سیدمهدی موسوی‌تبار ، روزنامه‌نگار: اگر از بینندگان سریال‌هایی مانند «افسانه جومونگ» کره‌ای، «کلید اسرار» ترکی، «مدیرکل» سوری و این روزها «فرج و رحمت» لبنانی بودید و هستید این را بدانید که این رابطه دوطرفه است و خارج از مرزهای ایران، کسانی هستند که ساعت را نگاه می‌کنند تا وقت تماشای سریالی مانند «ستایش» و «مختارنامه» برسد و پای آن بنشینند. در اینکه سریال‌های خوب و مهم ایرانی در کشورهای عربی و اسلامی و حتی کشورهای آمریکای جنوبی طرفدار دارد، کسی شکی ندارد. حتی در روزهای اخیر ویدئویی از یک برنامه مناسبتی در افغانستان در فضای مجازی دیده می‌شود که شباهت کاملی به برنامه «ماه عسل» دارد و طبیعتا نشان از اثرگذاری این برنامه‌ها در کشورهای همسایه و حتی دورتر دارد. برنامه با کیفیت و خوب در داخل و خارج از هر کشوری بیننده دارد و ایران هم مستثنی نیست اما ساخته‌های محبوب کشور ما در کشورهای عربی و اسلامی ویژگی‌هایی دارند که بد نیست در شروع گزارش به آنها اشاره شود.
حدود هفت، هشت سال پیش بود که روزنامه بحرینی «الوسط» در مقاله‌ای درباره سریال‌های ایرانی پخش‌شده در کشورهای عربی نوشته بود؛ از نظر آنها (دستگاه رسمی در جهان عرب) سریال‌های ایرانی چه دینی و چه غیردینی وسیله‌ای برای شکستن فضای فرهنگی در جهان عرب است که می‌تواند بر جامعه تاثیر بگذارد، به‌ویژه هنگامی که سریال‌های ایرانی به برخی مسائلی نزدیک می‌شوند که در اندیشه و فرهنگ کشورهای عربی درباره آنها سکوت اختیار شده است و اضافه کرده بود که زیبایی‌های سریال‌های ایرانی را می‌توان در «متون دراماتیک» یافت که در جهان عرب این متون دراماتیک در جذب نخبگان و عوام مردم مشکل دارند، زیرا هنوز به دور از ذائقه و ذهنیت جامعه عربی هستند و آنها را نمایندگی نمی‌کنند. به‌جز این دلایل البته می‌توان علل دیگری را هم بررسی کرد. فارغ از نزدیکی فرهنگی و دینی بین ایران و کشورهای اسلامی و عربی، مساله دیگری که در میزان استقبال مخاطبان این کشورها موثر است، رعایت اخلاق و اصول خانوادگی و اجتماعی در سریال‌های ایرانی است.
با وجود آزادی‌ها و تنوع و گستردگی امکان دسترسی به شبکه‌ها و سریال‌های مختلف اما خیال راحت خانواده‌ها برای تماشای تولیدات ایرانی برخلاف برخی سریال‌های تهیه‌شده در منطقه، نمایش فرهنگ و آداب و سنن ایرانی، نقش‌آفرینی خوب هنرمندان در مقایسه با برخی سریال‌های عربی و کیفیت پایین آنها بین مخاطبان است که موجب اقبال به این فیلم‌ها و سریال‌ها شده است. اخلاق، برای خانواده‌های کشورهای اسلامی همچنان اولویت است و مجموعه‌های تلویزیونی ایرانی فارغ از کیفیت بالایشان از این نگاه هم مورد توجه قرار می‌گیرند. البته تعدادی از سریال‌های ایرانی هم بودند که به دلیل اختلافات مذهبی و دینی توسط برخی مقامات دینی این کشورها منع یا سانسور شدند. برای میزان تاثیرگذاری سریال‌های ایرانی در کشورهای همسایه ذکر این دو موردی که در ادامه می‌آید شاید کافی به نظر برسد. می‌توانید موسیقی متن سریال یوسف پیامبر ساخته پیمان یزدانیان را به یاد بیاورید؟ اگر به یاد نیاوردید هم مهم نیست فقط مهم این است که بدانید چند سال پیش، دولت محلی «واسط» در جنوب بغداد دستور داده بود دستفروشان نفت و گاز در این منطقه، از این پس به جای استفاده از بوق و صدای بطری برای اعلام حضورشان از آهنگ سریال یوسف پیامبر(ع) استفاده کنند و نکته دوم اینکه پس از پخش سریال مختار در عراق، فردی به نام «ناصر بغداد» که خود را یکی از رهبران «ارتش مختار» معرفی می‌کرد، مسئولیت نخستین عملیات مسلحانه درعراق علیه نیروهای بعثی را در مناطق بغداد و دیالی برعهده گرفت. ناصر، متاثر از سریال مختار و قیام او و با کمک دوستانش یک گروه به همین نام درست کرده بود و فعالیت می‌کرد. البته صرفا این تاثیر در عراق نبوده و احتمالا شما هم عکس‌های مصطفی زمانی، فریبرز عرب‌نیا، کتایون ریاحی، شبنم قلی‌خانی و... را روی در و دیوارها و مغازه‌های سوریه و لبنان که در رسانه‌ها منتشر شده، دیده‌اید. یکی‌دیگر از ابزارهای شناسایی مخاطبان سریال‌ها، سنجش بینندگان آی‌فیلم عربی است. بنا به گفته مدیران این شبکه، اولین حوزه مخاطبانش کشور عراق است، بعد شمال آفریقا که اکثرا اهل سنت هستند. مردم کشورهای الجزایر، مصر، تونس و لیبی هم ارتباط خیلی خوبی با شبکه آی‌فیلم عربی دارند. اهالی کشورهای حوزه خلیج‌فارس؛ عربستان و بحرین و منطقه شامات؛ لبنان، سوریه، فلسطین و اردن و یمن هم از مخاطبان جدی آی‌فیلم عربی هستند.
این بخش از گزارش را با نقل‌قولی از ماجده خیرالله، بانوی منتقد مصری تمام می‌کنیم که درباره سریال‌های مهم ایرانی گفته است: «ما بیهوده ادعا می‌کنیم بهترین سریال‌ها را داریم. به محض ورود سریال‌های خارجی اعم از ترکی یا ایرانی این نقاب فرومی‌افتد و تمام این ادعاهای دروغین ما آشکار می‌شود. اگر از مقامات دولتی بپرسید چرا به این گونه سریال‌ها توجه می‌شود می‌گویند چون سریال‌های دینی هزینه‌بردار است ما نمی‌توانیم مشابه آنها را تولید کنیم.»
در این مجال نگاهی به پنج سریال محبوب ایرانی بین کشورهای اسلامی و عربی و میزان نفوذ و تاثیرگذاری آنها داریم.
مختارنامه؛ مهم‌ترین یا پربیننده‌ترین؟
در اینکه سریال «مختارنامه» داود میرباقری مهم‌ترین و پرتکرارترین سریال دو دهه اخیر تلویزیون خودمان است شکی نیست اما بهتر است بدانید این سریال 40 قسمتی تا به حال چندین‌بار و به مناسبت‌های مختلف از تلویزیون منازل کشورهایی مانند پاکستان، ترکیه، لبنان، عراق، سوریه، امارات متحده عربی و حتی عربستان تماشا شده و مورد توجه قرار گرفته است. پیش از این و در شهریور سال گذشته گزارشی با عنوان «روایت فتح مختار» به قلم میلاد جلیل‌زاده درباره نفوذ این سریال در کشورهای دیگر به تفصیل منتشر شد. اما مهم‌ترین وجه این تاثیرگذاری را بین جوانان عربستانی شاهد بودیم. وقتی که مسلمانان و شیعیان عربستان با ارسال پیامک، آغاز اولین پخش سریال «مختارنامه» را به یکدیگر تبریک می‌گفتند و معتقد بودند سریال مختارنامه؛ بیدار‌کننده ذهن‌های جوانان مسلمان در برابر تاریخ‌ستیزان سلفی و وهابی بوده و جمع‌های چندنفره‌ای در مساجد با موضوع گفت‌وگو درباره این سریال شکل می‌گرفته است. در امارات و عراق، قسمت‌های این سریال ضبط و پخش چندین‌باره می‌شده و گاهی هم خودشان برخی قسمت‌ها را زیرنویس می‌کردند.
