سیدمهدی موسوی‌تبار، روزنامه‌نگار: ماه رمضان امسال هم به روز آخر رسید و حالا می‌توان دقیق‌تر و منصفانه‌تر درباره برنامه‌های پخش‌شده رادیو و تلویزیون در این ماه قضاوت کرد. احتمالا کسی نیست که از اهمیت این ماه در کنداکتور کلی صداوسیما خبر نداشته باشد. ماه رمضان درکنار نوروز و ماه محرم از مهم‌ترین زمان‌های تولید و پخش برنامه در این سازمان هستند.
یک بررسی اجمالی نشان می‌دهد در دو دهه اخیر و در ماه مبارک رمضان سریال‌ها و برنامه‌های ماندگاری ساخته و پخش شدند که برخی از آنها مانند «ماه عسل» جریان‌ساز شدند و تلویزیون هنوز هم نان آنها را می‌خورد و برخی سریال‌ها هم آنقدر جذاب بودند که هم نسخه فیزیکی آنها فروش خوبی داشتند و هم تکرار آنها پس از سال‌ها از سریال‌های بهروز تلویزیون، مخاطبان بیشتری دارد؛ سریال‌هایی که باعث معرفی بازیگران و کارگردانان کاربلدی به سینما و شبکه نمایش خانگی شدند و حالا خود تلویزیون از وجود آنها بی‌بهره است. ماه رمضان در دوسال اخیر اما یک ویژگی دیگر هم داشتند و آن‌هم وجود ویروس کرونا بود؛ ویروسی که برای برخی مدیران بهانه خوبی بوده و هست. با همه این حرف‌ها اما برای ماه رمضان امسال برنامه‌ها و سریال‌هایی ساخته شدند که از همان ابتدا هم میزان استقبال بینندگان از آنها قابل پیش‌بینی بود. ترکیب ناهمگون سریال‌ها و بی‌توجهی به نیازهای مخاطب و پخش «آنچه آماده بوده» به‌جای گزینش بهترین‌ها از همان ابتدای ماه نشان می‌داد که قرار است با چه آثاری روبه‌رو شویم. امسال یک اتفاق بی‌سابقه در تاریخ تلویزیون هم رخ داد و آن‌هم انصراف سریال «رعد و برق» بهروز افخمی از کنداکتور پخش شبکه 5 تلویزیون بود. باوجود تبلیغات گسترده و پخش یکی‌دو قسمت از آن، به‌بهانه مشکلات فنی، یک سریال خارجی جایگزین آن شد تا سبد تلویزیون خالی‌تر از قبل بشود.
نکته عجیب دیگر سریال‌های امسال ماه رمضان، غیبت سریال‌های کمدی بود که باوجود شرایط جامعه وجودش الزامی به‌نظر می‌رسید. شبکه سه امسال را هم بدون کمدی گذراند تا کم‌کم جایگاهش در این حوزه را از دست بدهد و معلوم نیست از این اتفاق، سهم مدیران سیما بیشتر است یا مدیر این شبکه؟ گفته می‌شود برخی سریال‌های کمدی تلویزیون که قرار بوده در سال‌های اخیر از شبکه سه پخش شود، با تصمیم مدیران بالادستی تلویزیون از شبکه‌های دیگر سردرآوردند، اما مدیران شبکه سه احتمالا در انتخاب سریال‌های جایگزین، استقلال داشته‌اند.
