زهرا فریدزادگان،روزنامه‌نگار: ایجاد مراکز نوآوری در دانشگاهها اتفاقی است که تحول موسسات آموزش عالی را به‌همراه دارد. طی چند دهه گذشته افزایش تعداد افراد تحصیلکرده، فکر ایجاد مراکز نوآوری را در بین محیط‌های آکادمیک و صنعتی شکل داد؛ چراکه ایده‌های گذشته افراد دیگر کارآیی لازم در بعضی از زمینه‌ها را نداشت. به‌عنوان مثال مراکز آموزش عالی از این ابزار برای گسترش توانایی‌های خود استفاده کرد و سایر مراکز نیز استراتژی‌های مختلفی را برای پیشرفت در روش‌های نوین آموزشی و پیشرفت در صنعت آموزش مورد استفاده قرار دادند. مراکز نوآوری به‌عنوان حلقه‌های واسط ارتباط دانشگاه با جامعه و صنعت، زیرمجموعه‌هایی که بتوانند روند تولید دانش به فناوری و نوآوری را از طریق ایجاد و توسعه شرکت‌های دانش‌بنیان دنبال کنند، مفهوم جدیدی است که در کمتر از یک‌دهه اخیر به‌عنوان یک کلیدواژه و برنامه جدید از سوی معاونت علمی به دانشگاههای کشور عرضه شده است. ازجمله عواملی که ایجاد مراکز نوآوری را به یک نیاز تبدیل کرده است، به‌وجود آمدن تغییرات سریع در فناوری‌های روز دنیا و مسائل اجتماعی جامعه امروز است، مراکز نوآوری با همان ایده جذب خلاقیت‌ها و نوآوری‌های افراد ایجاد می‌شوند و به‌دنبال عرضه یک محصول به بازار هستند، البته محصولی که بر‌مبنای دانش و پژوهش ساخته شده باشد.
آنچه مسلم است بازار کار دانش‌بنیان به مهارت‌های نرم، مهارت‌های مهندسی، مدیریتی و اقتصادی نیاز دارد؛ مهارت‌هایی که مجموعه آنها در دل دانشگاهها و مراکز علمی کشور ارائه می‌شوند و تنها نیاز است که حلقه اتصالی میان بدنه علمی و رفع نیازهای بازار کار دانش‌بنیان ایجاد شود. مراکز نوآوری دانشگاهی از زمان شکل‌گیری و فعالیت خود تاکنون، دستاوردهای قابل‌توجهی را ارائه داده‌اند. براساس آمار موجود درحال‌حاضر چیزی حدود ۱۵۰مرکز نوآوری در دانشگاههای دولتی بزرگ سراسر کشور درحال فعالیتند و در زیرمجموعه دانشگاههای آزاد هم مفهوم سراهای نوآوری براساس مزیت‌های بومی و منطقه‌ای هر استان و ظرفیت‌هایی که دانشگاههای آزاد واحدهای استانی دارند، دنبال می‌شود. این مراکز نوآوری درحقیقت زیرساز ورود استارتاپها و شرکت‌های دانش‌بنیان برخاسته از دانشگاهها و جامعه هستند که البته به‌طور طبیعی یک عنصر مکمل درکنار پارک‌های علموفناوری هم به‌شمار می‌روند. در این گزارش قصد داریم مروری‌بر عملکرد، نقاط ضعف و قوت مراکز نوآوری چند دانشگاه بزرگ کشور در یک‌سال اخیر داشته باشیم.
