سارا طاهری، روزنامه‌نگار: امروزه دانشگاهها دیگر محل آموزش و تولید علم نیستند؛ در دنیای جدید علم، دانشگاهها براساس ماموریت‌‌شان به چند نسل تقسیم می‌شوند. زمانی دانشگاهها فقط آموزش‌محور بودند که در نسل اول تعریف می‌شدند. بعد از گذر از این دوره، نسل دوم دانشگاهها در حوزه پژوهش‌محور تعریف شد و نسل سوم درکنار ماموریت‌های آموزش و پژوهش، کارآفرینی نام گرفت. این روزها تمام دانشگاهها تلاش دارند در نسل سوم تعریف شوند، هرچند برای رسیدن به این هدف هنوز راه زیادی باقی مانده است. مسئولان آموزش‌عالی کشور به‌خوبی می‌دانند که رابطه صنعت و دانشگاه در وضعیت خوبی نیست و بسیاری از دانشگاهها تبدیل به کمپانی تولید مدرک شده‌اند. پس باید فکری به حال ماموریت‌های دانشگاهها کرد. این درحالی است که دانشگاههای زیادی در کشور تلاش دارند تا دانش‌آموختگانی تربیت کنند که به حل چالش‌ها و مشکلات کشور کمک کرده و کارآفرین شوند؛ همان هدفی که دانشگاههای نسل سوم دنبال می‌کنند. شکاف قدیمی بین دانشگاه و صنعت باعث شد نگرش‌ها به دانشگاه تغییر کرده و رویکردهای جدید کارآفرینی و جامعه‌محوری برای دانشگاه تعریف شود.
درواقع دانشگاههای نسل سوم علاوه‌‌بر کارکردهای آموزشی و پژوهشی، کارکرد حل مسائل را نیز در دستورکار خود دارند و در بحث اشتغالزایی دانش‌بنیان فعال هستند. اما خروجی اصلی این دانشگاهها چیست؟ دانشگاههای کارآفرین با این ماموریت خود به‌دنبال چه هستند؟ خروجی اصلی این دانشگاهها تولید ثروت و کاربردی‌‌سازی دانش است، راه‌اندازی کسب‌وکار‌های کوچک و شرکت‌های دانش‌بنیان هدف دیگری است که در این نسل از دانشگاهها دنبال میشود. بنابراین شرکت‌های دانش‌بنیان و به‌دنبال آن فعالیتهای دانش‌بنیانی، خروجی این نسل از دانشگاهها بهعنوان دانشگاههای نسل سوم خواهد بود. در این نسل از دانشگاهها پژوهشهای انجام‌‌شده کاربردی هستند و باید منجربه ایجاد کار و اشتغال شوند. به‌عبارت بهتر در این نسل از دانشگاهها آموزش‌هایی ارائه داده میشود که درگام اول منجربه انجام پژوهشهای کاربردی میشود و در گام دوم محصولی ساخته شده و به این ترتیب امکان تولید و خلق کار و تولید ثروت فراهم میشود.
دانشگاه کارآفرین یا همان دانشگاه نسل سوم به‌صورت مداوم در جست‌وجوی فرصت‌های جدید بوده و در سازگاری با بازار انعطاف‌پذیر است. دانشگاه کارآفرین به‌مثابه نسل تکامل‌یافته دانشگاههای نسل اول و نسل دوم دانش‌آموختگانی را به جامعه تحویل می‌دهد که دانش را درکنار پژوهشهای کاربردی به خدمت گرفته و با نوآوری، کارآفرینی می‌کنند.