سریال‌های شبکه‌های یک، دو و سه اصلا جای دفاع ندارند، اما در حوزه برنامه‌سازی با دو پدیده قابل‌اعتنا روبه‌رو بودیم که البته هیچ‌کدام تازه نبودند. «ماه من» شبکه سه و «زندگی پس از زندگی» شبکه چهار دو برنامه‌ای بودند که سعی کردند هم در فرم متفاوت باشند و هم در محتوا. مخاطب با برنامه‌ساز و تلویزیون تعارف و شوخی ندارد. اگر حس کند که به چشم و وقت او احترام گذاشته‌اند او هم برای آن برنامه احترام قائل است و در غیر این‌صورت رهایش می‌کند و می‌رود، حتی اگر بعضی آمارها خلاف آن را بگویند. این دو برنامه نشان دادند که هنوز هم می‌شود برنامه خوب ساخت و بیننده را وقت سحر و عصر ماه رمضان پای تلویزیون کشاند و نگه داشت. تلویزیون که در یکی‌دو سال اخیر قافیه را به سریال‌های شبکه نمایش خانگی باخته، چاره‌ای ندارد جز برگشتن به زمانی که سریال‌ها و نه قانون منع ترددهای شبانه، خیابان‌ها را خلوت می‌کردند. چهار سریال جذاب و متنوع از تلویزیون پخش می‌شد و پکیج خنده، تفکر، تامل و سرگرمی را با هم داشت و صرفا قرار نبود در سریال‌ها هم مردم را نصیحت کنند.
سریال ها؛ خداحافظی طولانی با مخاطب
طبق آن‌چیزی که در پایگاه اطلاع‌رسانی سازمان صداوسیما منتشر شده و براساس نظرسنجی مرکز تحقیقات رسانه ملی درخصوص برنامه‌ها و سریال‌های رمضانی امسال، برنامه‌های سیما 79.3 درصد و برنامه‌های رادیو حدود 21 درصد بیننده و شنونده داشته‌اند. در میان سریال‌های تلویزیون هم سریال «احضار» شبکه یک سیما با 43.1 درصد مخاطب و رضایت حدود 74 درصد در حد زیاد درصدر سریال‌های رمضانی تلویزیون قرار گرفت. سریال «یاور» شبکه سه سیما با حدود 41 درصد مخاطب و رضایت بیش از 81 درصد در حد زیاد در رده دوم این فهرست قرار گرفته است. فصل چهارم «بچه مهندس» از شبکه دو سیما نیز با37.3 درصد مخاطب و رضایت بیش از 72 درصد در حد زیاد در جایگاه سوم سریال‌های رمضانی سیما در سال 1400 قرار گرفته است.
این درحالی است که سال گذشته و براساس نظرسنجی‌های سازمان صداوسیما، سریال «زیرخاکی» با 51.3 درصد پربیننده‌ترین سریال سیما بوده و رضایت 78.4 درصد از بینندگان را در حد زیاد جلب کرده بود. «بچه مهندس3» شبکه دو با جذب41.7 درصد مخاطب و کسب رضایت در حد زیاد 84.8 درصدی و «سرباز» شبکه سه با 29.4 درصد مخاطب و کسب رضایت در حد زیاد 37.6 درصدی در رتبه‌های بعدی قرار گرفته‌اند. «پدر پسری» شبکه پنج هم با جذب 10.2 درصد بیننده، توانسته رضایت 57.1 درصد مخاطبان را در حد زیاد جلب کند.
نکته جالب این قیاس، رشد یک‌پله‌ای سریال شبکه سه و حفظ جایگاه اول شبکه اول سیما فارغ از ژانر و موضوع سریال است. با اینکه سریال «سرباز» نخستین اثر هادی مقدم‌دوست، یک مجموعه ملال‌آور و خسته‌کننده بود، اما باعث تعجب است که چرا سریال ضعیف و پر از گاف «یاور» توانسته تعداد بیشتر مخاطب را به خودش جذب کند. «یاور» تمام ویژگی‌های منفی فیلمفارسی را داشت و سازندگانش می‌خواستند تجربه موفق «ستایش» را تکرار کند، اما درعمل شکست سنگینی خوردند.