حرکت پارک علموفناوری دانشگاه تربیت‌مدرس به‌سمت دانشگاه نسل چهارم
طرح تاسیس پارک علموفناوری دانشگاه تربیت‌مدرس در سال 1381 پیشنهاد شد. اساسنامه مرکز رشد به‌عنوان پیش‌نیاز تاسیس پارک علموفناوری و اساسنامه پارک علموفناوری پس از طی مراحل قانونی در سال 1382 در هیات امنای دانشگاه تربیت‌مدرس مورد تصویب قرار گرفت و موافقت اصولی از وزارت عتف گرفته شد. در همان سال مرکز رشد دانشگاه تربیت‌مدرس با پذیرش 18 واحد فناور فعالیت خود را آغاز کرد و به‌دنبال آن افتتاح رسمی پارک علموفناوری مدرس در مرداد 1384 صورت گرفت. روند افزایش تعداد واحدهای فناور تحت‌پوشش تا سال 1393 به‌دلیل محدودیت‌های مالی به‌کندی پیش می‌رفت، اما از اواخر همان سال با تغییر نگاه دانشگاه نسبت به فعالیت‌های پارک علموفناوری و در راستای تبدیل‌شدن به دانشگاه کارآفرین دور جدید فعالیت‌های پارک با خرید ساختمان مرکز رشد در مجاورت دانشگاه آغاز شد.
پارک علموفناوری دانشگاه تربیت‌مدرس، درحال‌حاضر دارای یک ساختمان مرکزی و سه پردیس پژوهش، نور و پردیس شهید بابایی است. این مرکز اهدافی را در افق چشم‌انداز خود مدنظر قرار داده که طبق آمارهای ارائه‌شده از سوی پارک علموفناوری دانشگاه، طی سالهای اخیر با شیب نسبتا مناسبی به اهداف خود دست یافته است. یکی از اهداف مهم این مرکز تبدیل دانشگاه تربیت‌مدرس به یک دانشگاه نسل چهارم و دانشگاه کارآفرین است که در این راستا پارک علموفناوری می‌تواند به‌عنوان یک بازوی فناوری قوی، دستیابی به این هدف را تسریع کند.
افزایش حمایت‌های مالی
پارک علموفناوری دانشگاه تربیت‌مدرس درحال‌حاضر دارای 114 واحد فناور (شرکت‌های رشد و پیش‌رشد) و 17موسسه پارکی است. طبق آمار، تسهیلاتی که در سال جاری به واحدهای مستقر در این پارک پرداخت شده، در مقایسه با سال گذشته رشد چشمگیری داشته است. بر این اساس میزان تسهیلات پرداختی در سال گذشته، 300 میلیون تومان بوده که امسال این رقم به حدود هفت‌میلیارد تومان افزایش پیدا کرده است. هدف اصلی از افزایش حمایت تسهیلاتی، حل مشکلات واحدهای فناور مستقر در پارک و تحقق اهداف آنها با شیب بیشتری عنوان شده است.
یکی از اقدامات انجام‌شده توسط پارک علموفناوری دانشگاه تربیت‌مدرس، برقراری ارتباط با سازمان‌های بزرگ و متولی مانند وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری، شهرداری تهران و سایر پارک‌های فناوری کشور بوده است که در این راستا تفاهمنامه‌هایی هم با هدف استفاده از ظرفیت‌های دوطرف برای گسترش همکاری‌های مشترک و تحقق اهداف مهم‌تر منعقد شده‌اند.
در زمینه توسعه نهادی و سازماندهی طرح جامع پردیس پژوهش اقداماتی انجام شده است و در همین راستا اولین ساختمان این طرح در بلوار پژوهش با نام ساختمان پویش اسفند سال گذشته راه‌اندازی شد و در سال جاری به بهره‌برداری رسید. همچنین طرح ناحیه نوآوری مدرس که درواقع تفاهمنامه‌ای بود میان پارک علموفناوری دانشگاه تربیت‌مدرس با شهرداری تهران ایجاد شد و براساس آن منطقه 6 تهران در یک مرزبندی مشخص در محدوده نوآوری مدرس قرار گرفت. استانداردسازی فرآیند پذیرش و ارزیابی و استقرار شبکه مشاور در پارک اقدامی است که در زمینه محتوایی انجام شده است.