اما باید گفت این روزها به‌رغم تلاش دانشگاههای مختلف برای رسیدن به نسل سوم، متاسفانه تعداد کمی از دانشگاهها هستند که توانستند در این نسل قرار بگیرند. هرچند همین دانشگاهها هم برای رسیدن به نقطه مطلوب فاصله زیادی دارند. دانشگاه آزاد اسلامی یکی از دانشگاه‌هایی است که قدم‌هایی در این راستا برداشته و توانسته بهعنوان یک دانشگاه کارآفرین به‌سوی دانشگاه نسل سوم گام بردارد. مسئولان این دانشگاه تلاش کرده‌اند نه‌تنها نگرش مسئولان، اساتید و دانشجویان را نسبت‌به ماموریت دانشگاه عوض کنند، بلکه تغییر ساختار و فراهم کردن ملزومات برای رسیدن به این هدف را نیز در دستورکار خود قرار داده‌اند، تا جایی‌که در واحدهای مختلف دانشگاه صدها چالش شناسایی شده که هر چالش به یک یا چند پروژه کارشناسی ارشد و دکتری ختم میشود. با این اوصاف دانشگاه خواهد توانست ابتدا مشکلات جامعه را شناسایی کرده و برای حل هر مشکل آنها گام بردارد.
مسئولان دانشگاه آزاد اسلامی برای رسیدن به هدف تاکنون اقدامات زیادی را نیز انجام داده‌اند که نمی‌توان به‌سادگی از کنار آنها گذشت. ایجاد مراکز رشد، پارک‌های علم و فناوری و شرکت‌های دانش‌بنیان ازجمله این اقدامات است. طرح پایش نیز دیگر اقدام مسئولان دانشگاه در این راستا بوده است. مسئولان این دانشگاه حالا در اقدام جدید خود می‌خواهند دانشجویان را نیز به‌نحوی درگیر با این موضوع کنند. هرچند پیش از این نیز دانشجویان در طرح پایش به این حوزه وارد شده بودند و قرار شد پایاننامههایی ارائه دهند که منجربه تولید یک محصول یا برطرف کردن یکی از چالش‌های کشور باشد.
دفاع از پایان‌نامه دکتری با ارائه محصولات دانش‌بنیان
حالا در اقدامی جدید، قرار است پایان‌نامه دکتری با ارائه محصولات دانش‌بنیان باشد. سیزدهمین جلسه شورای مدیریت فعالیت اقتصاد دانش‌بنیان دانشگاه آزاد اسلامی با حضور روح‌الله دهقانی‌فیروزآبادی، معاون تحقیقات، فناوری و نوآوری دانشگاه آزاد اسلامی و وحید ضرغامی، مدیرکل اداره سیاستگذاری و نظارت راهبردی دانشگاه آزاد اسلامی نیز در همین راستا برگزار شد و دستورالعمل دفاع از پایان‌نامه دکتری با ارائه محصولات دانش‌بنیان مورد بررسی و تصویب قرار گرفت.
درواقع در راستای تحقق مأموریت دانشگاه آزاد اسلامی برای دستیابی به دانشگاه حل مساله و کارآفرین، این بخشنامه مورد تصویب قرار گرفته است. براساس این بخشنامه، رساله دکتری منطبق با ضوابط حاکم بر تعریف رساله دکتری و به‌‌کارگیری اعضای هیات‌علمی تعریف میشود.
همچنین در راستای تولید دانش فنی، ارائه نمونه محصول اولیه/(MVP) فروش خدمت براساس شاخص‌های معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری برای بررسی فرآیند دفاع فناورانه بهعنوان شرط لازم و کافی است. پس از پیشبرد اهداف به میزان 50 درصد فرآیند ثبت شرکت، بر اساس مدل پنجم دستورالعمل مدیریت فعالیتهای دانش‌بنیان دانشگاه آغاز میشود.
نکته دیگری که در این بخشنامه باید به آن اشاره کرد این است که برای اخذ شرایط دفاع از رساله دکتری، تیم رساله به دوطریق می‌تواند اقدام کند. در اقدام اول تیم رساله پس از ساخت نمونه اولیه (محصول)/ خدمت (فروش خدمات) متناسب با شاخص‌های موردنظر برای اخذ تاییدیه مجوز دانش‌بنیان اقدامات لازم را ازطریق سامانه معاونت علمی‌وفناوری ریاست‌جمهوری جهت دریافت تاییدیه مجوز دانش‌بنیان انجام می‌دهد.
