زهرا رضانی، روزنامه‌نگار: سیدروح‌الله خمینی؛ رهبر بزرگ تاریخ معاصر ایران برای اولین بار توانست تمام کشور را علیه طاغوت یکصدا کند و بساط 2 هزار ساله پادشاهی در این مرزوبوم را از بین ببرد. امام خمینی(ره) همان شخصیتی است که نه‌تنها در عرصه سیاست و دین، فردی پرآوازه در تمام دنیا به‌شمار می‌رود بلکه در حوزه ادبیات و سلوک عرفانی هم بسیار برجسته بوده است. با این حال نسل امروز ایران امام را بیشتر با جنبه مبارزاتی و زندگی سیاسی‌شان می‌شناسند. مغفول ماندن شناسایی و معرفی همه ابعاد زندگی این مبارز بزرگ در وهله اول برای جوان ایرانی امروز و بعد از آن دنیا به‌عنوان شخصیتی تاثیرگذار در منطقه خاورمیانه و بالطبع دنیا یکی از کارویژه‌های اصلی همه دستگاه‌های فرهنگی به‌ویژه جامعه دانشگاهی به‌عنوان اصلی‌ترین مامن انجام فعالیت‌های پژوهشی متقن باید بیش از پیش مدنظر قرار بگیرد. طبیعی است که دانشگاهیان با توجه به ظرفیت بالایی که در پژوهش دارند، می‌توانند نقش بسزایی در تامین خوراک اولیه برای انتشار کتاب و ساخت آثار تلویزیونی و سینمایی مرتبط با زندگی ایشان داشته باشند. در این گزارش به بررسی آمارهای منتشر شده توسط پایگاه اطلاعات علمی ایران «گنج» به سراغ ماحصل فعالیت‌های پژوهشی فضای آکادمیک کشور در ارتباط با زندگی و سلوک امام خمینی(ره) طی دهه‌های اخیر رفتیم.
انتشار بیش از 3 هزار مقاله؛ ادای دین دانشگاهیان به «روح‌الله»
کلیدواژه «روح‌الله خمینی» سهم 653 مقاله‌ای را از تحقیقات دانشگاهی به خود اختصاص داده که بیشترین مقالات منتشرشده هم مربوط به سال 92 با 102 مقاله بوده است. البته تمام تلاش دانشگاهیان به تحقیق درباره این کلیدواژه خلاصه نشده است؛ چراکه کلیدواژه امام خمینی(ره) یکی از پرکاربردترین موضوعات برای تحقیقات دانشگاهی محسوب می‌شود، به‌طوری که 2 هزار و 473 مقاله در این باره منتشر شده است. در کنار آن «بنیانگذار جمهوری اسلامی» هم به‌عنوان یکی دیگر از کلیدواژه‌هایی است که در پایگاه اطلاعات علمی ایران درباره این شخصیت بزرگ به‌عنوان فعالیت پژوهشی جامعه دانشگاهی نشان داده می‌شود، مساله‌ای که هرچند سهم اندکی نسبت به دو کلیدواژه دیگر دارد و تنها 576 مقاله تا امروز در این باره به رشته تحریر در آمده است، اما این نشان از دید متفاوت جامعه دانشگاهی به این رهبر بزرگ سیاسی و دینی دارد. جالب اینکه اوج فعالیت‌های دانشگاهیان درباره آخرین کلیدواژه در سال 92 با 103 مقاله و در ارتباط با امام خمینی(ره) هم درسال 95 با 234 مقاله بوده است. اما وجه اشتراک همه این تحقیقات آن است که اوج آن را می‌توان از اواسط دهه 80 به بعد دانست، به نظر می‌رسد فضای آکادمیک کشور بعد از فاصله گرفتن دو دهه‌ای از پیروزی انقلاب اسلامی، عزم خود را جزم کرده تا زاویای کمتر مطرح شده از زندگی خمینی کبیر را برای نسل جوان معرفی کند، زوایایی که هنوز راه زیادی برای شناسایی و بیان همه‌جانبه آنها برای اقشار مختلف باقی مانده است.
