سینا مهدوی، روزنامه‌نگار: اگر دو مار به‌هم پیچ‌خورده بر سر یک جام را در یقه لباس یک ارتشی دیدید، بدانید حتما از کادر درمان است. کادر درمانی که از بهیار شروع می‌شود و تا فوق‌تخصص‌های رشته‌های پزشکی ادامه دارد. وجود بیمارستان‌های متعدد ارتش در شهر‌های مختلف دلیلی شده تا عمده مردم با کادر درمان ارتش مواجهه داشته باشند. کادر درمانی که به‌قول نظامی‌ها یا پایور و استخدام ارتش هستند یا وظیفه. دوران سربازی برای هیچ‌کادر درمانی لذت ندارد، پرداختی کم و محدودیت‌های فراوان دلایلی است که عمده کادر درمانی که دوران سربازی را در ارتش می‌گذرانند دل خوشی از بهداری آن نداشته باشند. البته بررسی‌ها نشان می‌دهد طی 100 سال اخیر آنچه به‌عنوان صحیحه و بهداری ارتش شناخته می‌شود، همواره برای مردم ایران محل خیر و سلامتی بوده است. خدمت‌رسانی‌های ارتش درقالب رسته بهداری در مواردی چون سیل و زلزله به مردم یا ارائه خدمات درمانی به عموم مردم از سوی بیمارستان‌های ارتش نشانه اهمیت بهداشت و درمان درقالب نظامی دارد. به مناسبت 29 فروردین یعنی روز ارتش به بررسی ساختار دانشگاه علوم پزشکی ارتش، پذیرش دانشجو و بیمارستان‌ها و ساختار درمانی ارتش می‌پردازیم.
یک قرن سلامت ارتشی
در دوران ناصرالدین‌شاه قاجار در سال 1269 هجری قمری مریضخانه مخصوص دولتی که بیمارستان نظامی برای لشکریان بود در خارج شهر تهران تاسیس شد. این بیمارستان از بدو تاسیس محل آموزش محصلان شعبه طب دارالفنون بود. محل این بیمارستان در خارج دروازه دولت تهران و تحت‌نظر روسای بهداری ارتش اداره می‌شد. افزایش تعداد بیمارستان‌های تهران در دوران قاجار و اوایل پهلوی عمده بر دوش پزشکان نظامی بود، برای نمونه بیمارستان معروف «امیراعلم» در تهران ماحصل تلاش‌های پزشکی نظامی به‌نام امیرخان امیراعلم است. امیراعلم در سال ۱۳۲۸ قمری با درجه سرتیپی به ریاست بهداری ارتش انتخاب شد و برای ارتش، بهداری مرتب و منظم طبق اصول جدید تاسیس کرد. بیمارستان امیراعلم کنونی که سابقه بیش از 100 ساله دارد ماحصل تلاش‌های او است. با تاسیس ارتش جدید در ایران صحیحه قشون نیز درنظر گرفته شد. جالب آنکه تقسیم بهداری یگان و بیمارستان‌های نظامی که درحال‌حاضر هم وجود دارد در آن زمان لحاظ شده بود. صحیحه یا همان بهداری قشون دوقسمت ابتدایی و مرکزی داشته است؛ امراض جزئی که کمتر از 10 روز معالجه می‌شود در همان مریضخانه تیپ درمان می‌شدند، قسمت مرکزی هم مریضخانه پهلوی دریوسف‌آباد و مریضخانه احمدی واقع درخیابان سپه بوده است. در سال 1309 شمسی به دستور ستاد ارتش آموزشگاهی به‌نام معین پزشکی در بیمارستان پهلوی تشکیل شد، درحین تحصیل اگر دانش‌آموزی لیاقت نشان می‌داد تا درجه گروهبانی ارتقا پیدا می‌کرد. دانش‌آموزان باید از افراد باسواد باشند و تمام دوره تحصیل هشت‌ماه بود. پس از خاتمه دوره تحصیل دانش‌آموزان با درجه استوار سومی داخل خدمت می‌شدند. دانش‌آموزان موظف بودند، پس از فراغت از تحصیل پنج‌سال در ارتش خدمت کنند. از سال 1320 تا 1345 کلیه یگان‌‌های بهداری ارتش در نیروهای زمینی، هوایی، دریایی توسط اداره بهداری ارتش اداره می‌شد. در سال 1345 جهت هر یک از نیروها اداره بهداری مجزا تشکیل و تحت فرماندهی نیروی مربوطه به‌کار خود ادامه داد. ضمنا یک اداره مرکزی به‌نام «اداره بازرسی بهداریهای نیروهای سه‌گانه ارتش» در ستاد مشترک ارتش تشکیل شد که بر عملکرد بهداریهای سه‌گانه نیروهای فوق نظارت و اعمال مدیریت می‌کرد. این اداره بعد‌ها تحت‌نام «اداره نهم ستاد مشترک ارتش» ضمن نظارت و اعمال مدیریت بر بهداری نیروها درمورد مسائل آموزشی پزشکی و پیراپزشکی و تامین نیروی انسانی مراکز درمانی و اعزام پزشکان به دوره‌‌های تخصصی داخل و خارج از کشور فعالیت کرده و سرانجام جهت تامین نیروی انسانی پزشکی برای ارتش در سال 1372 اقدام به تاسیس دانشکده پزشکی ارتش کرد.