رشد تعداد شرکت‌های دانش‌بنیان
درحال‌حاضر 27 واحد از واحدهای فناوری که در پارک قرار گرفتند شرکت‌های دانش‌بنیان هستند که در سال گذشته این تعداد 14 واحد بود. میزان فروش واحدهای فناور مستقر در پارک نیز حدود 30میلیارد تومان برآورد شده که در مقایسه با سال گذشته که 14 میلیارد تومان بوده، افزایش قابل‌توجهی داشته است. تعداد شاغلان این مجموعه بیش از 800 نفر است که در مقایسه با سال‌گذشته که کمتر 400 نفر و حتی در سال‌هایی، کمتر از 200 نفر بوده، رقم قابل‌توجهی است.
با شیوع ویروس کرونا در کشور، عملکرد پارک علموفناوری دانشگاه تربیت‌مدرس قابل‌توجه است. فرمولاسیون و تولید محلول امولوسیون و ژل ضدعفونی‌کننده دست بر پایه اتانول 70 درصد مطالعه و طراحی واکسن علیه کرونا، تولید کیت ستونی استخراج آران‌ای ویروسی برای استخراج ژنوم ویروس کرونا، تهیه ماده ضدعفونی‌کننده بر پایه ترکیبات کلردار و بدون نیاز به الکل و نانو ذرات نقره، ساخت ونتیلاتور اورژانسی، ساخت ماسک دستگاه اکسیژن، ساخت شیلد محافظ صورت و دستگاه‌های ضدعفونی‌کننده، ماسک‌های پلیمری و بدون سوپاپ، ساخت ربات ضدعفونی‌کننده محیط با استفاده از UV و ساخت دستگاه ونتیلاتور و دستگاه ضدعفونی‌کننده با اشعه UV نیز از اقدامات پارک علموفناوری دانشگاه تربیت‌مدرس در دوران شیوع کرونا بوده است.
توسعه برنامه‌های حمایتی پارک علموفناوری دانشگاه تهران
پارک علموفناوری دانشگاه تهران کار خود را از سال 1380 با راه‌اندازی مرکز کارآفرینی در چارچوب طرح کاراد سازمان سنجش آغاز و در سال 1382 موافقت اصولی مرکز رشد واحدهای فناور را از وزارت علوم تحقیقات و فناوری دریافت کرد. در سال 1386 طرح جامع عمرانی پارک در سایت اصلی پارک برای اجرای طرحی با زیربنای 52 هزارمترمربع تدوین شد. در سال 1389 پارک علموفناوری دانشگاه تهران توانست ردیف مستقل بودجه‌ای در قانون بودجه کشور داشته باشد. در سال 1393 طرح‌های حمایتی پارک مورد بازنگری قرار گرفت و دوسال بعد 541 هزار مترمربع از اراضی شهر دانش به پارک اختصاص داده شد تا امکان استقرار 800 شرکت فناور و اشتغال بیش از 25 هزار نیروی دانش‌آموخته دانشگاهی در این مجموعه فراهم شود. در سال 1397 نیز برنامه‌های پارک بازنگری شد و برای رسیدن به پارک‌های نسل چهارم و تعریف مدل مالی به‌منظور تامین بودجه مورد نیاز، تغییرات استراتژیکی اتفاق افتاد. اما در سال 1399 فعالیت‌های پارک علموفناوری دانشگاه تهران، روند قابل‌قبولی را طی کرده است. برنامه رویش یکی از برنامه‌های این دانشگاه است که با هدف حمایت از تیم‌های کاری دارای ایده بازارپسند برای هسته‌های نوآور دارای ایده با سطح آمادگی فناوری کمتر از سه و به‌مدت 6 تا 9 ماه برگزار شد و 33 هسته پذیرفته شدند.
