مهراد کوکبی، روزنامه‌نگار: از دیدگاه زبان‌شناسان معاصر، زبان یک امر صرفا قراردادی نیست، بلکه ارتباط وثیقی با اندیشه و تفکر دارد. برخی از کارشناسان معتقدند زبان و اندیشه، تفکیک ناپذیرند. بنابراین بیماری زبان، بیماری فکر هم هست. به‌طور کلی باید گفت زبان یک مساله چند‌وجهی است که بررسی آن با رشته‌های مختلفی مانند جامعه‌شناسی، روانشناسی، فلسفه، منطق، زبان‌شناسی و... ارتباط پیدا می‌کند. از سوی دیگر به نظر بسیاری از انسان‌شناسان جدید ویژگی مهم انسان، فرهنگی بودن اوست. انسان تنها گونه جانوری است که فرهنگ دارد و مهم‌ترین یا یکی از مهم‌ترین ارکان هر فرهنگی، زبان است. از این تعاریف کلی که بگذریم، موضوع زبان رفته‌رفته به یکی از چالش‌های مهم فرهنگی ما در سال‌های اخیر تبدیل شده و سرعت تغییر آن به واسطه گسترش فضای مجازی در کشور بیشتر هم شده است. از همین رو رهبر انقلاب در دیدار رمضانی با اهالی شعر و ادب نگرانی خود را از وضعیت زبان این‌گونه ابراز کردند: «من راجع‌به زبان فارسی حقیقتا نگرانم، زیرا در جریان عمومی، زبان فارسی درحال فرسایش است. من از صداوسیما گله‌مندم، به دلیل اینکه به‌جای ترویج زبان صحیح و معیار و زبان صیقل‌خورده و درست، گاهی زبان بی‌هویت و تعابیر غلط و بدتر از همه تعابیر خارجی را ترویج می‌کند. انتشار فلان لغت فرنگی یک مترجم یا نویسنده از تلویزیون، موجب عمومی شدن آن لغت و آلوده شدن زبان به زوائد مضر می‌شود.» ایشان با تقبیح استفاده فراوان از لغات بیگانه در رسانه‌ها، خطاب به مسئولان تاکید کردند: «نگذارید زبان فارسی دچار فرسودگی و ویرانی شود.» روز بزرگداشت حکیم ابوالقاسم فردوسی و پاسداشت زبان فارسی بهانه خوبی بود تا در گفت‌وگو با اساتید دانشگاهی حوزه ادبیات وضعیت زبان و ادبیات را در دانشگاه‌ها بررسی کنیم. گفت‌وگوی «فرهیختگان» را با دو تن از اعضای هیات‌علمی دانشگاه آزاد اسلامی در ادامه می‌خوانید.
عضو هیات‌علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد یادگار امام‌خمینی(ره):
ادبیات فارسی را خوب تدریس نمی‌کنیم
راضیه زواریان، عضو هیات‌علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد یادگار امام‌خمینی(ره) در گفت‌وگو با «فرهیختگان» گفت: «زبان و ادبیات هر کشوری درواقع هویت مردم آن کشور است. زبان فارسی ما هم به همین صورت، گویای هویت هرکدام از ما ایرانیان است. بنابراین اگر زبان ما مورد تحریف قرار بگیرد درواقع هویت ما خدشه‌دار خواهد شد. البته زبان هر کشوری جایگاهی در عرصه بین‌المللی دارد اما زبان فارسی جزء مهم‌ترین زبان‌های دنیاست. البته این گزاره را اندیشمندان بین‌المللی بیان می‌کنند. زبان فارسی تنها زبان زنده دنیاست که بعد از هزار سال هنوز تغییر زیادی نکرده است و با غنای فرهنگی خود توانسته تقریبا ثابت بماند. زبان‌های غربی هم از دوره رونسانس به بعد دچار تغییرات زیادی شدند به‌گونه‌ای که متون آن دوران برای مردم خیلی قابل لمس نیست.»
زبان، تنها راه آشنایی با هویت یک ملت
وی افزود: «شاهنامه یکی از بزرگ‌ترین اسناد زبان و ادبیات فارسی برای ما ایرانیان است. در این کتاب تماما از کلمات فارسی استفاده شده و همان‌طور که پیش‌تر گفتیم این ادبیات اکنون هم برای مردم قابل لمس بوده و تغییر نکرده است. یا بعد از 1200 سال وقتی اشعار رودکی را می‌خوانیم هنوز قابل لمس است که این موضوع ناشی از قدمت و غنای زبان ماست.»