نگاهی به جدول شماره‌یک نشان می‌دهد براساس آمار خود سازمان، سریال‌های تلویزیونی در جلب رضایت مخاطبان ناموفق بودند و میزان‌شان نسبت‌به سال قبل کمتر شده است. البته پیش‌بینی رسانه‌ها و اهالی فرهنگ و هنر در ابتدای ماه مبارک رمضان هم همین بود و شاید کمتر از این. صداوسیما سخاوتمندانه، زمان‌های طلایی خود را از دست می‌دهد و آن را به رقبای تازه خود پیشکش می‌کند و از آن‌سو آمارهای میلیونی از بینندگان اپلیکیشن «تلوبیون» می‌دهد و کسی نیست بپرسد چرا باید مخاطب یک سریال، تماشای رایگان از تلویزیون احتمالا سایز بزرگ‌تر را رها کند و هزینه اینترنت بدهد و سریال‌ها را در گوشی یا تبلت یا لپ‌تاپ تماشا کند؟ ساعت پخش سریال‌ها هم جوری نیست که بدموقع باشد و اکثر بینندگان نتوانند آن را ببینند. در اینجا با موارد استثنایی کاری نداریم. جناب تلویزیون! متاسفانه باید یادت بیندازیم که زمانی در ماه مبارک رمضان سریال‌های «بزنگاه»، «متهم گریخت»، «خانه‌به دوش» و «اغما» را پخش می‌کردی و بعد از آن هم سود خوبی از فروش نسخه فیزیکی‌اش می‌بردی. اصلا همین سال گذشته بود که بازپخش سریال «متهم گریخت» 1.5 برابر «سرباز» مخاطب داشت و وقتی آن را زنگ خطری برای تلویزیون دانستیم، کسی آن را جدی نگرفت و امسال «یاور» تولید و پخش شد!
((ماه عسل)) بازی
فارغ از سریال‌های تلویزیونی، برنامه‌های سحرگاهی و دم افطار تلویزیون هم حکایت جالبی داشتند. انگار روح احسان علیخانی به کالبد مجریان و برنامه‌سازان رفته بود و هر شبکه‌ای تلاش می‌کرد کپی بهتری از این برنامه تمام‌شده ارائه بدهد و اصلا بی‌خیال خلاقیت. حتی کسی دیگر حواسش نبود که این ماه رمضان اساسا عید است و جشن و مسابقه‌ای راه افتاده بود در گریاندن مردم نزدیک به اذان مغرب و افطار. باید یادآوری کنیم که در زمانی نه‌چندان دور «جشن رمضان» در تلویزیون برگزار و پخش می‌شد و نگاه مدیران تلویزیون به این ماه، همانند نوروز بود. امسال رقابت در گریاندن و ناراحت کردن مخاطبان کرونازده و درگیر با مشکلات اقتصادی البته شدیدتر از سال قبل بود.
نظرسنجی مرکز تحقیقات صداوسیما می‌گوید که بیش از 31 درصد مردم در لحظات افطار امسال میهمان برنامه‌های تلویزیونی بوده‌اند و این میزان نسبت‌به رمضان سال 99 رشد 3.5 درصدی هم داشته است. براساس این نظرسنجی برنامه «دعوت» از شبکه یک سیما با بیش از 19 درصد مخاطب و رضایت حدود 92 درصد در حد زیاد و رشد 5.3 درصدی نسبت‌به رمضان 1399 درصدر برنامه‌های افطار شبکه‌های سیما قرار گرفته است. «مثل ماه» شبکه سه سیما هم با حدود 15 درصد مخاطب و رضایت حدود 85 درصد در حد زیاد و رشد 5.4 درصدی نسبت‌به رمضان سال قبل رتبه دوم برنامه‌های افطار شبکه‌های سیما را کسب کرد.
«زندگی پس از زندگی» شبکه چهار سیما در فصل دوم خود حدنصاب رشد برنامه‌های ویژه افطار سال 1400 را نسبت‌به سال 1399 شکست و با حدود 6 درصد رشد در رأس برنامه‌های افطاری از این منظر قرار گرفت. براساس نظرسنجی مرکز تحقیقات رسانه ملی، بیش از 11 درصد مردم امسال پای فصل دوم «زندگی پس از زندگی» نشسته‌اند و بیش از 91 درصد از آن رضایت در حد زیاد داشتند.
