ندا اظهری، مترجم: دنیا تاکنون موارد زیادی از استعمار را به‌چشم دیده است. هنوز زمان زیادی از استعمار کشورهای مختلف توسط انگلیسی‌ها نمی‌گذرد و بهره‌کشی‌هایی که این کشور از کشورهای فقیرتر کرد، در حافظه تاریخ ضبط و ثبت شده است؛ برخی کشورهای دیگر هم به همین ترتیب در برهه‌های مختلف تاریخی توانسته‌اند از کشورهای فقیرتر دنیا سود و منفعت خود را کسب کنند و سپس آنها را دور بیندازند. شاید تا سال‌ها پیش کشورهای قدرتمند برای استعمار دیگر کشورها از روش‌های تهاجمی از قبیل جنگ‌وستیز و هجوم و گاه کشت‌وکشتار استفاده می‌کردند، اما در عصر حاضر که عصر ارتباطات است و تعاملات زبانی، استعمار هم رنگ‌وبوی دیگری به‌خود گرفته است و به‌اصطلاح قدرتمندان تلاش می‌کنند با زبان نرم‌شان مار را از سوراخ بیرون بکشند. این زبان که اغلب به‌نفع کشورهای قدرتمند تمام می‌شود، این‌بار از دهان آلمانی‌ها بیرون آمده و خواب‌های زیادی برای کشورهای جهان سوم دیده‌اند.
ایده‌ای که بوی استعمار می‌دهد
چندماهی است حرف‌وحدیث‌هایی پیرامون تلاش آلمان برای راه‌اندازی هشت مرکز تحقیقاتی در کشورهای جهان سومی و به‌عبارتی کشورهای توسعه‌نیافته مطرح می‌شود. پیشنهاد این طرح را «مرکز خدمات تبادل آکادمیک آلمان» عنوان کرده و وزارت امور خارجه هم قرار است سرمایه‌گذاری‌های آن را برعهده بگیرد. طرحی همه‌جانبه که با توجه به وسعتی که دارد و دخالت امور خارجه باید طرح حساب‌شده و آینده‌داری برای آلمانی‌ها باشد و به‌طور قطع برنامه‌های درازمدتی را در ذهن خود می‌پرورانند که در لوای راه‌اندازی چند مرکز تحقیقات و پژوهشی قصد دارند به آنها برسند و اهداف خود را در کشورهای جهان سومی پیاده‌سازی کنند. در سال‌های اخیر نمونه‌های متعددی از حضور کشورهای پیشرفته در کشورهای جهان سومی رخ داده که مثال بارز آن را می‌توان بعد از جنگ آمریکا و عراق و تاسیس دانشگاه‌های آمریکایی در این کشور عنوان کرد. این اقدام آمریکا شاید درظاهر آموزشی باشد اما در بطن ماجرا اهدافی فراتر از آن نهفته و به‌نوعی با هدف آموزش جوانان عراقی با نوع تفکر و سیاست آمریکایی است تا در آینده بتوانند عنان این کشور را آن‌گونه که می‌خواهند به‌دست گیرند و درحقیقت نیروهایی با ذهنیت آمریکایی در کشور عراق داشته باشند. مساله‌ای که دقیقا در پس‌پرده طرح راه‌اندازی مرکز تحقیقاتی توسط آلمان در کشورهای جهان سوم نهفته است.
