زینب مرتضایی‌فرد، روزنامه‌نگار: هنوز هم طعم خوش سحری‌هایی را که با چشم‌های خواب‌آلوده کنار پدر و مادر می‌نشستیم و هرچند به سن تکلیف نرسیده بودیم، تلاش می‌کردیم در ماه رمضان همراه با بقیه اعضای خانواده حضور و سهمی داشته باشیم، از یادمان نرفته است. این خاطرات، بخش همیشگی ذهن ما هستند و البته بخش بسیار شیرین و خوشی که در ذهن‌مان سحر و افطارهای ماه میهمانی خدا را با کلی آداب و آیین جمعی و افطاری‌های دورهمی گره زده است. امکانی که این یکی، دو سال کودکان و نوجوانان عصر حاضر لذت دورهمی‌اش را تا حد زیادی از دست داده‌اند و شرایط خاص این روزها نگذاشته ما بزرگ‌ترها هم از آن لذت ببریم.
چه در این روزها و شرایط خاص و چه در شرایط معمولی سال‌های قبل اما پدر و مادرها سوالات و فکرهای زیادی در ایام ماه رمضان با خودشان داشتند و دارند، خیلی از آنها به این فکر می‌کنند که چه کنم فرزندم با ماه رمضان درست آشنا شود و بتواند در آینده با نگاهی درست با ماه میهمانی خدا و آیین‌های آن رفتار کند. این دغدغه هر پدر و مادر مسلمانی است، آن هم در دنیای امروز و مواجهه با کودکان امروز که جهان پیچیده‌ای را نسبت به کودکی و نوجوانی نسل‌های قبل‌تر از خود پشت‌سر می‌گذارند. با این همه ماه رمضان آنقدر جذابیت دارد که پدر و مادرها با رعایت برخی نکات بتوانند در مسیر درست برای تحقق این موضوع در زندگی بچه‌هایشان قدم بردارند. در ادامه مرور می‌کنیم برخی نکات مهم مربوط به فضای خانه در ماه رمضان و راهکارهایی را برای شریک کردن بچه‌ها در لذت این ماه مبارک. حتما هر پدر و مادری هم می‌تواند نکات زیادی به این موارد بیفزاید، اما با هم مرور می‌کنیم یک راهنمای ساده را برای داشتن ماه رمضانی پربار برای بچه‌ها.
اول- تمرین مهربانی در خانه
ماه رمضان و روزه‌داری در روزهای بلند بهار طبیعتا دشواری‌هایی دارد، هرچند در این ماه به مهربانی بسیار توصیه شده اما پدر و مادرها باید بیشتر هم تلاش کنند برای مهربان بودن، اینکه بچه‌ها چه روحیه و رفتاری از والدین خود در ایام روزه‌داری ببینند، بسیار مهم است. بنابراین خستگی و بی‌حوصلگی پدر و مادرها در این ماه باید از همیشه هم کمتر باشد، چون می‌تواند با خاطرات کودکان و نوجوانان از این ایام گره خورده و تصویر خوبی در ذهن‌شان به جا نگذارد.
مهربانی ویژه و دوری از پرخاشگری با همسر و دیگران در این ماه باعث می‌شود کودکان احساس کنند عبادت‌های والدین‌شان در آرامش جمعی خانواده موثر بوده است و در تصویر ذهنی کودکان از ماه رمضان یک تصویر پر از آرامش شکل خواهد گرفت و این علاقه بین افراد خانواده می‌تواند به علاقه به ماه رمضان و اعمال آن هم تعمیم یابد.
از امامان معصوم نقل شده است فرزندان‌تان را از هشت سالگی به روزه‌داری توصیه کنید. همین روایات نشان‌دهنده ظرفیت بالای کودکان است که والدین باید شرایط را برای انجام این کار فراهم کنند. ضمنا از اهمیت خواندن نمازجماعت در خانه و دعاهای دسته‌جمعی غافل نشوید، حالا که شرایط رفتن به مساجد نیست، می‌توان این همراهی در اجرای واجبات دینی و آیین‌های ماه رمضان را در خانه به بچه‌ها نشان داد.