دست برتر دانشجویان کارشناسی‌ارشد در معرفی «بنیانگذار جمهوری اسلامی»
عمده بار فعالیت‌های پژوهشی در همه رشته‌ها برعهده دانشجویان کارشناسی‌ارشد بوده و خواهد بود. مساله‌ای که آمارهای منتشرشده در این سایت در ارتباط با امام خمینی(ره) هم آن را تایید می‌کند و دانشجویان این مقطع بوده‌اند که توانستند نزدیک به 4 هزار پایان‌نامه در این باره منتشر کنند. به عبارت دقیق‌تر دانشجویان کارشناسی‌ارشد 616 مقاله و دانشجویان دکتری تخصصی هم تنها 32 رساله در ارتباط با کلیدواژه «روح‌الله خمینی» منتشر کرده‌اند، این دانشجویان توانستند درباره کلیدواژه «امام خمینی(ره)» هم تا امروز 2 هزار و 84 مقاله منتشر کرده و در کنار آنها، دانشجویانی که از مقطع دکتری تخصصی فارغ‌التحصیل شده‌اند هم 195 رساله مرتبط با این شخصیت به چاپ رساندند. جالب اینکه حتی درباره «بنیانگذار جمهوری اسلامی» هم از نزدیک 600 مقاله، سهم دانشجویان این مقطع 542 مقاله و دکتری تخصصی تنها 34 مقاله بوده است. نقش عمده دانشجویان کارشناسی‌ارشد نشان‌دهنده استفاده از ظرفیت بالای این مقطع برای معرفی وجوه مختلف زندگی امام خمینی(ره) به آنها است.
پژوهشکده امام خمینی(ره)؛ پیشتاز در تحقیقات دانشگاهی
درست است که بیش از 3 هزار مقاله و رساله در ارتباط با زندگی و دیدگاه‌های امام خمینی(ره) توسط جامعه آکادمیک کشور منتشر شده است، اما این بدان معنا نیست که همه دانشگاه‌ها توانسته‌اند به یک اندازه در این راه سهیم باشند. در اصل سایت این پایگاه علمی نشان می‌دهد که پژوهشکده امام خمینی(ره) در هر سه کلیدواژه «روح‌الله خمینی»، «امام خمینی(ره)» و «بنیانگذار جمهوری اسلامی» توانسته بیشترین سهم را در پژوهش‌های منتشر شده داشته باشد. البته در کلیدواژه اول دانشگاه قم، دانشگاه تربیت مدرس و دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران‌مرکزی به ترتیب در رده‌های بعدی قرار دارند. همچنین با نگاهی به نمودار شمار مقالات منتشرشده در سازمان در ارتباط با کلیدواژه «بنیانگذار جمهوری اسلامی» هم باید گفت که دانشگاه قم، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی در رده‌های دوم و سوم قرار گرفته و همچنین درباره مقالات منتشرشده با موضوع «امام خمینی(ره) هم دانشگاه علوم پزشکی تهران، دانشگاه قم و دانشگاه علوم پزشکی کرمانشاه در رده‌های دوم به بعد قرار دارند. البته نباید این مهم را هم نادیده گرفت که پژوهشکده امام خمینی و انقلاب اسلامی که از سال 75 و با موافقت شورای گسترش وزارت علوم آغاز به‌کار کرده، انجام پژوهش‌های بنیادی و کاربردی درباره آرا و اندیشه‌های امام خمینی(ره) و شناخت انقلاب اسلامی و رشته‌های وابسته به آنها به‌عنوان یکی از ماموریت‌هایش تلقی می‌شود و طبیعی است که ید طولانی‌تری در پیشبرد فعالیت‌های پژوهشی مرتبط با خمینی کبیر داشته باشد.
معارف اسلامی و علوم سیاسی؛ 2 رشته پرکار در فعالیت‌های پژوهشی
یکی از نکات قابل توجه در ارتباط با فعالیت‌های پژوهشی صورت‌گرفته مرتبط با امام خمینی(ره) شمار مقالاتی است که در رشته‌های مختلف دانشگاهی منتشر شده‌اند. در این میان معارف اسلامی و علوم سیاسی در هر سه کلیدواژه به ترتیب رتبه اول و دوم را داشته و تنها 3 رشته دیگر در هرکدام از کلیدواژه‌ها متفاوت بوده است. به عبارت دیگر تاریخ، فلسفه و حقوق در ارتباط با واژه «روح‌الله خمینی» و کلیدواژه بنیانگذار جمهوری اسلامی و مدیریت، جامعه‌شناسی و روانشناسی عمومی و میان‌رشته‌ای هم 3 اولویت آخر رشته‌ها در ارتباط با واژه «امام خمینی(ره)» هستند.