یکی دیگر از برنامه‌های پارک فناوری دانشگاه تهران برگزاری برنامه شکوفایی است که با هدف حمایت از تیم‌های کاری دارای ایده تثبیت‌شده و بازارپسند و برای تیم‌های پیش‌رشد دارای ایده با سطح آمادگی فناوری بیشتر از سه و کمتر از 6 برگزار شد که در این برنامه 20 هسته پذیرفته شدند. برنامه رشد نیز در مرکز رشد و توسعه پارک علموفناوری دانشگاه تهران دنبال می‌شود که مخاطبان آن استارتاپها و شرکت‌های کوچک و نوپا هستند. هدف از این برنامه کاهش شکست‌پذیری شرکت‌های نوپا و کمک به تجاری‌سازی تحقیقات دانشگاهی است که هفت شرکت عضو و 71 شرکت مستقر در پارک علموفناوری دانشگاه تهران مخاطبان اصلی آن هستند.
برنامه پسارشد از دیگر برنامه‌‌هایی است که برای فارغالتحصیلان موفق برنامه رشد و شرکت‌های درحال رشد با هدف کمک به تجاری‌سازی و گسترش بازار این شرکت‌ها اجرا می‌شود و 15 شرکت عضو و 60 شرکت مستقر در پارک علموفناوری دانشگاه تهران در این برنامه حضور دارند. برنامه توسعه که مخاطبان آن فارغالتحصیلان موفق برنامه پسارشد و شرکت‌های بالغ هستند با هدف فراهم‌سازی فرصت‌های همکاری شرکت‌های بزرگ با دانشگاه تهران و پارک علموفناوری این دانشگاه طراحی شده است. 9شرکت مستقر در پارک علموفناوری دانشگاه تهران درحال‌حاضر در قالب این طرح فعالیت میکنند.
تجاری‌سازی ایده‌های نو
یکی از عمده فعالیت‌های انجام‌شده در پارک علموفناوری دانشگاه تهران، فعالیت‌های تجاری‌سازی است که در حوزه‌های مختلف پیگیری می‌شود. مخاطبان اصلی این طرح اعضای هیات‌علمی و دانشجویان هستند. جذب سرمایه از‌طریق ایجاد بانک سرمایه‌پذیران و سرمایه‌گذاران، معرفی به سرمایه‌گذاران و شتابدهنده‌ها و ایجاد کارگروه جذب سرمایه ازجمله بخش‌های مختلف طراحی‌شده در این حوزه است. همچنین وجود یک کلینیک کسب وکار در حوزه‌های مشاوره شامل مشاوره حقوقی و ثبت شرکت، بیمه و قراردادهای کار، کسب‌وکار و تبلیغات و توسعه بازار، مالیات و سرمایه‌گذاری از دیگر اقدامات انجام‌شده در پارک علموفناوری دانشگاه تهران است. برگزاری کارگاه‌های آموزشی با سه برنامه دوره آموزشی مدرسه کارآفرینی، کارگاه مدیریت راه‌اندازی کسب‌وکار و آموزش نحوه تیم‌سازی و ایده‌پردازی و برگزاری کارگاه توانا با همکاری پارک علموفناوری دانشگاه شریف از دیگر برنامه‌های اجراشده توسط پارک فناوری دانشگاه تهران است.
حضور شرکت‌های عضو پارک علموفناوری دانشگاه تهران در نمایشگاه در سال گذشته قابل‌توجه بوده است، شرکت در نمایشگاه بین‌المللی نوآوری و فناوری، حضور در نمایشگاه هفته پژوهش و شرکت در نمایشگاه هفته ایران‌دیجیتال ازجمله عملکردهای پارک علموفناوری دانشگاه تهران در حوزه نمایشگاهی بوده است. برگزاری کافه‌پارک با هدف تعامل شرکت‌ها با ارگان‌ها و نهادهای مورد درخواست، برگزاری گپ‌پارک با هدف شبکه‌سازی، برگزاری دوره جامع حقوق کسب‌وکاربرگزاری 150 ساعت وبینار در زمینه‌های مختلف ازجمله بحران ویروس کرونا و اثرات آن بر کسب‌وکارها، گرنت عام صندوق نوآوری و شکوفایی، صندوق‌های سرمایه‌گذاری و مدل‌های سرمایه‌گذاری، آشنایی با شرکت‌های دانش‌بنیان، برنامه‌ریزی و اجرای چابک نیز از دیگر فعالیت‌های پارک دانشگاه تهران بوده است.