در اقدام دوم نیز تیم رساله پس از ساخت نمونه اولیه / فروش خدمات، درخواست بررسی سطح دانش‌بنیانی محصول یا خدمات خود را پس از تأیید معاونت پژوهش و فناوری واحد ذی‌‌ربط ازطریق سامانه ساجد به دبیرخانه شورای مدیریت فعالیتهای دانش‌بنیان دانشگاه ارسال می‌کند. دبیرخانه شورا کمیته‌ای متشکل از سه نفر از اعضای شورای مدیریت فعالیتهای دانش‌بنیان و چهار نفر از اساتید دارای تخصص لازم در زمینه محصول رساله دکتری را تشکیل داده و براساس معیارهایی کفایت سطح دانش‌بنیانی محصول یا خدمات را دو گروه یک و دو تعیین می‌کند.
معیارها برای تعیین دانش‌بنیانی یک محصول چیست؟
اما معیارها چیست؟ کالا یا خدمات باید از سطح فناوری بالا یا متوسط به بالا برخوردار باشند؛ بهطوریکه قابلیت کپیبرداری از آن به آسانی میسر نباشد، حاصل از فعالیتهای تحقیق و توسعه تیم خبره برای کسبوکار باشد و کارکرد/خواص پیچیده در محصول ایجاد شود. تعیین سطح فناوری براساس دو مولفه فیزیکی (محصولات، ابزارها، تجهیزها، طرح‌ها، تکنیک‌ها و...) و مولفه اطلاعاتی (مهارت در مدیریت، بازاریابی، تولید، کنترل کیفیت، قابلیت اطمینان و زمینه کاری) است.
تولید محصول باید حداقل در حد نمونه آزمایشگاهی باشد، بهطوریکه قابلیت بررسی فنی را داشته باشد. بررسی فنی براساس اعلام و خوداظهاری متقاضی و انجام آزمایش‌ها و بررسی‌های دقیق توسط آزمایشگاه مرجع و استاندارد روی محصول و تطبیق دادن با خوداظهاری متقاضی انجام میشود.
همچنین طراحی و تولید محصول مبتنی‌بر تحقیق و توسعه باشد، بهطوریکه در آن برنامه‌ریزی پلن طرح، توسعه مفهوم، طراحی سیستم، طراحی تفضیلی، آزمون و تصحیح و درنهایت تولید محصول یا خدمت توسط تیم رساله به شفافی قابل‌احصا باشد.
نکته مهم دیگر اینکه کفایت سطح یک دانش‌بنیانی به گروه محصولات اولویتدار دانشگاه آزاد اسلامی اعطا میشود. این گروه محصولات هرسال یک‌بار توسط معاونت تحقیقات، فناوری و نوآوری به‌روزرسانی شده و پس از تصویب شورای مدیریت فعالیتهای دانش‌بنیان دانشگاه، ابلاغ میشود.
درنهایت معاونت تحقیقات و فناوری دانشگاه آزاد اسلامی منوط به ارائه مستندات لازم، مجوز دانش‌بنیان شرکت‌های دانش‌بنیان سطح یک را بالاتر از 7 امتیاز پژوهشی و شرکت دانش‌بنیان سطح دو را برابر کسب 7 امتیاز پژوهشی به‌‌حساب آورده و مجوز کفایت علمی لازم برای دفاع از رساله دکتری را برای متقاضی صادر می‌کند.