زواریان ادامه داد: «وقتی اولین گروه فرانسوی‌ها در زمان صفویه به ایران آمدند در مواجهه با فرهنگ ایران متوجه غنای آن شدند و در متون آن زمان‌شان هم آورده‌اند که تنها راه آشنایی بیشتر با فرهنگ ایران، شناخت زبان فارسی است. بنابراین می‌توان گفت تنها راه آشنایی با هویت یک ملت و کشور شناخت زبان آن مردم و کشور است.»
ادبیات فارسی را خوب تدریس نمی‌کنیم
این استاد دانشگاه در رابطه با سرفصل دروس دانشگاهی گفت: «همان‌طور که می‌دانید با توجه به مسائل و مشکلات جامعه درحال حاضر دانشجویان خیلی علاقه‌ای به ادبیات ندارند؛ چراکه متاسفانه رشته ادبیات آن‌طور که باید به آنها معرفی نشده است. زبان و ادبیات مانند درس زندگی برای دانشجویان باید باشد و ما باید آن‌طور که شایسته است ادبیات را به آنها تدریس کنیم.»
متون ادبی برای دانشجویان دلنشین‌تر از حفظ ارائه‌های ادبی است
عضو هیات‌علمی دانشگاه آزاد اسلامی اضافه کرد: «یکی از راه‌های ایجاد انگیزه و علاقه به ادبیات در دانشجویان، افزودن متون ادبی به کتاب‌های دانشجویان است؛ چراکه دانشجو می‌تواند با مطالعه و حفظ این متون با تاریخ و ظرافت‌های زبان فارسی آشنا شود. البته قبلا خیلی به این موضوع در سرفصل دروس دانشگاهی توجه نمی‌شد و بیشتر در درس ادبیات به صنایع و مسائل تئوری توجه شده بود، اما در دو سال اخیر که سرفصل این رشته تغییر کرد به متون ادبی توجه بیشتری شد که این تغییرات خصوصا در مقاطع ارشد و دکتری باعث افزایش علاقه و انگیزه دانشجویان شده است. البته هنوز هم در این زمینه کاستی‌هایی وجود دارد و نیاز است بازهم در سرفصل دروس تجدیدنظر شود.»
نسل جدید ارتباط ادبیات با رشته تحصیلی خود را نمی‌دانند
وی با اشاره به اهمیت افزایش انگیزه دانشجویان و مردم به ادبیات گفت: «مردم ما باید با متون ادبیات فارسی بیشتر آشنا شوند تا اینکه ارائه‌های ادبی حفظ کنند. ادبیات باید درس زندگی برای مردم جامعه ما باشد نه جایی برای حفظ شدن ارائه‌های ادبی، اما درحال حاضر به ادبیات به‌عنوان درس زندگی نگاه نمی‌شود. درحال حاضر دانشجویان نسل جدید ارتباط ادبیات با رشته تحصیلی خود را نمی‌دانند و همین امر باعث شده تا دانشجویان با بی‌میلی ادبیات بخوانند. درواقع باید به دانشجویان از همان ابتدا تبیین شود که ادبیات اصل و اساس رشته تحصیلی‌شان خواهد بود؛ چراکه برای نگارش و املأ به ادبیات نیاز دارند.»
عضو هیات‌علمی دانشگاه در ادامه افزود: «مردم برای فن بیان به شناخت زبان فارسی نیاز دارند، این موضوع درحال حاضر خیلی مورد توجه قرار نمی‌گیرد. شاید دقت نکرده باشیم اما ما برای ارتباط‌گیری با یکدیگر هم به ادبیات نیاز داریم؛ چراکه اصول ارتباطی و روابط‌عمومی را در درس ادبیات باید یاد گرفت و دایره واژگانی را با مطالعه متون ادبی مطالعه کرد.»
کاهش استقبال دانشجویان از رشته زبان و ادبیات فارسی در سال‌های اخیر
وی درخصوص اقبال دانشجویان به رشته ادبیات توضیح داد: «دانشگاه آزاد اسلامی واحد یادگار امام خمینی از سال1364 رشته ادبیات و زبان فارسی را در مقاطع مختلف ارائه می‌کند، اما متاسفانه باید گفت که اقبال دانشجویان و داوطلبان به رشته ادبیات خیلی زیاد نبوده است. البته ما سعی کرده‌ایم در واحد یادگار امام خمینی با تقویت اعضای هیات‌علمی و استفاده از اساتید بنام در دانشکده، جذابیت این رشته را برای دانشجویان زیادتر کنیم. شاید بتوان گفت یکی از انتقاداتی که به خود جامعه دانشگاهی در‌مورد کاهش استقبال دانشجویان به رشته ادبیات برمی‌گردد نبود تبلیغات در این رشته است. با وجود زمینه‌های جذب دانشجو در رشته ادبیات اما به واسطه نبود تبلیغات در این رشته متاسفانه شاهد رشد جمعیت دانشجویان این رشته نیستیم.»