دانشکده پرستاری، گام اول آموزش و درمان در ارتش
دانشکده پرستاری آجا در سال 1350 با عنوان آموزشگاه عالی پرستاری نیروی زمینی ارتش افتتاح شد و اولین دوره پرستاری با تعداد 29 نفر دانشجوی دختر دیپلمه شروع به‌کار کرد. این افراد از طریق آزمون داخلی پذیرفته می‌شدند و تمامی آموزش‌های پرستاری در بیمارستان خانواده ارائه می‌شد. از مهرماه 54 پذیرش دانشجویان مقطع کارشناسی با حداکثر تعداد 30 نفر دانشجو تا سال 1357 ادامه داشت. دانشجویان از طریق آزمون داخلی پذیرش می‌شدند و موظف به گذراندن 118 واحد درسی بودند و بعد از گذراندن سه‌سال کامل تحصیلی فارغ‌التحصیل می‌شدند. در سال‌های ابتدایی تدریس در این دانشکده به زبان انگلیسی صورت می‌گرفت. از سال 1357 دانشجویان دوره هشتم از طریق کنکور سراسری و آزمون گزینش داخلی پذیرفته شدند. آزمون داخلی توسط ریاست دانشکده، ریاست بیمارستان خانواده، مترون بیمارستان خانواده، معاون آموزش دانشکده و مدیرگروه فن پرستاری انجام می‌شد. این آموزشگاه در سال ۱۳۶۸ با دریافت مجوز پذیرش دانشجو درمقطع کارشناسی پرستاری به‌سطح دانشکده ارتقا یافت. سه‌سال بعد آموزشکده «پیراپزشکی با چهار رشته» کاردانی اتاق عمل، هوشبری، علوم آزمایشگاهی و رادیولوژی راه‌اندازی شد.
با گسترش بیمارستان‌های نظامی درسراسر کشور از یک‌سو و تاسیس دانشکده‌های علوم پزشکی در دل دانشگاه‌های کشور از سوی دیگر، همه‌ساله ارتش تعدادی از قبول‌شدگان آزمون سراسری دانشگاه‌ها را به‌صورت بورسیه در رشته‌های پزشکی، دندانپزشکی و داروسازی جهت آموزش به دانشگاه‌های مختلف کشور اعزام می‌کرد. درواقع ارتش کمبود نیروی کادر درمان خود را با پذیرفتن بورسیه‌های جبران می‌کرد؛ بورسیه‌هایی که ترجیح می‌دادند با نام ارتش در دانشگاه‌های دیگر تحصیل کنند ولی از فوایدی چون پرداخت حقوق از ماه‌های ابتدایی تحصیل، معافیت از سربازی و تضمین جایگاه درمانی پس از تحصیل مطمئن بودند. پس از فارغ‌التحصیلی دانشجویان بورسیه پزشکی، دندانپزشکی و داروسازی به درجه ستوان یکمی، دانشجویان کارشناسی پیراپزشکی به درجه ستوان دومی و دانشجویان کاردانی پیراپزشکی به درجه ستوان سومی می‌رسند. دانشجویان بورسیه ارتش از لحظه ثبت‌نام به استخدام رسمی ارتش درمی‌آیند و درکنار فوایدی که این استخدام دارد، محدودیت‌های شخص نظامی را نیز برای خود می‌پذیرند. با وجود بورسیه‌ها حجم بالای بیمارستان‌هایی که ارتش به‌ویژه پس از جنگ تحمیلی دایر کرد، نیازمند نیروی درمانی بود. ارتش مازاد نیروهای درمانی مورد نیاز خود را از دو راه دیگر تامین می‌کند؛ استخدام و سربازی. درواقع براساس قانون آقایان فارغ‌التحصیل رشته‌های علوم پزشکی درصورتی شامل گذراندن دوره طرح نیروی انسانی درمناطق محروم می‌شوند که از دوره سربازی معاف باشند و‌الا مثل هر پسر ایرانی باید این دوره را درقالب رسته بهداری نیروهای مسلح بگذرانند.
