سیامک طهماسبی، پژوهشگر نوشت:

دهه‌های 30 و 40 شمسی

ایجاد مرکز اتمی دانشگاه تهران  راه‌اندازی رآکتور تهران

مرکز تحقیقات اتمی تهران سال 1337 در دانشگاه تهران ساخته شد و رآکتور تحقیقاتی تهران با توان ۵ مگاوات در سال 1346 توسط ایالات‌متحده آمریکا ذیل آن مرکز احداث شد. در این مرحله فناوری خاصی در عرصه ساخت به ایران منتقل نشد.

1353

تأسیس سازمان انرژی اتمی و هدف‌گیری تولید 20000 مگاوات برق هسته‌ای

با تأسیس سازمان انرژی اتمی ایران و انتقال مرکز اتمی دانشگاه تهران به آنجا، مأموریت تولید برق هسته‌ای در حد 20000 مگاوات به آن سازمان واگذار شد. از دیگر اهداف سازمان استفاده از اشعه و انرژی اتمی در صنایع، کشاورزی، خدمات، ایجاد نیروگاه‌های اتمی، کارخانه‌های آب شیرین‌کن، تولید مواد اولیه مورد نیاز صنایع اتمی و ایجاد زیربنای علمی و فنی لازم برای اجرای طرح‌های مزبور و همچنین برقراری هماهنگی و نظارت بر کلیه امور مربوط به انرژی اتمی در کشور است.

1353

انعقاد قرارداد با کشورهای صاحب فناوری برای غنی‌سازی در خارج از ایران و ساخت زیرساخت‌های تولید برق هسته‌ای در داخل کشور

  از آنجایی که دغدغه اصلی سازمان انرژی اتمی در آن سال‌ها تولید برق هسته‌ای و شیرین‌سازی آب دریا بود لذا داشتن چرخه سوخت هسته‌ای اصلاً مدنظر نبود و حتی در خصوص نیروگاه‌های هسته‌ای نیز انتقال فناوری چندان مدنظر نبود، بنابراین قراردادهای متعددی برای غنی‌سازی در خارج از ایران و ساخت زیرساخت‌های تولید برق هسته‌ای در داخل کشور منعقد شد. مانند:
  قرارداد با «زیمنس» آلمان برای ساخت نیروگاه اتمی بوشهر
  قرارداد با «فرام اتم» فرانسه برای ساخت نیروگاه اتمی دارخوین
  قرارداد با کنسرسیوم ژاپنی برای آب شیرین‌کن
  قرارداد خرید کیک زرد از آفریقای جنوبی، ارسال برای تبدیلات به آلمان و ارسال به فرانسه برای غنی‌سازی که در این راستا درصدی از سهام شرکت‌های مرتبط آفریقای جنوبی و فرانسه خریداری شد.

1357

قطع همکاری طرف‌های خارجی

هرچند ایران تمایل داشت همکاری با کشورهای صاحب فناوری ادامه داشته باشد ولی به‌واسطه محدودیت‌های ایجادشده توسط غربی‌ها عملاً همکاری‌های قبلی قطع شد.

1366

بمباران تاسیسات نیمه‌کاره بوشهر  توسط صدام

عراق چندین حمله‌ ناموفق به تأسیسات اتمی بوشهر داشت ولی بعدا با اهدای هواپیماهای جنگنده سوپر اتاندارد فرانسوی و موشک‌های اگزو ست به عراق، آنها توانستند در ماه‌های پایانی جنگ یکی از دو برج کروی نیروگاه بوشهر را مورد تهاجم قرار دهند.

1367

ارتقای سیاست صنعتی جمهوری اسلامی ایران مبنی بر توسعه فناوری هسته‌ای

بعد از اتمام جنگ تحمیلی، سیاست توسعه فناوری هسته‌ای در دستور کار قرار گرفت. با توجه به عدم همکاری کشورهای غربی، ایران مجبور شد برای تسریع فرآیند توسعه، با کشورهای شرقی مانند روسیه، چین و پاکستان وارد مذاکره شود.
ایران اراده کرده بود تا وارد عرصه غنی‌سازی در داخل کشور شود که از روش‌های مختلفی مانند سانتریفیوژ گازی، آب سنگین و لیزر مطرح شد.