دوم- مهربانی با جهان اطراف
هر پدر و مادری دیدگاه و خلاقیت خود را دارد و قطعا مواردی به ذهن‌شان می‌رسد برای این کار اما بخش مهمی از مهربانی‌های جمعی را هم‌نسلان ما و نسل‌های قبل‌تر در میهمانی‌های خودمانی افطار دیده‌اند. این روزها که توصیه به برگزار نکردن میهمانی و برنامه‌های جمعی وجود دارد، می‌توان مهربانی جمعی را باز هم به بچه‌ها نشان داد. همین که برای افطار همسایه یک کاسه آش بفرستیم یا خوراکی‌ای را در اختیار کودک و نوجوان‌مان قرار دهیم تا آن را برای دوست روزه‌دارش ببرد، تاثیر مهمی در ذهن او خواهد داشت.
همین‌طور انجام نذرهای ساده کوچک از دانه دادن به پرندگان گرفته تا خرید نان برای بی‌بضاعت‌ها و کارتن‌خواب‌ها می‌تواند تصویر مهربانی جمعی را در ذهن بچه‌ها پررنگ‌تر کند، هرچند این موارد همه مهربانی و از توصیه‌های دین اسلام برای همه سال است، اما با پررنگ کردن آنها در ماه رمضان می‌توان تاثیر خوبی در ذهن بچه‌ها گذاشت.
در این ماه کمک به فقرا نظیر سایر اعمال مستحبی، ثواب چندبرابری دارد و همین که فرزندان‌مان شاهد کمک و مدد پدر و مادر به نیازمندان باشند، این موضوع در ذهن‌شان تداعی می‌شود که والدین‌شان از آنچه می‌تواند باعث رفاه بیشتر خانواده شود، می‌گذرند و به نیازمندان کمک می‌کنند.
سوم- قصه‌ها را دست‌کم نگیرید
قرآن برای ما آدم‌بزرگ‌ها هم قصه می‌گوید و این خودش نشان می‌دهد تاثیر و اهمیت داستان را اول از همه خود خدا می‌دانسته، مگر نه اینکه ما کلی داستان از قرآن در ذهن‌مان داریم که هرچند همه واقعی هستند اما بیان آنها در قالب داستان به فهم ما از موضوع مورد بحث کمک بسیار کرده و در ذهن‌مان ماندگار شده است. بچه‌ها هم طبیعتا از داستان‌ها تاثیر زیادی می‌گیرند. ماه رمضان می‌تواند فرصت خوبی باشد برای بیان داستان‌های دینی برای بچه‌ها، اما اینکه والدین چه داستان یا داستان‌هایی را برای آنها انتخاب و تعریف کنند، بسیار مهم است.
به‌طور مثال کودکی فرزندان حضرت علی(ع) و حضرت فاطمه(س) و اعمالی که فرزندان‌شان در ماه رمضان انجام می‌دادند و در روایات آمده است، می‌تواند بسیار تاثیرگذار باشد یا استفاده از قصه‌ها و شعرهایی همراه با تصویر درمورد کودکان هم‌سن و سال‌شان و کارهای آنها در ماه رمضان راه مناسبی برای تعامل با کودکان در ماه مبارک ماست.