نقطه‌عطف درمان و آموزش ارتش
دانشگاه علوم پزشکی ارتش جمهوری اسلامی ایران که به اختصار دانشگاه علوم پزشکی آجا نیز نامیده می‌شود، زیر نظر و موردتایید وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکی و در شهر تهران واقع است. این دانشگاه در 11 اردیبهشت ۱۳۷۲ با دستور آیت‌الله خامنه‌ای به‌عنوان فرماندهی کل نیروهای مسلح جمهوری اسلامی تاسیس شد. در سال 1373 همزمان با تصویب جدول سازمان دانشگاه علوم پزشکی آجا و قرار گرفتن دانشکده‌های پزشکی، پرستاری و پیراپزشکی؛ اولین دوره دانشجویان پزشکی دردانشکده پزشکی پذیرش شدند. در همان سال اولین دانشجویان این دانشکده در رشته طب فیزیکی و توانبخشی پذیرفته شدند و در سال ۱۳۷۳ با افتتاح دانشکده پزشکی و پذیرش دانشجو و ضمیمه شدن دانشکده پرستاری و آموزشکده پیراپزشکی به‌طور رسمی فعالیت خود را آغاز کرد. در سال‌های بعد به‌علت کمبود فضاهای آموزشی و اداری، چندین ساختمان احداث و به دانشگاه اضافه شدند که شامل سالن‌های کنفرانس، ساختمان دانشکده پیراپزشکی، ساختمان خوابگاه دانشجویی، ساختمان دانشکده طب، هوا و فضا، ساختمان مرکزی و نیز ساختمان دانشکده دندانپزشکی بود و جهت استقرار هیات‌رئیسه، ستاد دانشگاه، معاونت‌ها، کتابخانه مرکزی دانشگاه، سایت رایانه و سالن‌های همایش دانشگاه به‌کار گرفته شدند. این دانشگاه دارای چندین آزمایشگاه مجهز شامل آزمایشگاه‌های انگل‌شناسی و قارچ‌شناسی، پاتولوژی، ایمونولوژی، سالن‌های تشریح و کالبد شکافی، فیزیولوژی، بیوتکنولوژی، طب سنتی، فیزیک پزشکی و... و لابراتوارهای دندانسازی جهت استفاده دانشجویان است، این دانشگاه هم‌اکنون از سایر نیروها همچون سپاه پاسداران، نیروی انتظامی و وزارت دفاع نیز دانشجو می‌پذیرد. دانشگاه علوم پزشکی ارتش هم‌اکنون در پنج دانشکده و هشت بیمارستان آموزشی خود دارای قریب به هزار دانشجوی درحال تحصیل درمقاطع مختلف است و تاکنون بیش از 4500 دانش‌آموخته داشته است. همچنین بیش از 1200 دانشجوی بورسیه _در مقاطع عمومی و تکمیلی_ درحال تحصیل در سایر دانشگاه‌ها دارد. در آخرین رتبه‌بندی رسمی وزارت بهداشت دانشکده پزشکی رتبه هشت کشور و مرکز مطالعات و توسعه آموزش پزشکی دانشگاه جایگاه هشتم و سریع‌ترین رشد کشور را احراز کرده است. گستردگی و کیفیت آموزشی بیمارستان‌های تحت‌نظر آجا چنان بالاست که بعضا دانشجویان رشته‌های علوم پزشکی واحدهای عملی خود به‌ویژه دوره کارورزی را در بیمارستان‌های این دانشگاه سپری می‌کنند. رشته طب فیزیکی یکی از باسابقه‌ترین رشته‌های این دانشگاه است و داوطلبان دستیاری با رتبه‌های بالا و ممتاز اجازه تحصیل در طب فیزیکی ارتش را کسب می‌کنند. 11 بیمارستان و کلینیک درمانی پزشکی و دندانپرشکی در تهران و 42 بیمارستان تخصصی در دیگر نقاط کشور نشان می‌دهد که علوم پزشکی آجا با سرعت بیشتری به‌دنبال تربیت نیروی درمانی لازم پیش می‌رود.