مراکزی در دل جهان سومی‌ها
در سال‌های اخیر دنیا با چالش‌های متعددی دست‌وپنجه نرم کرده است که شاید بارزترین آنها تغییرات آب‌وهوایی، گرمایش زمین و افزایش میزان گازهای گلخانه‌ای و اثرات زیست‌محیطی آنها، بیماری‌های مختلف و از سوی دیگر همه‌گیری‌هایی هستند که هر از گاهی دامنگیر دنیا می‌شوند. به‌دنبال مشاهده این مشکلات جهانی و بروز بحران همه‌گیری کرونا که در اواخر 2019 در بسیاری از کشورهای دنیا آغاز شد، مرکز خدمات تبادل آکادمیک آلمان پیشنهادی را مطرح کرد مبنی‌بر اینکه به‌منظور پرداختن به چالش‌ها و مشکلات پیش‌روی جهان هستی، طی طرحی برنامه‌ریزی‌شده اقدام به راه‌اندازی مراکزی تحقیقاتی در کشورهای جهان سوم کنند. شواهد حکایت از آن دارد بودجه عظیم این طرح که میلیون‌ها یورو را شامل می‌شود، قرار است از سوی وزارت امور خارجه آلمان پرداخت شود که همین امر یکی دیگر از مصادیقی است که نشان می‌دهد آلمانی‌ها سود هنگفتی از این طرح به‌چنگ خواهند آورد که حاضر به چنین سرمایه‌گذاری عظیمی شده‌اند.
وزارت امور خارجه، تامین‌کننده هزینه‌ها
طی این برنامه قرار است هشت مرکز تحقیقاتی میان‌رشته‌ای تا سال 2025 در منطقه آسیا، آفریقا و آمریکای لاتین راه‌اندازی شده و به بهره‌برداری برسد. با بررسی‌ها و برآوردهایی که محققان آلمانی انجام داده‌اند، سه موضوع مهم را انتخاب کرده‌اند که قرار است موضوع اصلی کار این مراکز تحقیقاتی باشد. در این میان چهار مرکز جهانی روی هدف تحقیق و آموزش در زمینه موضوعات آب‌وهوایی و اقلیمی و چهار مرکز باقی‌مانده هم روی موضوعات مرتبط با سلامت و همه‌گیری‌ها متمرکز خواهند شد. به گزارش new world university این پروژه پرهزینه خواهد بود و هزینه‌های پرداخت آن را که چیزی بالغ بر 26میلیون دلار (22 میلیون یورو) است، وزارت امور خارجه آلمان برعهده گرفته تا این مراکز در کوتاه‌ترین زمان تا سال 2025 در مراکز تعیین‌شده توسعه یابند و آماده بهره‌برداری شوند. طبق برنامه‌ریزی‌های صورت‌گرفته، هرکدام از مراکز سالیانه و تا سال 2025 مبلغی به ازای 722 هزار دلار (معادل 600 هزار یورو) دریافت خواهند کرد، همچنین این امتیازهای حمایتی تا سال 2030 هم قابل تمدید هستند.
طرحی با مشارکت دانشگاه‌ها
دانشگاه‌های آلمانی هنگام درخواست برای تاسیس این مراکز تحقیقاتی توانستند با شرکای کشورهای جهان سوم و سازمان‌های بین‌المللی و شریک با آلمان همکاری کنند. موسسات موفق هم در ارتباط نزدیک با سازمان‌های بین‌المللی و آلمانی درتوسعه این مراکز تحقیقاتی به همکاری می‌پردازند. ماموریت این مراکز تحقیقاتی که مراکز منتخب هستند، هدایت و پیشبرد تدریس و تحقیق میان‌رشته و نیز حفظ روابط نزدیک با حوزه‌های علوم، سیاست، تجارت و جامعه شهری به‌منظور اطمینان از انتقال نتایج به زمینه‌های علمی است. این مراکز همچنین با هدف حفظ ارتباط با یکدیگر برای کمک به راه‌حل‌های جهانی درنظر گرفته شده‌اند. در این میان حدود 6 دانشگاه آلمانی مشارکت دارند تا علاوه‌بر استفاده از ظرفیت محققان، استادان و اعضای هیات‌علمی بتوانند از تجربه‌های خود هم برای پیشرفت کار مراکز تحقیقاتی استفاده کنند. دانشگاه‌های شرکت‌کننده در این طرح می‌توانند از اقدامات حمایتی اعم از شکل ارتباطی دیجیتال در امر تحقیق، تدریس و توسعه رشته‌های تحصیلی مبتنی‌بر تبادل کارمندان و بورس‌های تحصیلی تا تنظیم سخنرانی‌های میهمانان بهره‌مند شوند. گمانه‌زنی‌ها نشان می‌دهند که آلمانی‌ها از این طریق با نفوذ از راه آموزش نسل جوان کشورهای جهان سوم به‌دنبال تربیت نسلی هستند که در آینده‌ای نزدیک بتوانند آن کشورها را به سبک و سیاق خود اداره کنند.