1373-1367

آغاز عملیات ساخت زیرساخت‌ها  و تأسیسات مورد نیاز برای تکمیل چرخه سوخت هسته‌ای با مشارکت کشورهای شرقی

  اکتشاف معدن اورانیوم در ساغند یزد و ساخت‌وساز در آن منطقه (سال 67-65)
  تصمیم ایران برای راه‌اندازی
کارخانه تولید «کیک زرد»
 در اردکان یزد (سال 1371)1
  آغاز ساخت تأسیسات یو.سی.اف اصفهان با مشارکت چین (1371)
  انعقاد قرارداد با روسیه برای طراحی مجدد نیروگاه اتمی بوشهر (1373)
  تلاش برای جلب مشارکت کشورهایی مانند روسیه، چین برای احداث تاسیسات لازم.

1373-1367

تلاش برای استفاده حداکثری از توان داخلی دانشمندان برای توسعه فناوری هسته‌ای

بعد از قطع همکاری کشورهای غربی، ایران برای  همکاری فناورانه به‌سمت کشورهای شرقی متمایل شده بود ولی متأسفانه آنها نیز در اکثر موارد تعامل مناسب را نداشتند لذا ایران به‌سمت استفاده حداکثری از توان داخلی معطوف شد.

1371

آغاز ساخت تأسیسات یو.سی.اف اصفهان  با مشارکت چین

در ابتدا قرار بود این کار با مشارکت چین به مبلغ 110 میلیون دلار انجام شود که در ادامه تحت‌فشار آمریکا، همکاری چین به‌صورت یک‌جانبه قطع شد. در طول ۵ سال چینی‌ها ۱۰ درصد کار را انجام دادند! از سال 1377 قرار شد دانشمندان جوان داخلی ساخت تأسیسات UCF را ادامه دهند.

1372

آغاز مطالعات احداث آب سنگین اراک در راستای «طرح ساخت رآکتور تحقیقاتی ۴۰ مگاواتی»2

این کار به تمامی توسط متخصصان ایرانی انجام  و کار ساختمانی آن از سال 1380 شروع شد.

1376

ارتقای الگوی مدیریت پروژه در ساخت تأسیسات زیربنایی و استفاده از ظرفیت بخش غیردولتی

با انتصاب آقازاده (وزیر سابق نفت) به ریاست سازمان انرژی اتمی، الگوی کاری این سازمان شکل جدی‌تری به خود گرفت و تجارب موفق صنعت نفت در عرصه مدیریت پروژه و فرآیند احداث تأسیسات زیربنایی به صنعت هسته‌ای منتقل شد. فعالیت‌های مرتبط با سازمان با مشارکت بخش‌های غیردولتی جهش قابل‌توجهی پیدا کرد.

1383

تکمیل پروژه UCF اصفهان به‌عنوان مرکز تبدیلات

پس از بدقولی شرکت چینی، دانشمندان جوان کشور از سال ۱۳۷۹ رسماً کار احداث را بر عهده گرفتند و در سال 1383 تأسیسات آن به بهره‌برداری رسید. این سایت جزء حلقه‌های مهم چرخه سوخت هسته‌ای است و وظیفه آن تبدیل کیک زرد (U3O8) به ترکیبات دیگر اورانیوم به‌خصوص UF6  و UO2  است. هگزا فلوراید اورانیوم تولیدشده برای غنی‌سازی به نطنز ارسال می‌شود.

1383

آغاز بهره‌برداری از تأسیسات هسته‌ای نطنز برای غنی‌سازی

تأسیسات هسته‌ای نطنز که مزین به نام شهید احمدی‌روشن است، بخشی از «تأسیسات زیرزمینی» مرتبط با برنامه هسته‌ای کشور است که به‌منظور غنی‌سازی اورانیوم احداث شده و با استفاده از سانتریفیوژهای گازی، درصد غنای اورانیوم 235 را تا درصد مشخصی بالا می‌برد.
توان ساخت داخلی سانتریفیوژ در نسل‌های مختلف، از افتخارات فناورانه ایران است که در این مجموعه استفاده می‌شود.
مشابه این کار در تأسیسات غنی‌سازی فردو هم انجام می‌شود.

1385 - 1383

ارتقای سازمانی و ایجاد نهادهای علمی-صنعتی برای ساماندهی بهتر فعالیت‌های هسته‌ای

ایجاد شرکت مادرتخصصی تولید و توسعه انرژی اتمی ایران با هدف اصلی تولید و توسعه برق هسته‌ای
  ایجاد شرکت مادرتخصصی تولید مواد اولیه و سوخت هسته‌ای ایران (شرکت تماس) با هدف اصلی تولید و توسعه سوخت‌ هسته‌ای در کشور
  ایجاد پژوهشگاه علوم و فنون هسته‌ای با هدف آموزش، پژوهش و اشاعه یافته‌های پژوهشی

1383.8.25

تعلیق داوطلبانه غنی‌سازی از سوی ایران (توافقنامه‌ پاریس)

نخستین نشست هسته‌ای با 3 کشور اروپایی در سعدآباد که حاصل آن صدور بیانیه سعدآباد و امضای توافقنامه‌های بروکسل (۱۴ اسفند ۱۳۸۲) و پاریس (۲۵ آبان ۱۳۸۳) به‌همراه تعلیق داوطلبانه غنی‌سازی از سوی ایران بود.