«ضیافت» شبکه قرآن و معارف سیما با عمر هشت‌ساله و با 7.2 درصد مخاطب نسبت‌به رمضان 99 رشدی 3.2 درصدی را در کارنامه خود ثبت کرد. «آدم‌های خوب شهر» ویژه افطار شبکه دو سیما هم رمضان امسال توانست حدود 6 درصد را پای تلویزیون بنشاند و نسبت‌به ویژه افطار این شبکه در سال 1399 با عنوان «مکث» رشدی بیش از 2 درصد را تجربه کند.
در ادامه نظرسنجی مرکز تحقیقات رسانه ملی گفته شده که حدود 20 درصد از مردم مخاطب ویژه‌برنامه‌های سحر تلویزیون در رمضان امسال بوده‌اند که «ماه خدا» از شبکه یک سیما با حدود 13 درصد مخاطب و رضایت بیش از 92 درصد در حد زیاد و رشدی حدود 2 درصد نسبت‌به رمضان 1399 درصدر برنامه‌های سحر سیما قرار گرفت. «ماه من» از شبکه سه سیما با 7.4 درصد مخاطب، «به افق بهشت» از شبکه دو سیما با 4.8 درصد مخاطب، «مهمان خدا» از شبکه قرآن و معارف سیما با 4.5 درصد مخاطب، «وقت سحر» شبکه افق با 3.2درصد مخاطب و «نواهای رمضانی» با 3 درصد مخاطب در رتبه‌های دوم تا ششم ویژه‌برنامه‌های سحر سیما قرار گرفتند. در این آمار آمده که در میان برنامه‌های سحر سیما «به افق بهشت» شبکه دو سیما با رشد 2.5 درصدی بهترین رشد را نسبت‌به ویژه سحرهای سیما در سال 1399 داشته است.
شبکه یک به‌طرز معناداری در بخش افطار و سحر هم درصدر است و این درحالی است که نه اجرای متفاوتی در این برنامه‌ها شاهد بودیم و نه فرم و محتوای تازه‌ای از آنها دیدیم. آیا باید قبول کنیم که فصل دوم «زندگی پس از زندگی» با این حجم از استقبال و توجه در رده سوم فهرست پربیننده‌ها قرار گرفته است؟ مبادا که این نظرسنجی‌ها بازیچه جنگ‌های داخلی سازمان صداوسیما شود.
آمارهای امسال درحالی ارائه شده که براساس نظرسنجی در سال گذشته 31.3 درصد پاسخگویان بیننده ویژه‌برنامه‌های افطار شبکه‌های سیما بوده‌اند. از میان برنامه‌های سال گذشته بازهم «دعوت» شبکه یک با 18 درصد، پربیننده‌تر از دیگر برنامه‌ها بوده و رضایت در حد زیاد 86.1 درصد بینندگان را هم کسب کرده بوده است. بعد از دعوت، «مثل ماه» شبکه سه با 10.2 درصد مخاطب و کسب رضایت در حد زیاد77.8 درصد مخاطبان، در رتبه بعدی قرار داشته و بقیه هم همان ترتیب امسال را داشته‌اند.
این نظرسنجی همچنین نشان می‌دهد 20.9 درصد از مردم مخاطب ویژه‌برنامه‌های سحر از شبکه‌های سیما بوده‌اند و در این میان، برنامه «ماه خدا» از شبکه یک با 12.3 درصد، پربیننده‌تر از دیگر برنامه‌ها بوده و رضایت در حد زیاد 86.5 درصد بینندگان را هم کسب کرده بوده است. بعد از ماه خدا نیز «ماه من» شبکه سه با 8.1 درصد مخاطب قرار داشته و بقیه جدول سال گذشته هم مانند امسال است.