می‌توان برای بچه‌ها کتاب‌های مصور جذاب تهیه کرد و از تمام امکانات قصه‌گویی که این روزها کم هم نیستند استفاده کرد، مثلا از عروسک‌های بندانگشتی یا بزرگ‌تر برای بیان داستان استفاده کرده و تمام تلاش‌مان را بکنیم تا گنجینه قصه‌های معنوی‌مان را که کم هم نیستند برای کودک بیان کرده و بر او تاثیر بگذاریم. برای گروه سنی نوجوانان هم امکانات فرهنگی بسیار خوبی وجود دارد، کتاب‌های بسیار متنوع و جذابی از شکل ظاهری گرفته تا شیوه بیان آنها وجود دارد که می‌تواند بر آنها تاثیر بگذارد، نمونه بارزش هم قصه‌های خوب برای بچه‌های خوب نوشته مرحوم مهدی آذریزدی است، کتاب‌هایی که از نسل‌های قبل‌تر از ما با آن خاطره داشته‌اند و این روزها هم با شکل و ظاهری تازه در بازار کتاب با اقبال روبه‌رو است و برای نسل جدید خاطره می‌سازد.
چهارم- حفظ حرمت روزه
بچه‌ها اصولا تلاش می‌کنند در خوردن افطاری و سحری همراه والدین باشند و این تغییر در شیوه غذا خوردن معمول همه سال برایشان جذاب است. همین همراهی می‌تواند مقدمه‌ای باشد برای اینکه پدر و مادر حرمت روزه‌داری را هم به بچه‌ها بیاموزند. نگه داشتن حرمت ماه رمضان به این صورت که بچه‌ها عادت کنند در مقابل شخص روزه‌دار از خوردن و آشامیدن خودداری کنند و بخواهند پنهان از دید افراد روزه‌دار بخورند و بیاشامند، ارزشی است که از کودکی می‌تواند برای آنها درونی شود. در این سنین، می‌توان با انجام چنین رفتارهایی آداب و شخصیت کودکان را در مواجهه با روزه‌داران و فرا رسیدن ماه مبارک رمضان به خوبی پرورش داد.
پنجم- روزه کله‌گنجشکی
خیلی از پدر و مادرها از کم‌صبری بچه‌ها گلایه دارند، خصیصه نامطلوبی که در زندگی پرشتاب امروز خیلی هم تشدید شده است. خب حالا چه گزینه‌ای بهتر از تمرین صبر با گرفتن روزه کله‌گنجشکی! این کار هم به بچه‌ها حس همراهی بیشتر با روزه‌داران را می‌دهد و برایشان لذت‌بخش است و هم یک تمرین مناسب برای افزایش آستانه تحمل و صبر در کودکان است که باید متناسب با سن کودک و با تمایل او انجام شود. ضمن اینکه در ادامه این اتفاق هم می‌توان خاطره‌های خوبی برای بچه‌ها رقم زد، ازجمله پختن افطاری موردعلاقه‌شان، جایزه دادن به آنها و... با این کار هم خاطره خوبی از ماه رمضان ایجاد می‌کنیم و هم غیرمستقیم به کودک آموزش صبر می‌دهیم.
ششم- حرف‌زدن از مفاهیم دینی با بچه‌ها
این بخش شاید سخت‌ترین قسمت کار باشد، در معرفی مفاهیم دینی به کودکان‌مان باید صبوری ویژه‌ای داشته باشیم و بدانیم که اجر این کار کم از عبادت‌های معمول ماه مبارک نیست. مواجهه با تعارضات جامعه بخشی از مشکلات ما در آشنا کردن کودکان با موضوع ماه مبارک است. واکنش کودکی که به تازگی با روزه‌داری آشنا شده و کسی را در حال روزه‌خواری می‌بیند، تعجب است. برای این مواقع و برخوردهای سلبی اطرافیان با روزه کله‌گنجشکی فرزندتان فکر کنید تا در مواقع بروز بحران، دست و پایتان را گم نکنید و با آرامش بتوانید پاسخ مودبانه و درخوری بدهید. وقتی وارد حیطه تربیت می‌شویم و مخاطب‌مان کودک است، اصل اول زبان کودکی است. به قول جناب مولانا «چون که با کودک سر و کارت فُتاد پس زبان کودکی باید گشاد» قرار است ماه رمضان را برای بچه‌ها توضیح بدهیم، پس براساس فهم آنها و تجربیات‌شان «ماه رمضان» را به آنها معرفی کنیم. میهمانی‌هایی که به آنها خوش گذشته را برایشان یادآوری کنیم و از خوشی‌های آن بگوییم. از اینکه خدا می‌خواهد یک ماه، زندگی ما پر از خوبی و خوشی باشد. ویژگی‌هایی مثل صحبت کردن با خدا، خواستن و امید به اجابت خدا، مهربانی کردن با بقیه و همه چیزهایی که بچه‌ها دوست دارند در یک میهمانی تجربه کنند را در جریان میهمانی ماه مبارک برایشان جا دهیم.