در این میان، دانشگاه «بن» آلمان در دو پروژه مرتبط مشارکت دارد؛ یکی از پروژه‌های روی آینده ساواناهای آفریقا و دیگری، شناسایی و مدیریت زودهنگام خطرات عفونی در آفریقای غربی متمرکز است. مرکز تحقیق و توسعه این دانشگاه مسئولیت این پروژه تحقیقاتی را برعهده دارد. این دانشگاه درکنار فعالیت چند دانشگاه دیگر آلمانی، نقشی محوری در هدایت این پروژه‌های تحقیقاتی را در این مراکز برعهده دارد و برای دستیابی به اهداف از پیش تعیین‌شده، از شبکه‌ای از استادان و محققان دانشگاهی استفاده می‌کند.
اهداف مراکز اقلیمی و محیط‌زیستی
در این میان، چهار مرکز قرار است روی موضوع‌های آب‌وهوایی، اقلیمی و محیط‌زیستی فعالیت کنند. آلمانی‌ها در اقداماتی که قرار است در این چهار مرکز انجام شود، طرح‌ریزی‌هایی کرده‌اند که یکی از اصلی‌ترین آنها توقف تولید زغال‌سنگ کلمبیا و آفریقای جنوبی است که با توجه به تولید حجم بالای ترکیبات کربنی نقش بسزایی در آلودگی هوا و از همه مهم‌تر گرمایش کره زمین دارد. دومین هدف این مراکز، دستیابی به آب سالم در مناطق آسیای جنوبی و جنوب شرقی است که از نظر سلامت محیط‌زیست و آبزیان و نیز گونه‌های گیاهی در اطراف این مناطق اهمیت بالایی دارند. اهداف دیگری هم که برای این مراکز درنظر گرفته شده، حفاظت از مناطق ساوانای غرب و شرق آفریقا و جنبه‌های استفاده مناسب از زمین در دره اردن است. هشدارهایی که کارشناسان محیط‌زیست در سال‌های اخیر نسبت به گرمایش بیش از حد کره زمین داده بودند، یکی از اصلی‌ترین اهدافی است که باعث شکل‌گیری این مراکز شده است. کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای که برای محیط‌زیست خطرناک هستند، تقویت اقتصاد دوستدار محیط‌زیست یا سازگاری با اثرات تغییرات آب‌وهوایی از دیگر اهدافی است که در این چهار مرکز دنبال خواهد شد.
آینده‌نگری سلامت در نیمی از مراکز
چهار مرکز دیگری که قرار است در کشورهای جهان سوم راه‌اندازی شوند با موضوعات مهمی چون سلامت و پیشگیری از همه‌گیری‌هاست. در اواخر سال 2019 و آغاز همه‌گیری کرونا در دنیا بسیاری از محققان و کارشناسان را به این فکر انداخت تا علاج واقعه قبل از وقوع کنند و تا پیش از آنکه یک بیماری شکل گیرد، شرایطی را برای کنترل آن فراهم کنند. تمرکز این چهار مرکز که قرار است از سوی آلمانی‌ها در ویتنام، غنا، کنیا، گابن و کوبا راه‌اندازی شوند روی پیشگیری و درمان بیماری‌های عفونی با هدف تقویت توانایی پیشگیری و درمان بیماری‌های مسری و قابل‌انتقال درسطح محلی و بهبود پیشگیری از بحران و واکنش و پیگیری است. به‌طور قطع اگر آمادگی لازم برای مقابله با همه‌گیری‌ها و انواع بیماری‌ها وجود داشته باشد، در شرایط اضطراری کشورها راحت‌تر می‌توانند آن را مدیریت کنند. کلا جرقه اختصاص این چهار مرکز به بخش پیشگیری از همه‌گیری‌ها و درمان بیماری‌ها، شیوع همه‌گیری کرونا در ابتدای سال 2020 در جهان بود، شاید اگر کشورها از تجربه‌های سال‌های گذشته استفاده می‌کردند، راحت‌تر می‌توانستند از عهده مقابله با کرونا برآیند. برای نمونه موفق آن، می‌توان به چین و استفاده از تجربه موفق این کشور در دوران مواجهه با بیماری همه‌گیری ابولا و سارس اشاره کرد که توانست در همان ماه‌های نخست شیوع کرونا از داروهایی که برای کنترل و درمان بیماران مبتلا به آن بیماری‌ها استفاده می‌کرد، برای کنترل و کاهش علائم کووید- 19 هم استفاده کند.