اردیبهشت 1384

لغو تعلیق داوطلبانه و ازسرگیری فعالیت‌های هسته‌ای

  پایبند نبودن طرف غربی به تعهدات باعث شد ایران در اردیبهشت ۱۳۸۴ به تعلیق فعالیت‌های هسته‌ای خود خاتمه دهد.
  از سرگیری فعالیت‌های هسته‌ای و فک پلمپ تأسیسات هسته‌ای نطنز
 آغاز مطالعات و ساخت نیروگاه 360 مگاواتی دارخوین که از نوع نیروگاه رآکتور آب‌ سنگین است.
  اجرای موفقیت‌آمیز غنی‌سازی3.5 درصد در UCF اصفهان

1385

راه‌اندازی آزمایشی تأسیسات آب سنگین اراک

شامل یک نیروگاه ۴۰ مگاواتی و رآکتور تحقیقاتی
تأسیسات آب سنگین اراک معروف بهIR-40  یکی از تأسیسات بزرگ هسته‌ای کشور ایران است که در شمال غرب اراک قرار دارد.
برای تولید انرژی هسته‌ای می‌توان به‌جای غنی‌سازی با سانتریفیوژ از رآکتور آب‌ سنگین استفاده و اورانیوم معمولی یا غنی نشده را به انرژی تبدیل کرد.

  1389-1388

استفاده از تأسیسات فردو و نطنز جهت تأمین سوخت 20 درصد برای مصارف پزشکی و دارویی در رآکتور اتمی تهران

 با توجه به اتمام سوخت رآکتور اتمی تهران و بروز مشکلات برای بیماران، ایران درخواست خرید اورانیوم 20 درصد را در سال 1387 به تمامی کشورهای دنیا اعلام کرد ولی هیچ کشوری حاضر به فروش اورانیوم به ایران نشد. لذا رئیس‌جمهور وقت در تاریخ 18 بهمن 1388 دستور تولید در داخل را صادر کرد ولی کشورهای غربی آن را جدی نگرفتند. با تلاش‌های شهید شهریاری و همکاران‌شان این اتفاق مبارک با استفاده از تأسیسات نطنز و فردو به ثمر رسید و شهریور 1389 به صورت رسمی اعلام شد که 25 کیلوگرم اورانیوم 20 درصد در داخل کشور تولید شده است.
  کارکرد این تأسیسات مشابه نطنز برای غنی‌سازی اورانیوم و دستیابی به ایزوتوپ 235 است که برای مصون ماندن از حملات احتمالی و رعایت قواعد پدافند غیرعامل، در عمق زمین احداث شده است.

1390-1388

ترور دانشمندان هسته‌ای ایران و خرابکاری  با ویروس استاکس‌نت و...

ترور شهید مسعود علی‌محمدی (88.10.22)
ترور شهید مجید شهریاری (89.9.8)
ترور نافرجام فریدون عباسی
ترور شهید داریوش رضایی‌نژاد (90.5.1)
ترور شهید مصطفی احمدی‌روشن (90.10.21)

آبان 1393

انعقاد قرارداد با روسیه برای احداث واحد 2 و 3 نیروگاه هسته‌ای بوشهر

قرارداد احداث واحد ۲ و ۳ نیروگاه اتمی بوشهر در آبان ماه ۱۳۹۳ بین شرکت مادرتخصصی تولید و توسعه انرژی اتمی ایران و شرکت روسی «اتم‌استروی اکسپورت» منعقد شد. موضوع قرارداد شامل طراحی، احداث و راه‌اندازی ۲ واحد راکتور هسته‌ای هرکدام به ظرفیت هزار و ۵۷ مگاوات الکتریک است که بر اساس برنامه‌ریزی انجام‌شده این ۲ واحد نیروگاهی باید در بازه زمانی ۱۰ ساله ساخته و تکمیل شوند.3

94.1.13

انعقاد توافقنامه لوزان  (بین ایران و 1+5) و کاهش فعالیت های هسته‌ای

بیانیه‌ای شامل خلاصه‌ای از مجموع راه‌حل‌های تفاهم شده بین ایران و 6 کشور برای رسیدن به برنامه جامع اقدام مشترک پیرامون برنامه هسته‌ای ایران