زواریان افزود: «عده‌ای از کارشناسان معتقدند دانش دو شاخه است؛ یک شاخه مربوط به علوم ابزارساز است و یک شاخه علوم انسان‌ساز. زبان و ادبیات فارسی درواقع جزء سرآمدان علوم انسان‌ساز است. متاسفانه یکی از معضلاتی که برای تبلیغ رشته ادبیات بیان می‌شود بازار کار این رشته است اما این رشته بازار کار بسیار گسترده‌ای دارد. از مسئولیت روابط‌عمومی‌ها گرفته تا منشی‌های دفاتر باید از ادبیات سررشته داشته باشند اما پیش از بازار کار، باید به انسان‌ساز بودن این رشته توجه کرد. درواقع ما قبل از اینکه بخواهیم ابزار باشیم باید انسان باشیم. امروز بسیاری از مطالبی که در رشته روانشناسی از متون خارجی به دانشجویان آموزش داده می‌شود اکثرا برگرفته از متون ادبی و تاریخی ماست؛ چراکه ادبیات ما سراسر درس زندگی است.»
عضو هیات‌علمی دانشگاه آزاد اسلامی تهران شرق:
مهم‌ترین عامل حفظ زبان پشتوانه علمی است
سارا چالاک عضو هیات‌علمی دانشگاه آزاد اسلامی تهران شرق با بررسی تاثیر فضای مجازی بر زبان و ادبیات در گفت‌وگو با «فرهیختگان» گفت: «فضای مجازی با شیوه‌ها و ادبیات مخصوصش که می‌توان آن را شکسته‌نویسی هم نام نهاد یا رسم‌الخط انگلیسی که به جای زبان فارسی در این فضا استفاده می‌شود متاسفانه آسیب‌های زیادی به زبان فارسی و خط فارسی وارد می‌کند به گونه‌ای که حتی ممکن است ادامه این روند باعث شود نسل‌های آینده نتوانند بعدها با زبان و متون پیشینیان خودشان ارتباط برقرار کنند.»
چالاک تصریح کرد: «در حال حاضر هم در دانشگاه ما شاهد این موضوع هستیم که دانشجویان در برگه‌های امتحانی سرتاسر اشتباهات نوشتاری و نگارشی دارند و متاسفانه از این اشتباهات و شیوه‌های آسان‌گیری و سهل‌گیری دفاع هم می‌کنند. شاید یک تنبلی ذهنی بین مردم وجود دارد که این شیوه‌های سهل‌گیری رواج پیدا کرده و صرفا باعث می‌شود واژه‌ها زودتر به نتیجه برسند.»
حفظ زبان فارسی نیازمند پشتوانه‌های فکری و علمی است
وی ادامه داد: «زبان فارسی ما یک پیشینه چند هزار ساله دارد که توانسته از حوادث مختلف و حوادث فرهنگی که با آن مواجه شده است سربلند بیرون بیایید و همچنان بدون تغییر باقی بماند؛ البته حفظ این زبان نیازمند پشتوانه‌های عظیم فکری و علمی است تا بتوان به‌عنوان یک نیروی درونی زبان فارسی را حفظ کرد برای مثال چند قرن پیش در سرزمین‌هایی نظیر هندوستان، عثمانی و کشورهای اطراف ایران، زبان فارسی دارای قدرت بود و فارسی‌دانی یک امتیاز محسوب می‌شد.»
راهکارهای ایجاد پشتوانه علمی برای حفظ زبان
چالاک ادامه داد: «مهم‌ترین عامل حفظ زبان، پشتوانه علمی است اما متاسفانه امروزه می‌بینیم که یک‌سری از رشته‌های دانشگاهی به زبان انگلیسی در داخل کشور تدریس می‌شوند و زبان علم در این رشته‌ها خارجی است. حتی اساتید این رشته‌ها هم برایشان دشوار است که کتاب‌هایشان را به فارسی تالیف کنند. باید در نظر گرفت زبان فارسی قابلیت واژه‌سازی برای علوم مختلف را دارد بنابراین باید به سمتی حرکت کنیم که کتاب‌های علمی روز دنیا به فارسی تبدیل شوند.»
باید زبان فارسی را جهانی کنیم
عضو هیات‌علمی دانشگاه آزاد اسلامی در ادامه افزود: «البته برای ایجاد پشتوانه علمی راهکارهای دیگری نیز وجود دارد، به‌طور مثال در برخی دانشگاه‌ها ازجمله دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران شرق شورایی تحت‌عنوان شورای گسترش زبان و ادبیات فارسی برای آموزش فارسی به غیر فارسی‌زبانان در حال فعالیت است که بسیار به تقویت زبان فارسی کمک می‌کند. ضمن اینکه با آموزش فارسی به دانشجویان غیرفارسی زبان علاوه‌بر سهولت جذب دانشجوی خارجی در دانشگاه، زبان فارسی هم قدرتمند می‌شود. در گام‌های بزرگ‌تر ما باید زبان فارسی را جهانی کنیم و تقویت آن زبان علم را هم تغییر بدهیم.»