تعاملات بین‌المللی، اهداف بلندمدت مراکز
در این هشت مرکز جهانی قرار است رشته‌های دانشگاهی در مقاطع ارشد و دکتری گذاشته شود و علاوه‌بر این برخی اقدامات آموزشی هم در دستور کار آنها قرار دارد که درقالب بخشی از ماموریت این مراکز تحقیقاتی تعریف شده است. در این مراکز جهانی جدید، یک طرح کارشناسی‌ارشد مشترک در «آبیدجان» و «نایروبی» برنامه‌ریزی شده است. دانشجویان مقطع دکتری و فوق‌دکتری نیز می‌توانند با مرکز تحقیقات «بن- کلن» همکاری نزدیک داشته باشند. اگر دقیق‌تر بخواهیم ارزیابی کنیم، آلمانی‌ها در پوشش مراکز تحقیقاتی با موضوعات مختلف روز دنیا می‌توانند اساس آموزش کشورهای جهان سوم را که اتفاقا از نظر آموزشی ضعیف هستند، در دست گیرند و نظام آموزشی آنها را به‌گونه‌ای برنامه‌ریزی کنند که در راستای سیاست‌های آنها پیش رود. درقالب این مراکز تحقیقاتی همچنین آلمان در نظر دارد تبادلات آکادمیک و دانشگاهی بین‌المللی را تسهیل کند تا به این واسطه کشورهای جهان سوم از طریق این مراکز آموزه‌ها و تحقیقات خود را با دیگر کشورهای دنیا به اشتراک بگذارند و از نتایج مطالعات آنها بهره‌مند شوند. این مراکز برای پیشبرد فعالیت‌های خود مستلزم رویکردی میان‌رشته‌ای، شبکه‌سازی قدرتمند بین‌المللی بین‌قاره‌ای و ارتباط نزدیک میان‌رشته‌های سیاسی، تجاری و انجمن شهری است تا بینش جدیدی را به مناطق عملیاتی منتقل کنند.
در زمان همه‌گیری ویروس کرونا و بحران آب‌وهوایی، تلاش برای استفاده از راهکارهای کشورهای دیگر در رابطه با چالشی مشابه و حفاظت از خود دربرابر همه‌گیری‌ها و توجه به افزایش روزافزون اثرات مخرب زیست‌محیطی و تغییرات وسیعی که در آنها رخ می‌دهد، مواردی است که همه را ملزم به همکاری با کشورهای دیگر و برقراری روابط بین‌المللی می‌کند. این مراکز جدید جهانی که هدف اصلی‌شان تسهیل تبادلات بین‌المللی آکادمیک در حوزه آب‌وهوا و سلامت است، به یافتن راه‌حل‌هایی برای برطرف کردن چالش‌های تهدیدکننده بقای بشریت نیازمندند. وزیر ایالتی امور سیاسی آموزش و فرهنگ در وزارت امور خارجه بر این نکته تاکید می‌کند که این مراکز تحقیقاتی نقش کلیدی در افزایش و رونق تبادلات علمی و سیاسی میان بخش خصوصی و جوامع شهری ایفا می‌کنند. شکل‌گیری چنین شبکه‌های متمرکزی، یکی از اهداف مهم سیاست خارجی درقالب سیاست اجتماعی بین‌المللی به‌شمار می‌رود.