دانشجویان می‌توانند با ارائه محصول دانش‌بنیان از پایان‌نامه خود دفاع کنند
وحید ضرغامی، قائم‌مقام معاونت تحقیقات، فناوری و نوآوری دانشگاه آزاد اسلامی در گفت‌وگو با «فرهیختگان» درخصوص جزئیات این بخشنامه توضیح داد: «پیش از این بخشنامه دفاع از پایان‌نامه دکتری ابلاغ شده بود که بخشنامه جدید نیز در راستای بخشنامه دفاع از پایان‌نامه‌های دکتری تصویب شد. در بخشنامه دفاع از رساله دکتری تخصصی دانشگاه آزاد اسلامی که در اسفند سال 98 ابلاغ شده بود، بندی درنظر گرفته شده بود که براساس آن بند، دانشجویان می‌توانند با ارائه محصول دانش‌بنیان به شرطی که معاونت تحقیقات، فناوری و نوآوری تایید کند، از پایان‌نامه خود دفاع کنند.»
او اضافه کرد: «در بخشنامه جدید یعنی دفاع دستورالعمل از پایان‌نامه دکتری با ارائه محصولات دانش‌بنیان به این بند (بخشنامه دفاع از رساله دکتری تخصصی دانشگاه) پرداخته و گفته شد معاونت تحقیقات، فناوری و نوآوری دانشگاه آزاد اسلامی می‌تواند شیوه‌ای تعیین کند تا دانشجویانی که در حوزه فناوری و تولید محصول دانش‌بنیان فعالیت کرده‌اند، از پایان‌نامه خود دفاع کنند.»
قائم‌مقام معاونت تحقیقات، فناوری و نوآوری دانشگاه آزاد اسلامی با بیان اینکه دانشجوی دکتری دانشگاه آزاد اسلامی می‌تواند یک شرکت دانش‌بنیان تاسیس کند، اضافه کرد: «معاونت تحقیقات، فناوری و نوآوری نیز کفایت علمی لازم را به او ارائه کرده و اعلام می‌کند این دانشجوی مقطع دکتری کفایت علمی لازم برای دفاع از پایان‌نامه خود را دارد.»
دو مسیر موازی برای تایید دانش‌بنیانی محصول وجود دارد
ضرغامی در پاسخ به این سوال که این شرکت دانش‌بنیان و محصولات آن چگونه مورد تایید قرار می‌گیرد، بیان کرد: «دو مسیر نیز برای تایید دانش‌بنیانی محصول درنظر گرفته شده است؛ اولین مسیر اینکه دانشجوی دکتری یک شرکت دانش‌بنیان تاسیس کرده و پروتکل‌های معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری را طی کرده و مجوز دانش‌بنیان سطح یک یا سطح دو را دریافت کرده و به معاونت تحقیقات، فناوری و نوآوری دانشگاه آزاد اسلامی ارائه می‌دهد. سپس ما بررسی‌های لازم را درخصوص اینکه ارتباط رساله با این محصول رعایت شده یا خیر، انجام داده و به او مجوز دفاع داده میشود.»
او درخصوص مسیر دوم نیز صحبت به میان آورد و گفت: «مسیر دوم نیز مسیر داخلی است؛ به این معنی که ما کمیته‌ای را ذیل شورای مدیریت فعالیتهای دانش‌بنیان تشکیل داده و موضوع فعالیت دانشجو و محصول او را در این کمیته به شرط ثبت شرکت بررسی می‌کنیم و سپس سطح دانش‌بنیانی این محصول از این طریق تایید خواهد شد.»
امکان کپیبرداری از محصول میسر نباشد
قائم‌مقام معاونت تحقیقات، فناوری و نوآوری دانشگاه آزاد اسلامی درخصوص معیارها نیز توضیح داد: «چند معیار درنظر گرفته شده است؛ به‌طور مثال آن محصول باید به‌قدری از سطح فناوری بالایی برخوردار باشد که به‌راحتی امکان کپیبرداری از آن وجود نداشته باشد یا حاصل فعالیتهای تحقیق و توسعه تیم خبره برای کسبوکار باشد و قابلیت تجاری‌سازی نیز داشته باشد.»
