادهایی که مسئول کار هستند، دانشگاه‌ها هم وظایف زیادی دارند و باید در حوزه فرهنگ فعالیت کنند. امام‌خمینی(ره) در کتاب صحیفه‌شان تاکید زیادی بر نقش دانشگاه‌ها دارند و می‌گویند: «دانشگاه اگر یک دانشگاه صحیح مستقلى که ماها می‌خواهیم باشد، از این دانشگاه رجال بزرگ بیرون می‌آیند، از اینها رجالى بیرون می‌آید که بعد درمقابل آنهایى که می‌خواهند تعدى به مملکت ما بکنند و همه مخازن ما را ببرند، درمقابل آنها می‌ایستند. آن چیزى که دانشگاه را بارور می‌کند که براى ملت مفید است، براى کشور مفید است، آن عبارت از آن محتواى دانشگاه است، نه درس است. اگر ایمان پهلوى تخصص نباشد، تخصص مضر است. تخصص در یک کشورى باشد که ایمان در آن نباشد، تخصص کشور را به هلاکت می‌رساند، به بستگى می‌رساند. این همه متخصص ما داشتیم در هر رشته‌اى، در زمان سابق، براى این ملت چه کردند این متخصصین ما؟ جز اینکه هى ملت را به عقب راندند، هی وابسته کردند و همه‌چیز وابسته شد.»
رهایی از شست‌وشوی مغزی با اساتید
ایشان وظیفه اساتید و دانشگاهیان را هم در این مورد مهم می‌دانند و معتقدند که اساتید هستند که می‌توانند کار بزرگ را در این حوزه انجام بدهند و می‌گویند: «شما استادان و فرهنگیان و دانشجویان دانشگاه‌ها، دانشسراها، نویسندگان، روشنفکران و دانشمندان معظم باید کوشش کنید و مغزها را از این وابستگى فکرى شست‌وشو دهید و با این خدمت بزرگ و ارزنده، ملت و کشور خود را نجات دهید. رمز پیروزى است، اتحاد گروه‌هاى دانشجویى و تشکیل یک گروه اسلامی-ملی است در مقابل منحرفان که کوشش دارند تفرقه بی‌افکنند و نگذارند در راه تعالی کشور قدم بردارید و به علم و ادب –که مایه پیشرفت و رهایی از استعمار و استثمار نو و کهنه است- اشتغال پیدا کنید و باید بدانید اختلاف و تفرقه سرچشمه تمام بدبختی‌ها و اسارت‌ها است.»
معلمان مامور تربیت
قبل از وظایف دانشگاهیان، باید از وظیفه معلمان بگوییم و مدارس که نقش مهمی را در حوزه اعتلای فرهنگ دارند، آموزش‌وپرورش یکی از آن مراکز است که کارش در این حوزه باید با یک برنامه‌ریزی درست انجام بگیرد. امام‌خمینی(ره) درمورد وظیفه این نهاد می‌گویند: «مساله فرهنگ و آموزش‌وپرورش در رأس مسائل کشور است. اگر مشکلات فرهنگى و آموزشى به‌صورتى که مصالح کشور اقتضا می‌کند حل شود، دیگر مسائل به آسانى حل می‌گردد. باید معلمین توجه داشته باشند اولا، به شغل شریف خودشان که شغل انبیاست، و ثانیا به مسئولیت خودشان که همان مسئولیت انبیاست. انبیا مسئولند؛ لکن آنها درست عمل می‌کنند؛ از مسئولیت درست بیرون می‌آیند، از امتحان درست بیرون می‌آیند. آنها مأمور به تربیت هستند و تربیت می‌کنند.»
کنار هم قرار گرفتن معلمان و روحانیون
ایشان همچنین معتقدند اگر سهل‌انگاری در این مورد انجام بگیرد، خیانت است و می‌گویند: «مسامحه و سهل‌انگارى در تعلیم و تربیت خیانت به اسلام و جمهورى اسلامى و استقلال فرهنگى یک ملت و کشور می‌باشد و باید از آن احتراز کرد. امروز دانش‌آموزان باید سعى کنند تاریخ انقلاب اسلامی‌مان را و نقش وحدت بین خودشان و دانشگاهیان را با روحانیون بیاموزند؛ زیرا اگر روحانیون، شما را و شما، روحانیون را بشناسید و با هم تفاهم کنید، مطمئن باشید که جناح‌هاى غرب‌زده و شرق‌زده از منافقان و چپگرایان و دیگر خرابکاران و منحرفان بر شما و کشور اسلامی‌تان طمع نخواهند کرد و اگر طمع هم کنند با شکست قطعی مواجه خواهند شد. زمان و مکان دو عنصر تعیین‌کننده در اجتهادند. حکومت در نظر مجتهد واقعى فلسفه عملى تمامى فقه در تمامى زوایاى زندگى بشریت است. حکومت نشان‌دهنده جنبه عملى فقه در برخورد با تمامى معضلات اجتماعی، سیاسی، نظامی و فرهنگی است. فقه تئوری واقعی و کامل اداره انسان از گهواره تا گور است.»