94.4.23

انعقاد برجام در وین اتریش و اعمال محدودیت‌های شدید هسته‌ای

برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) در وین اتریش بین ایران، اتحادیه اروپا و گروه 1+5 (چین، فرانسه، روسیه، بریتانیا و ایالات‌متحده آمریکا به همراه آلمان) به امید لغو تحریم‌های مختلف منعقد شد و در مقابل ایران محدودیت‌های متعددی را پذیرفت. براساس این توافق، قرار شد ایران ذخایر اورانیوم غنی‌شده بالای 3.5 درصد خودش را پاک‌سازی کند و ذخیره‌سازی اورانیوم با غنای کم را در حجم بسیار محدود انجام ‌دهد، تعداد سانتریفیوژها را حدود دوسوم و حداقل به مدت ۱5 سال کاهش دهد. همچنین ۱۵ سال بعد، ایران موافقت کرده‌ است که اورانیوم را بیش از 3.67 درصد غنی‌سازی نکند یا تأسیسات غنی‌سازی اورانیوم جدید یا رآکتور آب ‌سنگین جدیدی را نسازد. فعالیت‌های غنی‌سازی اورانیوم به مدت ۱۰ سال به یک تک‌ساختمان که از سانتریفیوژهای نسل اول استفاده می‌کند محدود خواهد بود. دیگر تأسیسات نیز برای اجتناب از خطرهای تکثیر سلاح‌های اتمی تبدیل خواهند شد! برای نظارت و تأیید اجرای توافق‌نامه توسط ایران، آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (IAEA) به تمام تأسیسات اتمی ایران دسترسی منظم خواهد داشت. متن برجام در مهر 94 در مجلس شورای اسلامی به تصویب نمایندگان رسید!

94.7.29

شروط 9 گانه  رهبر معظم انقلاب برای پذیرش برجام

تأکید بر «حفظ هوشیاری نسبت به نیات خصمانه‌ دولت آمریکا»، «توسعه‌ میان‌مدت صنعت انرژی هسته‌ای و تحقق ظرفیت غنی‌سازی در حد ۱۹۰ هزار سو» و...

97.2.18

خروج آمریکا از برجام

طرح خروج از برجام در اواخر شهریور ماه سال ۱۳۹۶ قوت گرفت و در مهر ماه همان سال، به‌طور جدی در دستور کار دولت آمریکا قرار گرفت. از آنجا که امکان خروج یک‌جانبه آمریکا از این توافق‌نامه بین‌المللی ممکن نبود، ترامپ منتظر فرصتی برای متهم کردن ایران به خروج از برجام ماند. اعلام پایبندی ایران به مفاد برجام از طرف کارشناسان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، مانعی برای خروج یک‌جانبه آمریکا از برجام بود لذا آمریکا دنبال بهانه‌ای دیگر بود، درنهایت با بهانه‌های واهی مانند برنامه موشک‌های بالستیک، هدف خود را عملیاتی کرد!

98.2.18

آغاز کاهش تعهدات برجامی ایران طی 5 مرحله

گام 1: توقف فروش ذخایر اورانیوم غنی‌شده و ذخایر آب سنگین
گام 2:  عبور از غنی‌سازی 3.67
گام 3: لغو محدودیت‌های تحقیق و توسعه
گام 4: گازدهی به سانتریفیوژهای فردو
گام 5: توقف تمام محدودیت‌های عملیاتی ایران در برجام4

1399.9.7

ترور شهید محسن فخری‌زاده و عزم مجدد کشور برای لغو یک‌جانبه محدودیت‌ها به‌واسطه تصویب «اقدام راهبردی برای لغو تحریم‌ها و صیانت از حقوق ملت ایران»

به‌واسطه ترور شهید فخری‌زاده، عزم کشور برای لغو یک‌جانبه محدودیت‌های هسته‌ای جزم شد و مجلس شورای اسلامی از طریق طرح مصوب 99.9.10 راه را برای کاهش محدودیت‌های اعمال‌شده بر ایران باز کرد. این اقدام می‌تواند زمینه‌ساز توسعه فعالیت‌های هسته‌ای باشد.

پی‌نوشت‌ها:

1-مهدی علیخانی، پایگاه جامع تاریخ معاصر ایران، موسسه مطالعات و پژوهش های سیاسی
 (http://revolution.pchi.ir/show.php?page=contents&id=11825 )
2-رامتین راوندی، پایگاه جامع تاریخ معاصر ایران، مؤسسه مطالعات و پژوهش های سیاسی
 (http://revolution.pchi.ir/show.php?page=contents&id=12067 )
3-www.irna.ir/news
 4-www.mashreghnews.ir/news