محبوبیت بازیگران سریال مختارنامه در این کشورها هم نکته جالب دیگری بود که کمتر بین کشورهای منطقه سابقه داشته است. اگر فکر می‌کنید «جومونگ» یا «یانگوم» زمانی در کشور ما محبوب شدند، بد نیست به این جمله دقت بیشتری کنید؛ «اگر بازیگران سریال مختارنامه به عراق بیایند صفی از علاقه‌مندان عراقی از فرودگاه تا مرکز شهر برای استقبال از آنان تشکیل می‌شود.» این حرف را وزیر ورزش و جوانان عراق به وزیر ارشاد ایران گفته بود. از سوی دیگر برخی جوانان شیعه کویت نیز با ضبط سریال مختار، آن را به‌صورت رایگان روی دی‌وی‌دی در مساجد و حسینیه‌ها توزیع می‌کردند. البته پخش این سریال اعتراض‌ها و چالش‌هایی را هم ایجاد کرد؛ از اعتراض دانشگاه الازهر و پاسخ آیت‌الله مکارم شیرازی به آن گرفته تا درگیری بین شبکه‌های «العربیه» و «الانوار2» بر سر پخش این سریال. العربیه مخالف پخش آن بود و اعتقاد داشت پخش آن در دل وهابی‌ها ترس ایجاد می‌کند.
با همه این حرف‌ها اما هنوز آماری رسمی از تعداد بینندگان غیرایرانی سریال مختار منتشر نشده اما اینکه مختارنامه مهم‌ترین و استراتژیک‌ترین سریال پس از انقلاب است را نمی‌توان کتمان کرد.
حضرت یوسف
محبوب‌ترین اثر مرحوم فرج‌الله سلحشور بدون‌شک یوسف پیامبر است. این سریال بنا به گفته عزت‌ا... ضرغامی، مدیر اسبق صدا و سیما در بیش از پنجاه کشور پخش شد و به زبان‌های مختلفی هم دوبله شد. بنا به گفته روزنامه «الشرق الاوسط» سریال یوسف پیامبر چنان اقبال گسترده‌ای را در عراق به همراه داشته که تصاویر بازیگران این سریال در اغلب مغازه‌هایی که تصاویر هنرمندان سینمای هالیوود را می‌فروختند به فروش رسید. منابع عراقی می‌گفتند، در دوران پخش این سریال، مصطفی زمانی، بازیگر ایرانی نقش یوسف پیامبر با چشمانی سبز به یکی از محبوب‌ترین بازیگران دنیای عرب تبدیل شد. حتی برخی زنان عراقی نام کودکان تازه متولدشده خود را تحت‌تاثیر این سریال «یوسف» گذاشتند و خودشان هم به «ام‌یوسف» شهرت پیدا کردند.
مصطفی زمانی و کتایون ریاحی را به اندازه داخل ایران می‌شناختند و دوست‌شان داشتند. در کردستان عراق و هنگام پخش این سریال، تمام دید و بازدیدها قطع می‌شده و حتی برنامه روزانه مردم با زمان پخش سریال تنظیم می‌شده است. یوسف پیامبر به اروپا هم رفت و از تلویزیون دولتی کانتون سارایوو پایتخت بوسنی و هرزگوین در قلب اروپا پخش شد و مورد استقبال زیادی هم قرار گرفت. با اینکه داستان یوسف پیامبر یک جذابیت ذاتی برای مسلمانان داشته اما پرداخت و ریتم جذاب آن هم باعث این محبوبیت فوق‌العاده شده است. آماری که محمدعلی انوشه، مدیر هفتمین بازار فیلم کشورهای اسلامی از پخش سریال تلویزیونی حضرت یوسف داده جالب توجه است؛ این سریال در ۹۰ کشور جهان پخش شده و میزان تماشاگرانش نزدیک به چهارمیلیارد نفر برآورد شده است. این سریال تنها در سه سال و در طول ماه مبارک رمضان به صورت همزمان از 110 شبکه تلویزیونی در کشورهای مختلف پخش شده است.