انتشار بیشترین مقالات در موضوع علوم انسانی
علوم انسانی هم در شمار مقالات منتشر شده در موضوع، رتبه اول را به خود در هر دو کلیدواژه «روح‌الله خمینی» و «امام خمینی (ره)» اختصاص داده است، اما از اولویت دوم هرکدام از این کلیدواژه، موضوع خاص به خود را دارد. به‌طوری که در کلید واژه روح‌الله خمینی تعداد مقالات منتشرشده در موضوع به ترتیب الهیات و معارف اسلامی، علوم سیاسی، تاریخ، علوم انسانی و علوم اجتماعی بوده‌اند، الهیات و معارف اسلامی، علوم سیاسی، مدیریت و علوم اجتماعی در ارتباط با «امام خمینی(ره)» در رده‌های بعدی قرار گرفته‌اند. وضعیت نمودار مربوط به شمار در موضوع برای کلیدواژه «بنیانگذار جمهوری اسلامی» اما متفاوت‌تر از دو کلیدواژه است؛ چراکه الهیات و معارف اسلامی، علوم سیاسی، تاریخ، علوم انسانی و علوم اجتماعی به ترتیب در اولویت‌های اول تا پنجم قرار دارند.
سیاست و فرهنگ؛ موضوعات اصلی در مقالات منتشر شده مرتبط با امام خمینی(ره)
در بخش مقالات منتشر شده با کلیدواژه «بنیانگذار جمهوری اسلامی» عموم مقالات منتشرشده در ارتباط با نگاه سیاسی و مبارزاتی امام بوده است. «مصلحت در اندیشه سیاسی امام خمینی(ره)»، «مولفه‌های توسعه فرهنگی از منظر امام خمینی(ره) با تاکید بر آموزه‌های ملی و بومی»، «تطبیق سیره سیاسی امام خمینی(ره) بر آموزه‌های قرآنی»، «امنیت عمومی در اندیشه سیاسی امام خمینی(ره)» و «تحلیل فرمان هشت ماده‌ای امام خمینی(ره) در قلمرو حقوق کیفری» ازجمله عناوینی است که با کلیدواژه «بنیانگذار جمهوری اسلامی» منتشر شده است.
«نفس و ارتباط آن با مرگ از منظر قرآن کریم با تکیه بر آرای امام‌خمینی و آیت‌الله جوادی‌آملی»، «وجوه سیاسی حج (با تأکید بر اندیشه امام‌خمینی(ره) و آیت الله خامنه‌ای)»، «حجاب‌های عرفانی و مقدمات و ارکان نماز از دیدگاه امام‌خمینی»، «تأویلات عرفانی و فلسفی حضرت امام‌خمینی از آیات قرآن کریم» هم ازجمله عناوینی است که ذیل کلیدواژه «روح‌الله خمینی» می‌توان دید. اما با جست‌وجوی واژه امام خمینی(ره) در پایگاه اطلاعات علمی ایران بیشتر مقالات، درباره مباحث فرهنگی مرتبط با این شخصیت است، به‌گونه‌ای که «روش‌های تبلیغی امام خمینی(ره) در احیای امت اسلامی»، «تفسیر سیاسی قرآن از دیدگاه امام خمینی(ره)»، «کهن‌گرایی شاعرانه در اشعار امام خمینی(ره)»، «رابطه قانون و شریعت در اندیشه سیاسی امام خمینی(ره)»، «جایگاه فلسفی عقل در قرآن و سنت با تاکید بر اندیشه‌های امام خمینی(ره)» و «نسبت سیاست و تربیت در اندیشه سیاسی امام خمینی (ره)» ازجمله آنهاست.
«مصلحت در اندیشه سیاسی امام خمینی(ره)» یکی از همان مقالاتی است که در سال 91 و توسط یکی از دانشجویان کارشناسی‌ارشد دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی منتشر شده است، مقاله‌ای که در چکیده آن آمده است: «شناخت الگوهای مصلحت و تبیین دقیق راهکارهای متناسب با آن برای اداره جامعه‌ای که براساس مصالح دینی و ملی بنا شده است، دارای اهمیت ویژه‌ای است. این شناخت موجب می‌شود تا مسئولان اجرایی، تصمیم‌سازان، تصمیم‌گیرندگان و افرادی که در عرصه قانونگذاری کشور قرار دارند، در چارچوب تعریف شده ومعینی عمل کرده و در قالب روش منطقی و سازمان یافته به امور مربوطه بپردازند و از حد وظایف خویش فراتر نرفته یا عدول نکنند. بحث «تئوریک مصلحت» در دیدگاه بنیانگذار جمهوری اسلامی باعث ارائه الگوهای مصلحت و راهکارهایی می‌شود که می‌تواند نگرانی‌های موجود در مورد حدود اختیارات و سیاستگذاری‌های حوزه قانونگذاری مجلس و دیگر نهادهای دخیل در این عرصه را مرتفع سازد. روش پژوهش در این تحقیق کتابخانه‌ای است؛ لذا براساس گردآوری داده‌های لازم از منابع معتبری همچون کتب، فصلنامه‌ها، ماهنامه‌ها، مقالات داخلی یا خارجی، اینترنت و تجزیه و تحلیل داده‌ها با ترکیب دو روش فقهی و تحلیلی است.»