هفتم- گوش دادن به قرآن
مطالعه روزانه قرآن امری پسندیده است و این امر در ماه رمضان و بهار قرآن جلوه‌ای خاص می‌یابد. گوش دادن به آیات قرآن باعث می‌شود کودکان هرچه بهتر و بیشتر میل و رغبت به نزدیک شدن به خداوند پیدا کنند. در واقع آنها از طریق قرار دادن این پیام‌ها در ضمیر خود به این سمت حرکت می‌کنند. در هنگام خواب و بیداری برای آنها قرآن پخش کنید. این کار باعث می‌شود آنها شنیده‌های امروز را فردا به عمل آورند. به میزانی که از کودکی آنها این کار را آغاز کنیم در سال‌های متمادی و دوران طولانی‌مدت این کردار با ایشان همراه خواهد بود.
هشتم- شب‌های قدر با بچه‌ها
شب‌های ماه مبارک رمضان امسال و به‌ویژه شب‌های قدر کمی متفاوت‌تر از سال‌های گذشته است. کودکان در طول روز زمان زیادی را در خانه سپری کرده‌اند و ما هم قرار است در کنار آنان مهم‌ترین شب‌های سال را در کنار اعضای خانواده خودمان و در خانه به عبادت و شب زنده‌داری بگذرانیم. بهتر است خواب کودک را از چند شب گذشته کمی تنظیم کنیم تا فرزندان‌مان هم از فرایض این شب‌ها بهره‌مند شوند و تا جایی که می‌توانند درکنار ما بیدار باشند.
می‌توانیم به این شب زنده‌داری هم جنبه بازی ببخشیم و آن را برای کودک مفرح و لذت‌بخش کنیم. نگران عبادت خود نباشید! اجازه بدهید گوش فرزندتان و شما، صدای دعا را بشنود و درکنار آن از شب بیداری‌اش لذت ببرد، با شما و کودک دیگری با آرامش بازی کند و خوراکی‌هایی که دوست دارد را بخورد و اگر تمایل داشت در هنگام انجام اعمال شب قدر و زمان قرآن به سر گرفتن، قرآن کوچکش را در بیاورد و مثل والدینش روی سرش بگیرد. برنامه‌های عزاداری با ساعت‌های کوتاه‌تر و فضایی آرام‌تر برای کودکان مناسب‌تر است. درصورتی که موردی باعث ترس کودک شد یا خواسته‌ای از والدین داشت، باید حتما او را در آغوش بگیریم و احساس او را در اولویت قرار دهیم تا خاطره تلخی از این شب‌ها در ذهنش باقی نماند و همواره از این ایام به خوبی و زیبایی یاد کند. لازم است والدین از گفتن جملات منفی به کودک «نظیر: نگذاشتی اصلا ما عزاداری کنیم!» به‌ویژه در شب‌های قدر شدیدا خودداری کنند، اما از او بخواهند که امشب کمی با صدای آرام‌تر بازی کند و در آخر از او تشکر کنند و او را ببوسند و از کودک بخواهند برای خودش و دیگران دعا کند و با خداوند صحبت کند چون خداوند عاشق کودکان است. بزرگ‌ترین رسالت والدین در شب‌های قدر این است که حس عشق به خداوند را به فرزندان‌شان منتقل کنند و این امر جز با صبر و مهربانی ممکن نخواهد شد.