کادر درمان وظیفه؛ ناراضی و شاکی
بخش بزرگی از بیمارستان‌ها و بهداریهای ارتش مانند دیگر ارکان نیروهای مسلح توسط نیروهای درمانی وظیفه یا همان سرباز پر می‌شود. از سال 91 و طبق مصوبات کمیسیون موضوع مواد 2 و 3 آیین‌نامه اجرایی قانون خدمت پزشکان و پیراپزشکان مقرر شد تمامی افرادی که از ابتدای سال 91 به خدمت نظام وظیفه اعزام شده و با مقطع لیسانس و بالاتر (در رشته‌های گروه علوم پزشکی) خدمت نظام را حداقل به‌مدت 21 ماه به اتمام می‌رسانند و کارت پایان‌خدمت دریافت می‌کنند از انجام مانده خدمات موضوع قانون خدمت پزشکان و پیراپزشکان معاف هستند. افرادی که خدمت نظام وظیفه را در مناطق جنگی و امنیتی درگیر (به‌مدت 18 ماه)، مناطق جنگی (امنیتی غیر درگیر، عملیاتی و مناطق محروم و بد آب‌وهوا (به‌مدت 19 ماه) انجام داده و کارت پایان‌خدمت دریافت کرده باشند نیز از انجام مانده خدمات موضوع قانون مذکور معاف هستند. البته هنوز معلوم نیست با توجه به افزایش دوره خدمت در سال 99 این دوره چه تغییری برای کادر درمان وظیفه پیدا می‌کند؟ براساس طرح سال 99 مدت زمان خدمت سربازی برای سربازان بومی به ۲۴ ماه افزایش، برای سربازان در مناطق غیر درگیر بومی، عملیاتی، محروم و بد آب‌وهوا ۲۱ ماه و برای سربازان خدمت‌کننده در مناطق امنیتی درگیر به ۱۷ ماه کاهش پیدا کرد. برخورد ناشایست با کادر درمان به‌ویژه در دوران آموزشی و نیز پرداخت‌های غیرواقعی چه از لحاظ حقوق و چه کارانه که هیچ‌تناسبی با جایگاه یک کادر درمان وظیفه ندارد، بهترین دلیل برای گلایه‌مندی کادر درمان وظیفه از دوره سربازی اجباری است. از سوی دیگر دستورالعمل‌هایی که از سوی فرماندهی بهداشت و درمان ارتش برای ممانعت و سنگ‌اندازی درمقابل کار کردن وظیفه‌ها در ساعت غیر اداری وجود دارد. آنچه به‌عنوان «عدم نیاز» در سایر نیروهای مسلح برای پزشکان و دندانپزشکان و داروسازان وظیفه صادر می‌شود تا در ساعات غیراداری بتوانند در بیمارستان‌ها و درمانگاه‌ها ارائه خدمت و خرج حداقلی خود را تامین کنند در ارتش با آن به‌شدت مقابله می‌شود و راهی غیرهموار را جلوی کادر درمان وظیفه ترسیم می‌کنند. از سوی دیگر عمل نکردن به وعده‌ها برای کادر درمان وظیفه به‌خصوص در دوران کرونا شاید یکی دیگر از گلایه‌های واقعی از سیستم بهداشت و درمان ارتش است. هیچ‌گونه مرخصی یا تشویقی مالی برای پزشکان و پرستاران وظیفه در دوران کرونا اعمال نشده است. از سوی دیگر واکنش‌هایی مانند اینکه «اجباری نبوده است و اختیاری است» تیر آخر به پیکر یک پرستار یا پزشک وظیفه است. دوره سربازی اجباری برای کادر درمان وظیفه مانند آب حیات است که درصورت نداشتن کارت پایان‌خدمت از درمان و زنجیره درمانی کشور حذف می‌شوند. فارغ از این گره زدن آزمون‌هایی چون استخدامی و دستیاری به تعیین‌‌تکلیف وضعیت خدمت نشان می‌دهد که نیروی ارزان‌قیمت و درآمدزایی چون پزشک و دندانپزشک وظیفه بسیار بیشتر از آنچه در تصور می‌گنجد برای نیروهای مسلح وسوسه‌انگیز است که به هر نحوی به‌مدت کوتاه 21 ماهه از آن بهره کافی ببرد.
شهید مرضیه روشندل / متخصص اطفال بیمارستان منطقه‌ای ارتش تبریز
شهید سرهنگ / دکتر سید صالح موسوی
شهید سرهنگ دکتر حامد پارسا معین / جراح عمومی
شهید سرهنگ اصغر عیسی آبادی / از شهدای مدافع سلامت بیمارستان خانواده
شهید سرگرد سیدحسین قاسمی/ جمعی گروهان بهداشت و درمان تیپ ۱۷۷ متحرک هجومی تربت‌حیدریه
شهید سرهنگ دوم مرتضی خوشوقت/ از کارکنان اداره بهداشت و درمان نیروی زمینی ارتش کارشناس آزمایشگاه
شهید ستوان سوم رضا باباخانی،/ پزشکیار و جمعی یگان بهداشت و درمان تیپ ۳۲۱ شهید اشراف مرند
شهید دکتر سید یوسف موسوی خسروی / نیروی زمینی ارتش
شهید دکتر ابوالفضل محمد علیزاده / جراح مغز و اعصاب نزاجا
شهید پرستار نوراحمد محمدی / اولین شهید مدافع سلامت نیروی هوایی ارتش