وزارت ارشاد و تلاش‌های سنگین
به غیر از نهادهایی که گفته شد، باید از وزارت ارشاد هم نام ببریم که وظیفه سنگین و خطیری را در حوزه فرهنگ به‌عهده دارد، البته این را هم نباید از ذهن دور کرد که خیلی‌ها در این سال‌ها فقط پیشرفت در حوزه فرهنگی را وظیفه این نهاد می‌دانند و به وظایف نهادهای دیگر توجهی ندارند. امام‌خمینی(ره) وظیفه این نهاد فرهنگی را مهم می‌دانند و می‌گویند: «هر چیزى که در هرجا باید از صفر شروع شود در اینجا باید آن را از زیر صفر شروع کرد. اصولا چیزهایى که مربوط به فرهنگ و وزارت ارشاد است، و اینکه عرض می‌کنم ما باید از زیر صفر شروع کنیم و زحمت زیاد بکشیم تا به صفر برسد.»
متولیان فرهنگی بی‌خبر از توصیه‌های فرهنگی امام هستند
محمد جان‌بزرگی که استاد دانشگاه در حوزه فرهنگ و ارتباطات اسلامی است و پژوهش‌های فراوانی در این حوزه انجام داده است، در گفت‌وگو با «فرهیختگان» می‌گوید: «با نگاهی به صحبت‌های بنیانگذار انقلاب اسلامی متوجه می‌شویم که ایشان همه‌چیز را در حوزه فرهنگ با یک دید اسلامی و الهی می‌دیدند و این دید برای همه متولیان فرهنگی در کشورمان یک امر واجب است.»
جان‌بزرگی در ادامه صحبت‌هایش درمورد انتخاب‌هایی که امام‌خمینی(ره) درمورد متولیان فرهنگی داشته‌اند، می‌گوید: «ببینید همه این انتخاب‌ها نشان می‌دهد که ایشان چقدر دقت‌نظر داشته‌اند. اینکه دانشگاه و آموزش‌وپرورش را کنار هم قرار می‌دهند و وظیفه هر دو را یکسان می‌بینند و معتقدند که کوتاهی در وظیفه هرکدام باعث می‌شود آن چیزی که از فرهنگ مدنظرمان است، کامل نشود، نشان از این دارد که این متولیان فرهنگی همه باید درکنار هم قرار بگیرند تا برسیم به آنچه در فرهنگ مدنظرمان است.»
این استاد دانشگاه معتقد است اگر نکاتی که امام‌خمینی(ره) در صحیفه‌شان درمورد متولیان فرهنگی گفته بودند، رعایت می‌شد الان در حوزه فرهنگ مشکلات کمتری داشتیم. جان‌بزرگی همچنین وظیفه سفارتخانه‌های کشورمان را در کشورهای دیگر مهم می‌داند و می‌گوید: «از صحبت‌های امام‌خمینی(ره) تا به‌امروز حدود 35سال گذشته است اما باید بگوییم که تا به‌امروز خیلی چیزی در این زمینه نمی‌بینیم. آن زمان که ایشان این صحبت‌ها را مطرح کردند، انقلاب اسلامی تازه به پیروزی رسیده بود و مطمئنا می‌توانستیم برای اشاعه فرهنگ اسلامی‌مان کارهای زیادی انجام بدهیم، نمی‌گویم کاری انجام نشده اما طبیعتا آنقدر زیاد نبوده که بتوانیم اثرات مثبت آن را ببینیم.»
او همچنین از نقش صداوسیما و سازمان تبلیغات می‌گوید و وظایف هر دو را درکنار هم نام می‌برد و می‌گوید: «صداوسیما برخلاف آنچه شاید در ذهن‌ها باشد، نقش بسیار زیادی در حوزه فرهنگ دارد و می‌تواند در این حوزه کمک‌کننده باشد. همچنین سازمان تبلیغات اسلامی با طراحی برنامه‌های مختلف می‌تواند درکنار سازمان صداوسیما قرار بگیرد. شما فکر کنید اگر در این سال‌ها به‌جای اینکه هر سازمان و ارگانی کار خودش را انجام بدهد، یک برنامه مدون طراحی می‌شد و این سازمان‌ها درکنار هم فعالیت می‌کردند، چقدر می‌توانستیم در فرهنگ پیش برویم. مطمئنا در این سال‌ها در حوزه فرهنگ پیشرفت داشته‌ایم؛ اما با آنچه مطلوب است، هنوز خیلی فاصله داریم و باید کار انجام بدهیم.»
این استاد دانشگاه وظیفه سه نهاد را با توجه به صحبت‌های امام‌خمینی(ره) بیشتر از بقیه می‌داند و می‌گوید: «آموزش‌وپرورش، صداوسیما و وزارت ارشاد بیشتر از بقیه نهادها باید کار کنند چون کار زیرساختی باید انجام بدهند، اگر زیرساخت‌ها درست باشد، بقیه موارد هم درست خواهد شد. توجه به این زیرساخت‌ها است که می‌تواند فرهنگ را جلو ببرد.»
او در پایان صحبت‌هایش می‌گوید: «من اگر در کشور مسئولیتی داشتم حتما این وظایفی را که امام‌خمینی(ره) درمورد متولیان فرهنگی می‌گویند جداگانه منتشر می‌کردم و خواندن و عمل‌کردنش را برای مسئولان فرهنگی واجب می‌کردم چون مطمئنا عمل به این صحبت‌ها می‌تواند بسیار ما را در حوزه فرهنگ جلو ببرد. این موضوع آنقدر مهم است که اگر طی این سال‌ها به آن توجه می‌کردیم حالا در این حوزه وضع بهتری داشتیم.»