این ثابت بودن ترتیب‌ها جدا از مسائل دیگر، نشان می‌دهد هیچ پیشرفتی در برنامه‌سازی به‌وجود نیامده و تکیه بر راه جواب‌داده و بدون ریسک، بهترین راه حفظ صندلی و موقعیت است. چه اتفاقی در تلویزیون افتاده که یک برنامه با یک دکور معمولی، اجرای متوسط و روایت‌های دم‌دستی دوسال پیاپی بهترین برنامه افطاری می‌شود؟ این برنامه در زمان طلایی پخش می‌شود، اما دریغ از کوچک‌ترین تلاشی برای ایجاد تفاوت و خلاقیت. ظاهرا شما اگر دو سه صندلی را روبه‌روی دو سه دوربین بگذاری و رنج‌های مردم را به تصویر بکشی و یک‌سری جملات شعاری هم بدهی و درنهایت از گذشت و ایثار هم بگویی، برنامه افطاری ساخته‌ای و جایت برای سال بعد هم محفوظ می‌شود. حالا که قرن درحال تغییر است بهتر است مدیران تلویزیون، برنامه‌های رمضانی کشورهای اسلامی را نگاه کنند و از آن چیزهایی که می‌توانند، استفاده کنند. شاید مهم‌ترین گام برای ایجاد این تغییر، تغییر در نوع نگرش به این ماه باشد.
پیشنهادهایی برای رمضان 1401
این‌بار فقط قرار نیست وقت برنامه‌ها را زیاد کنند. سال‌ها پیش یکی از اساتید رسانه گفت که تلویزیون به سریال‌هایش زنده است و البته عده‌ای مخالف این حرف بودند. نگاهی به وضعیت صداوسیما در چهار دهه اخیر نشان می‌دهد که این حرف چندان هم بیراه نبوده است. هرگاه تلویزیون سریال‌های جذاب داشته، و نه زیاد، در جذب مخاطبان موفق عمل کرده است. سیاست مدیران تلویزیون در سال‌های اخیر آشکارا به سمت کمی‌گرایی رفته است و برای موفقیت در نوروز و رمضان 1401 باید از این سیاست اشتباه عدول کنند. از الان باید به فکر تولید سریال جذاب با متن و کارگردانی قوی و بدون عجله در ساختش باشند. دو سریال درجه یک به‌مراتب تاثیرات بیشتر و عمیق‌تری بر مخاطب می‌گذارد تا تولید 10 سریال معمولی و ضعیف. به مدیران تلویزیون توصیه می‌شود برای سال بعد توجه به آمار را رها کنند و اولویت‌شان کیفیت باشد. ماه رمضان سریال کمدی و شاد می‌خواهد و باید بین شبکه‌ها تقسیم کار شود. شگفت‌انگیز است که در پایان ماه مبارک رمضان، تیزر سریال‌های طنز را از تلویزیون می‌بینیم. یعنی سریال شادشان را گذاشته‌اند برای بعد از ماه مبارک!
نکته دیگر اینکه باید این «ماه‌عسل» بازی را هم رها کرد. یک شبکه و آن هم با خلاقیت به خرج دادن و ترویج و تزریق امید می‌تواند بار ماه عسل ساختن را به دوش بکشد. از الان برای فکر کردن به فرم‌های تازه و محتواهای جذاب و غیرتکراری زمان لازم وجود دارد. ساختن جنگ‌های شاد و مفرح و پخش فیلم‌های سینمایی جذاب و بهروز هم از دیگر پیشنهادها برای رمضان سال بعد است. سال‌هاست بدون دلیل و در ماه رمضان از تعداد فیلم‌های سینمایی کم می‌شود. شاید تماشای فیلم‌های سینمایی در تلویزیون، حکمی دارد که ما از آن بی‌خبریم. پخش مسابقات تلویزیونی در این ماه و شراکت مردم در برنامه‌های تولیدی از دیگر پیشنهادهای ما برای تلویزیون در سال بعد است. سرگرمی عنصر مهمی در رسانه است که به‌طرز عجیبی در ماه رمضان از آن غفلت می‌شود. هم بودجه کافی برای ساخت برنامه‌های جذاب وجود دارد و هم نیروهای کارکشته جوان و باتجربه در این حوزه وجود دارند که بدون فامیل‌بازی می‌توان از آنها استفاده کرد. تلویزیون برای رفتن به یک جایگاه قابل احترام، باید به عقب برگردد؛ به دورانی که در اوج بود.