روزنامه «فرهیختگان» پیش از این، در ستونی تحت‌عنوان «تاریخ علم در اسلام و ایران» به تبیین مباحث علمی و دقیق تاریخ این مبحث مهم و مطرح در مجامع علمی روز می‌پرداخت. بن‌مایه این رشته‌مقالات، اساسا مباحثی بود که دکتر علی‌اکبر ولایتی در برنامه تلویزیونی «ایران» از شبکه دوم سیما بیان کرده و سپس، بنا به درخواست‌های متعدد اساتید، پژوهشگران و دانشجویان، جهت تبیین دقیق‌تر مباحث و ارائه مستندات این مطالب، برای چاپ در روزنامه، تنظیم کرده بودند. روزنامه «فرهیختگان» در پاسخ به درخواست‌های مکرر خوانندگان، مطابق گذشته به چاپ این مجموعه ادامه خواهد داد. البته به‌جهت اتصال و پیوستگی مباحث، پیش از شروع مباحث جدید، نگاه و مروری خواهیم داشت به مباحث گذشته که در همین ستون منتشر خواهد شد.
در آستانه حمله مغول بحران اجتماعی و اختلافات داخلی در ایران و میان سلسله‌های ایرانی رو به افزایش بود. از سوی دیگر، خلفای نابخرد عباسی و شهریاران ایران دیگر آن بصیرت و کارآمدی پیشین عهد سامانیان و دیلمیان را نداشتند. با این‌همه، همچنان رونق حوزه‌های اسلامی و آبادانی آنها چشمگیر بود. به‌رغم حمله‌های پی‌درپی قشریان به علوم دقیقه و فلسفه، باز هم حوزه‌های علمی و فلسفی برقرار بود. خیوقی، نجم‌الدین کبری (-618 ق)، مجدالدین بغدادی (607-544 ق)، امام فخر رازی (606-544/543 ق)، بهاء‌الدین محمد بن‌موید بغدادی، شهاب‌الدین سهروردی (632-539 ق)، روزبهان بن‌ابی‌نصر بقلی (606-522 ق)، رکن‌الدین عمیدی‌سمرقندی و سعدالدین حَمَوی (-650 ق) از علما و دانشمندان و مشاهیر این دوران بودند. خیوقی، نایب سلطان‌محمد در سراسر مملکت تحت سلطه او، هرگاه به شهری درمی‌آمد، همه مدرسان و قضات به درس او روی می‌آوردند. امام فخر رازی، دیگر دانشمند این عهد، نیز به شهرهای ماوراء‌النهر و خوارزم و هرات و غزنه سفر می‌کرد و با علمای آن سرزمین‌ها مباحثه می‌کرد؛ چنان‌‌که نخستین‌‌بار که به خوارزم رفت با معتزلیان، که در خوارزم بسیار نیرومند بودند، به بحث و گفت‌وگو نشست. ویژگی شهر خوارزم در این دوران، رواج بحث و مناظره در مسائل کلامی بود. گفته‌اند مردم شهر جرجانیه خوارزم حتی در کوچه و بازار هم در مسائل کلامی گفت‌وگو می‌کردند و شگفت آن‌که در گفت‌وگوها، جانب انصاف را رعایت می‌کردند و تعصبی نمی‌ورزیدند. یکی از علمای آن عصر، رکن‌الدین عمیدی‌سمرقندی که در علم مناظره ماهر بود و در فصاحتِ کلام و رساییِ معانی و حُسنِ تقریر و پاکیزگیِ بیان، همانندی نداشت، به هر شهر که می‌رسید فقیهان نزد او حاضر می‌شدند و تصانیف خود او را نزدش بازخوانی می‌کردند؛ در حلقه درس او 400 فقیه فاضل حاضر می‌شدند. در این عهد، ایجاد مدرسه و مسجد به‌منزله کار خیر رونق داشته است. عمادالدین حمزه اول، رئیس رباط نسا، بنای عظیمی برپا کرده بود که در آن برای فقیهان و صوفیان و قدری‌ها و علوی‌ها هریک جایی اختصاص یافته بود. در فارس، با حسن تدبیر اتابک سَعد بن‌زَنگی و پسرش، ابوبکر بن‌سعد، بازار علم و ادب رونق فراوانی داشت. ابوبکرْ شعرا و هنرمندان و دانشمندانی همچون شمسِ قیس‌رازی و مجدالدین همگر و سعدی شیرازی را در دربار خود گرد آورده و مساجد و مدرسه‌های بزرگی ساخته بود.1
پی‌نوشت:
1- دستغیب، عبدالعلی (1367). هجوم اردوی مغول به ایران، تهران، نشر علم، صص 320-314؛ نیز نک به اثر نگارنده با عنوان تاریخ ایران از حمله مغول تا پایان تیموریان، از مجموعه «تاریخ کهن و معاصر ایران‌زمین»، تهران، امیرکبیر، صص 335-334.