اردوزبانان هم از مشتریان پروپاقرص این سریال 45 قسمتی بودند و خواندن روایت‌شان از محبوبیت این مجموعه خواندنی است: «اردوزبانان شبه‌قاره همزمان با پخش این مجموعه از شبکه‌های داخلی صدا و سیما با اشتیاق فراوان قسمت‌های مختلف آن را دنبال می‌کردند و این استقبال زیاد باعث شده بود عده‌ای حتی از این فرصت استفاده کنند و به همین لحاظ بازار فروش غیرمجاز لوح‌های فشرده این سریال در میان مسلمانان هند و پاکستان بسیار گرم بود. از این‌رو و در پی درخواست‌های مکرر مخاطبان سیمای اردو مبنی بر دوبله و پخش این مجموعه به زبان اردو از شبکه سحر، «یوسف پیامبر(ع)» در ۶۰ قسمت در کراچی پاکستان و با حضور صداپیشگان بومی این کشور دوبله و از اول اسفند ماه ۸۹ روی آنتن سیمای اردو رفت و استقبال از آن در حدی بود که مجبور شدیم به فاصله کمی دوباره آن را پخش کنیم.» نکته جالب درباره مجموعه یوسف پیامبر این بود که مشکلات سیاسی و اعتقادی سریالی مانند مختارنامه را هم نداشت و همین شاید یکی از دلایل همه‌گیر بودنش بین کشورهای همسایه بود.
مردان آنجلس
از اولین سریال‌های دینی - تاریخی تلویزیون بود و به سبب همین نخستین بودن در آن سال‌ها توانست مخاطبان زیادی را به خود جذب کند. فرج‌الله سلحشور کارگردان فقید تلویزیون در سال ۱۳۷۵ مجموعه «مردان آنجلس» را براساس ماجرای سختی‌های اصحاب کهف در راه ایمان و درنهایت خواب ۳۰۰ ساله‌‌شان، ساخت. مرحوم سلحشور در آن سال‌ها 10 قصه قرآنی را برای ساخت انتخاب کرده بود که یوسف پیامبر، موسی(ع)، اصحاب کهف و حضرت عزیر جزء آنها بودند. از میان این قصه‌ها، آنچه اولویت داشت و با توجه به امکانات آن روزها، ساختش برای گروه امکان‌پذیر به نظر می‌رسید «اصحاب کهف» بود. سلحشور تصمیم گرفت با ساخت این سریال به قصص قرآنی ورود پیدا کند و بعد از آن سراغ قصه انبیای الهی برود. به گفته تهیه‌کننده این سریال، «مردان آنجلس» یکی از اولین تجربه‌های کل سینماگران ایران در پرداخت به تاریخ و قصص قرآن، آن هم در ابعاد وسیع بود و از آنجایی که قصه جذابی داشت و تصاویر تازه و متفاوتی را به مخاطب ارائه می‌داد توانست طبق آمار حدود ۹۰ درصد مخاطبان را راضی کند. محسن علی‌اکبری، تهیه‌کننده سریال در مورد تاثیر و برد مجموعه تلویزیونی «مردان آنجلس» میان سایر ادیان و کشورهای همسایه گفته است: «مسیحیان خیلی از سریال خوش‌شان آمده بود و به خاطر پخش آن تشکر می‌کردند. به‌طور کلی مجموعه «مردان آنجلس» در ارتباط و تعامل ادیان تاثیر بسیار خوبی داشت. تلویزیون این سریال را در بسیاری از کشورها توزیع کرد که من در جریان آن نیستم ولی تا جایی که می‌دانم در کشورهای همسایه پخش شده است. حتی شنیده‌ام که می‌گویند در ترکیه در هر خانه‌ای که بروی یک سی‌دی از سریال مردان آنجلس هست. یکی دیگر از کارهایی که در آن سال‌ها صورت گرفت و خبرش منتشر شد این بود که آقای خاتمی، رئیس‌جمهور وقت در سفری به واتیکان یک سی‌دی از این مجموعه را به پاپ ژان‌پل دوم هدیه دادند.» رهبر معظم انقلاب در دیداری که سال 1377با عوامل سریال «مردان آنجلس» داشتند خطاب به کارگردان این اثر گفتند: «بارها داستان اصحاب کهف را گفته‌ام و شنیده‌ام و خوانده‌ام؛ اما حقیقت قضیه این است که قصه اصحاب کهف را از شما یاد گرفتم! آن شبی که شما آن صحنه بسیار زیبا و قوی و پیچیده و عالی را اجرا کردید، من فهمیدم که «اذ قاموا ربّنا ربّ السّموات و الأرض» یعنی چه! آن شب من این را به چشم خودم دیدم. شما حقیقتا یک داستان قرآنی را زنده و مجسم کردید و آن را در مقابل چشم بینندگان قرار دادید؛ این کارِ خیلی بزرگی است.»