نقش‌آفرینی موثر پارک علموفناوری دانشگاه شهیدبهشتی در دوران کرونا
پارک علموفناوری دانشگاه شهیدبهشتی کار خود را با ایجاد مرکز رشد واحدهای فناوری و کارآفرینی، از اسفند سال ۱۳۸۱ آغاز کرد. هدف مرکز رشد در سالهای اولیه آموزش عمومی کارآفرینی و تخصصی، ترویج و فرهنگ‌سازی کارآفرینی درون دانشگاه، برگزاری رویدادهای فناوری و نوآوری، پژوهش‌های علمی‌وفناوری و همچنین مشاوره‌های عمومی و تخصصی در حوزه کسب‌وکار و کارآفرینی بود، اما رفته‌رفته و با توجه به اینکه کسب‌وکارهای دانش‌بنیان بیشتر در دانشگاهها و با حضور دانشجویان، اساتید و فارغالتحصیلان شکل می‌‌گیرد، لذا در همین راستا ماموریت‌های مرکز رشد واحدهای فناوری و کارآفرینی دانشگاه شهیدبهشتی اهداف مهمی را در چشم‌انداز خود مدنظر قرار داد. درحال‌حاضر برای هر دانشکده و پژوهشکده دانشگاه شهیدبهشتی یک مرکز نوآور پیش‌بینی شده است و درواقع داخل هر دانشکده و پژوهشکده این حداقل فضایی ۲۵۰ متری به‌عنوان مرکز نوآوری درنظر گرفته شده که توسط پارک علموفناوری دانشگاه تجهیز می‌شود و دوره‌های منتورینگ، آزمایش و... برعهده همین مرکز است. اکنون 44 واحد فناور و 16 شرکت دانش‌بنیان در پارک علموفناوری دانشگاه شهیدبهشتی فعالیت میکنند که از این تعداد 11 واحد فناور و شرکت دانش‌بنیان توسط اعضای هیات‌علمی دانشگاه ایجاد شده است. از ابتدای ایجاد پارک علموفناوری دانشگاه شهیدبهشتی تاکنون 63 واحد فناور موفق شدند که از فضای پارک خارج شوند و به‌صورت مستقل فعالیت خود را ادامه دهند.
شرکت‌های دانش‌بنیان واقع در پارک علموفناوری دانشگاه شهیدبهشتی در زمینه کنترل و مبارزه با ویروس کووید- 19 تلاش چشمگیر و فراوانی را به خرج دادند و به‌عنوان یکی از پیشروان مبارزه با کرونا دستاوردهای قابل‌توجهی را طی یک‌سال اخیر از خود به‌جای گذاشته‌اند. توسعه سیستم‌های نرم‌افزاری و سرویس‌های دریافت نسخه الکترونیک نتایج آزمایش کووید-19 توسط یک شرکت دانش‌بنیان مستقر در پارک فناوری دانشگاه شهیدبهشتی و فعال کردن سرویس جوابدهی اینترنتی برای چند آزمایشگاه ویروس‌شناسی ازجمله فعالیت‌هایی بوده که توسط شرکت‌های فعال در حوزه سلامت انجام شده است. یکی از شرکت‌های تولید‌کننده سیستم‌های نرم‌افزاری حوزه سلامت، در همکاری و اقدام مشترک با معاونت آمار و فناوری اطلاعات وزارت بهداشت و در قالب پروژه سپاس، از ابتدای شیوع کرونا تاکنون درحال انجام کلیه اقدامات لازم برای توسعه سیستم‌های نرم‌افزاری و سرویس‌های دریافت نسخه الکترونیک و ارسال نتایج آزمایش کووید-19 است.