گام‌های نخست تقویت زبان فارسی از مدارس آغاز می‌شود
وی با اشاره به اهمیت تقویت زبان فارسی در بین نسل جدید ایرانیان گفت: «باید اولین گام‌ها را در تقویت زبان فارسی از مدارس برداریم و با بالا بردن سطح سواد در مدارس به جای تست‌زنی باعث شویم به جای اهمیت داشتن تعداد تست‌های زده‌شده، تعداد کتاب‌ها و رمان‌های خوانده‌شده بین دانش‌آموزان اهمیت داشته باشد.»
چالاک ادامه داد: «در گام‌های بعدی ما باید در دانشگاه با ایجاد کارگاه‌هایی برای دانشجویان با محوریت موضوعات مورد علاقه آنها، عاملی باشیم برای نوشتن‌شان و چه بهتر اینکه این کارگاه‌ها به دور از نمره یا پاس شدن واحد باشد تا دانشجویان بتوانند برحسب علاقه‌هایشان با مدل‌های مختلف طنز، داستان بلند یا داستان کوتاه وارد این کارگاه‌ها شوند و در کنار اساتید از نوشتارشان رفع ایراد شود. حتی به نظرم باید دانشجویان متن بخوانند، روخوانی کنند تا خوانش‌شان بهتر شود. ضمن اینکه بالا بردن نرخ سواد جامعه و سرانه مطالعه به خودی خود به حفظ زبان کمک می‌کند. البته راهکارهای دیگری هم برای حفظ زبان وجود دارد؛ مثل تقویت بنیادهای علمی با نگرش حفظ زبان فارسی و گسترش مجلات تخصصی در این زمینه که برای تقویت زبان فارسی گام‌های خوبی برداشته‌اند.»
ادبیات معاصر ارتباطات جوانان با زبان را تقویت می‌کند
وی درخصوص اهمیت تغییر سرفصل‌های این رشته برای جذب نسل جدید به ادبیات فارسی گفت: «در حال حاضر یک کهن‌گرایی خاصی در آموزش زبان فارسی وجود دارد که دانشجویان را از زبان معاصر کمی دور نگه می‌دارد و ممکن است دانشجویان یا مخاطبان این رشته بپرسند که مطالعه متون کهن به چه درد ما در جامعه امروز می‌خورد؟ من فکر می‌کنم باید سرفصل‌های دانشگاه به زبان امروز مردم کمی نزدیک شود، شاید اگر دانشجویان بیشتر متون ادبی معاصر و شعر معاصر بخوانند، بتوانند ارتباط بهتری با ادبیات پیدا کنند.»
وی ادامه داد: «متاسفانه امروزه می‌بینیم که وقتی در دانشگاه، دانشجویان درس ادبیات عمومی را اخذ می‌کنند از ابتدا به این درس با نگاه سهل و کم‌اهمیت برخورد می‌کنند، البته شاید این نگاه از جانب برخی روسای دانشگاه‌ها هم باشد که بعضا به اساتید ادبیات توصیه می‌کنند به دانشجویان سختگیری نکنید، اما به نظر من جا دارد روی نوشتن دانشجویان به صورت جدی کار کنیم و شاید بتوانیم با برگزاری کارگاه‌های تخصصی نوشتن و خواندن تا حد زیادی از زبان و ادبیات فارسی در این دوران حمایت کنیم.»
چالاک افزود: «امروزه مقدار کافی به علایق دانشجویان توجه نمی‌شود، ما باید به علایق دانشجویان در ادبیات و در زبان فارسی توجه کنیم. باید به دانشجویان نزدیک‌تر شویم، شاید اگر در دانشگاه به مایه‌های طنز در متون توجه بیشتری کنیم دانشجویان بیشتری به ادبیات علاقه‌مند شوند. ضمن اینکه در فضای مجازی هم می‌بینیم علاقه نسل جوان به طنز کاملا مشخص است. ما باید با زمینه‌سازی نوشتن و خواندن برای دانشجویان، آنها را به این فضا علاقه‌مند کنیم و به‌عنوان استاد در کنارشان باشیم، قطعا وقتی در کنارشان باشیم و به احساسات آنها نزدیک شویم، می‌توانیم بهتر در زبان و ادبیات‌شان نفوذ کنیم.»