مریم مقدس
«مریم مقدس(س)» در قالب فیلم سینمایی به کارگردانی شهریار بحرانی، در سال 1379 ساخته شد و بعدها سریالی هم با همین عنوان تدوین و از شبکه‌های مختلف سیما روی آنتن رفت. این سریال در دو فرمت تلویزیونی و سینمایی در کشورهای زیادی پخش و عموما با استقبال مخاطبان همراه شد. شهریار بحرانی، کارگردان سریال «مریم مقدس»، دوسال پیش با حضور در برنامه «چهل چراغ» در گفت‌وگو با محمدرضا شهیدی‌فر ادعا کرد پس از پخش سریال «مریم مقدس» در یکی از کشورهای آفریقایی، صلح و دوستی میان مسلمانان و مسیحیان ایجاد شد. او دراین‌باره گفت: «امیدوارم که ساخت این آثار موثر بوده باشد و به نظر این چنین شد. از سریال «مریم مقدس» مثال می‌زنم که در یکی از کشورهای آفریقایی نمایش داده شد و موجب صلح و آشتی میان مسلمانان و مسیحیان شد. ما در آنجا سفارت داشتیم و بچه‌های سفارتخانه کار را دوبله کردند و اوضاع آنجا آرام شد. این اتفاق‌ها در خیلی از کشورها افتاد.» محمدرضا عباسیان از تهیه‌کنندگان سینما در مورد پخش این سریال در کشور ترکیه به نکته جالیی اشاره کرده و در این باره گفته است: «در ترکیه فقط سریال مریم مقدس به‌طور رسمی یک میلیون و 200 هزار نسخه تکثیر شد. اگر این میزان را در کپی غیرمجاز و دیده شدن به وسیله چند نفر ضرب کنیم به این نتیجه می‌رسیم که در اوج دوران لائیک‌ها 15 تا 20 میلیون نفر از ترک‌ها مریم مقدس را دیده‌اند.»
ستایش
هر سه فصل سریال ستایش توانست مخاطبان عرب‌زبان را با خود همراه سازد. این سریال در بین لبنانی‌ها از محبوبیت خاصی برخوردار است به‌گونه‌ای که یوسف وهبه، مدیر برنامه‌های شبکه تلویزیونی المنار در مورد پخش سری اول این سریال در لبنان گفته بود: «درصد مشاهده سری اول این سریال چه در پخش اول و چه در زمان تکرار آن بسیار بالا بود.» محبوبیت این سریال نشان داد که سریال‌های اجتماعی هم به اندازه سریال‌های تاریخی می‌توانند بین مردم منطقه با اقبال مواجه شود. با فاصله کمی از پخش فصل سوم مجموعه «ستایش» در شبکه سه سیما، دوبله این مجموعه به عربی آغاز شد و در نوبت پخش عرب‌زبانان قرار گرفت. اقبال عرب‌ها به این سریال به‌گونه‌ای بود که همزمان با پخش این سریال در شبکه آی‌فیلم، بیلبوردهای تبلیغاتی این مجموعه در خیابان‌های لبنان نصب شد.