ساخت داروی کورکودن
همچنین شرکت‌های مستقر در این پارک موفق شده‌اند امکان‌پذیرش از راه دور برای برخی بیمارستان‌های دولتی ارسال‌کننده نمونه به بیمارستان فیروزگر، بیمارستان رسول‌اکرم(ص) و... را فراهم کنند. طراحی نرم‌افزار روی کیوسک‌های پرداخت الکترونیک به‌منظور ایجاد امکان پرداخت الکترونیک هزینه آزمایش (بدون نیاز به مراجعه به باجه صندوق)، دریافت پرینت جواب توسط بیمار (بدون نیاز به مراجعه به باجه جوابدهی) و امکان‌پذیرش (بدون نیاز به مراجعه به باجه پذیرش) ازجمله اقدامات دیگری است که توسط شرکت‌های دانش‌بنیان و استارتاپ‌های مستقر در پارک علموفناوری دانشگاه شهیدبهشتی انجام شده است. توسعه دانش و تکنولوژی تولید داخل برخی داروهای شیمیایی وارداتی و سایر داروهای شیمیایی کلیدی نیز توسط یک شرکت دیگر مستقر در پارک انجام شده است که نه‌تنها باعث دسترسی آسان بیماران به این داروها در شرایط سخت تحریمی شده، بلکه موجب کاهش چشمگیر قیمت این محصولات در داخل کشور و جلوگیری از خروج ارز برای واردات محصولات مشابه شده است. ساخت نانوداروی گیاهی کورکودن با خاصیت ضدالتهابی قوی و تنظیم سیستم ایمنی توسط یک شرکت دانش‌بنیان انجام شده که در زمینه تحقیق و تولید نانوداروها و نانوحامل‌های دارویی فعالیت داشته و اقدام به تولید محصولی کرده که یک نانودارو با ماده موثره گیاهی (زردچوبه) و دارای تاییدیه نانومقیاس از ستاد نانوی معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری است، این محصول به استناد تحقیقات علمی مطرح در مقالات بی‌شمار به‌عنوان آنتی‌اکسیدان و ضدالتهاب قوی بدون هرگونه عوارض جانبی با خاصیت تنظیم‌کننده سیستم ایمنی معرفی شده است که قبلا جزء داروهای وارداتی بوده و این شرکت با تلاش محققان کشوردر داخل اقدام به تولید آن کرده است. حال با توجه به شرایط حساس حاصل از گسترش ویروس کرونا و بحث تحریم داروهای وارداتی، این محصول می‌تواند جایگزین مناسبی برای درمان‌های ضدالتهاب در دستگاه تنفس فوقانی بیماران مبتلا به کرونا باشد.
ایجاد کیف پول الکترونیک «ریالو» توسط یکی دیگر از شرکت‌های دانش‌بنیان پارک برای جلوگیری از پرداخت حضوری و احتمال شیوع هرچه بیشتر ویروس کرونا از دیگر عملکردهای این پارک است.
طرح توزیع ملی کالا ازجمله طرح‌هایی بود که طی آن با همکاری وزارت بهداشت امکان ارائه اقلام بهداشتی ازجمله ماسک، مایع ضدعفونی‌کننده و... به مردم با نظارت دقیق و شفافیت بالا ایجاد شد. مراکز ارائه‌دهنده اقلام بهداشتی در اپلیکیشن روی نقشه مشخص شده و کاربران به‌راحتی می‌توانند به این اماکن دسترسی داشته باشند، ساخت پلتفرم آنلاین خدمات سلامت خانگی گارودا توسط یک استارتاپ مستقر در پارک فناوری دانشگاه شهیدبهشتی نیز ازجمله فعالیت‌های دوران کرونا بوده است.