او با بیان اینکه یک‌سری از محصولات نیز طبق یک جدول درنظر گرفته شده است، تصریح کرد: «محصول ارائه‌شده توسط دانشجو باید از محصولات اولویتدار دانشگاه آزاد اسلامی باشد که لیست این محصولات سالانه به‌روزرسانی خواهد شد.»
ضرغامی با تاکید بر اینکه این بخشنامه مسیرهای دیگر را مسدود نخواهد کرد، توضیح داد: «قبلا تنها یک مسیر وجود داشت مبنی‌بر اینکه دانشجو یک پژوهش انجام و مقاله ارائه دهد، اما در این مسیر جدید به او گفته میشود پژوهش انجام داده، شرکت تاسیس کرده و با ارائه محصول دانش‌بنیان از پایان‌نامه خود دفاع کند.»
او تاکید کرد: «درواقع یک مسیر موازی با مسیر سابق است؛ هدف‌مان نیز این است که دانشجویان بیش از گذشته به حل مسائل کشور ورود کرده و با صنعت ارتباط برقرار کنند. پیش از این یک اقدام پژوهشی مقاله‌محور وجود داشت که خروجی آن ارائه تنها یک مقاله بود؛ مقاله‌ای که لزوما نمی‌توانست به‌تنهایی یک چالش و مساله در کشور را حل کند. اما الان یک مسیر موازی نیز به دانشجویان ارائه شده تا یک محصول دانش‌بنیان ساخته و با ارائه این محصول از پایان‌نامه خود دفاع کند و درنهایت دارای شغل میشود.»
قائم‌مقام معاونت تحقیقات، فناوری و نوآوری دانشگاه آزاد اسلامی با تاکید بر اینکه در دانشگاه آزاد زیرساخت‌های زیادی وجود دارد، ادامه داد: «بنابراین شرکت تاسیس‌شده توسط دانشجوی دکتری در مدل مشارکت دانشگاه تعریف میشود. به‌طور مثال دانشجوی دکتری شرکت تاسیس کرده و سهام خود را به دانشگاه ارائه می‌دهد؛ در عین حال دانشگاه به‌سمت یک دانشگاه کارآفرین و حل مساله پیش می‌رود. دانشجو نیز یک کسبوکار را راه‌اندازی کرده و بهعنوان مدیرعامل بعد از فارغ‌التحصیلی دارای شغل میشود. یعنی شغل خود را در دوران دانشجویی ایجاد کرده و به‌راحتی از پایان‌نامه خود دفاع و سپس مدیرعامل شرکتی میشود که خود آن را تاسیس کرده است.»
او درادامه تصریح کرد: «رساله دکتری دانشجویان باید به‌گونه‌ای تعریف شود که از آن یک محصول ایجاد شود. همچنین به‌زودی یک آیین‌نامه حمایت فعالیت فناورانه دانشجویان ارائه خواهد شد که در این آیین‌نامه موارد حمایتی از دانشجویان برای تاسیس و ساخت محصولات دانش‌بنیانی دیده شده است. اینها یک مجموعه آیین‌نامه و دستور العمل هستند که یکدیگر را پوشش داده و یک پازل را تکمیل می‌کنند.»
کیفی‌سازی سراهای نوآوری مهم‌ترین اقدام در سال جدید
ضرغامی در بخش دیگر سخنان خود درخصوص مهم‌ترین اقدام پیش‌روی معاونت تحقیقات، فناوری و نوآوری دانشگاه آزاد اسلامی در سال 1400 گفت: «کیفی‌سازی سراهای نوآوری مهم‌ترین اقدام معاونت تحقیقات در سال جدید خواهد بود. درواقع به‌دنبال این هستیم که یک توسعه کمی حداقلی را انجام داده و بیشتر در بحث کیفیت این سراها سرمایه‌گذاری کنیم و مبتنی‌بر آیین‌نامه خود بخش‌های مختلف در این قالب فعالیت کنند.»