زهرا فریدزادگان، روزنامه‌نگار: یک سال و کمی بیشتر از شیوع و همه‌گیری ویروس کووید-19 در ایران و جهان می‌گذرد؛ ویروسی که تحول عظیمی در سبک زندگی ساکنان کره زمین ایجاد کرد و اتفاقات غیرقابل تصوری را نیز رقم زد. اکثر قریب‌به‌اتفاق کشورهای دنیا از همان نخستین روزهای شیوع این ویروس اقدامات مختلفی را درجهت پیشگیری و مقابله با این ویروس در حوزههای مختلف انجام دادند، اما به‌گفته کارشناسان، آن بخش از اقداماتی که با نوآوری و فناوری‌های نوین گره خورد، موفقیت‌های بیشتری حاصل کرد. از دستاوردهای نانویی در حوزه مقابله با کرونا گرفته تا فناوری‌های به‌کار‌رفته در تولید محصولات و تجهیزات پزشکی و درمانی، همه به‌نوعی مجهز به نوآوری‌های نوین بوده است. یکی از فناوری‌های روز دنیا که نه‌تنها در دوران شیوع کرونا، بلکه از گذشته‌ای نه‌چندان دور نیز خدمات مهمی را در حوزههای مختلف به بشر ارائه داده، اینترنت اشیا است. اینترنت اشیا یا IOT مفهومی جدید در دنیای فناوری و ارتباطات و به‌صورت خلاصه فناوری مدرنی است که در آن برای هر موجودی (انسان، حیوان یا اشیا) قابلیت ارسال داده ازطریق شبکه‌های ارتباطی، اعم‌از اینترنت فراهم می‌شود. باتوجه به اینکه دنیای امروزی دنیایی است که در آن، اطلاعات حرف اول را می‌زند و به‌نوعی می‌توان به آنها مفهوم طلای مجازی را اطلاق کرد، درنتیجه اینترنت اشیا نیز با دانستن این مساله مهم، بر پایه اطلاعات شکل‌گرفته و آن را به‌تمامی اشیای پیرامون محیط زندگی بشر بسط داده است.
اینترنت اشیا؛ انقلاب صنعتی قرن
21 سال پیش برای نخستین‌بار مفهوم اینترنت اشیا به دنیای دیجیتال راه یافت؛ مفهومی که کسب‌وکارها را به‌سمت استفاده از فناوری‌های نوین دیجیتال سوق داد. متخصصان این حوزه معتقدند اینترنت اشیا فرصتی برای پیوند دنیای فیزیکی و سیستم‌های مبتنی‌بر کامپیوتر ایجاد می‌کند و تنها در کسب‌وکارهای اینترنتی کاربرد ندارد، بلکه به خانه‌های مردم هم ورود کرده است. مثلا خودروهای هوشمند، یخچال‌های هوشمند و خانه‌های هوشمند هم از این مقوله استفاده می‌کنند. اینترنت اشیا را انقلاب صنعتی بعدی در دنیا می‌دانند؛ نوعی از فناوری که زندگی و کسب‌وکارها را تحت‌تاثیر قرار می‌دهد. با توسعه زیست‌بوم فناوری در کشور، ایران نیز به‌واسطه تبادلات اقتصادی و اجتماعی با دیگر کشورها چاره‌ای جز ورود به این بازار پرسود نداشته است و از آنجاکه شتاب‌دهی به توسعه اینترنت اشیا در ایران تنها با ورود توانمندی دانش‌بنیان‌ها و سرآمدان علمی به این حوزه امکان‌پذیر است، ضرورت توجه به نخبگان و متخصصان این حوزه ضروری به‌نظر می‌رسد. البته مقایسه وضعیت و جایگاه اینترنت اشیا در ایران و در مقایسه با کشورهای توسعه‌یافته گویای این است که سرعت پیشرفت در این حوزه در ایران کند است و بسیاری از زیرساخت‌های موردنیاز برای گسترش و توسعه این فناوری در کشور همچنان فراهم نیست، اما باوجود این و باتوجه به امکانات و زیرساخت‌های موجود در کشور، فعالان زیست‌بوم فناوری توانسته‌اند پیشرفت‌های قابل‌توجهی را در حوزه اینترنت اشیا و به‌کارگیری آن در بخش‌های مختلف داشته باشند. در این راستا حتی رئیس مرکز تحقیقات اینترنت اشیا گفته است: «می‌توان این ادعا را داشت که IOT به‌دلیل میزان ارتباطی که توانسته با سازمان‌ها و نهادها داشته باشد، می‌تواند بیش از صد پروژه در کشور را شامل شود.»
رویکرد کشورها به استفاده از اینترنت اشیا
شیوع ویروس کرونا در کشور موجب شد بسیاری از متخصصان زیست‌بوم فناوری تمام توانمندی خود را چه به‌صورت مستقیم و چه به‌صورت غیرمستقیم برای مقابله با کرونا به‌کار گیرند. درواقع می‌توان گفت شیوع ویروس کرونا، بستر درخشش بسیاری از توانمندی‌ها و فناوری‌های موجود در کشور بود. در کشورهای درگیر با ویروس کرونا نیز اتفاقات قابل‌توجهی در حوزه استفاده از اینترنت اشیا به‌منظور تشخیص و پیشگیری از کرونا انجام شد. برای مثال یک سال قبل از شیوع کرونا پژوهشگران دانشگاه ماساچوست یک دستگاه اینترنت اشیا را آزمایش کردند که می‌توانست علائم بیماری آنفلوآنزا را ردیابی کند. پس از همه‌گیری کرونا، باتوجه به اینکه کووید-19 و آنفلوآنزا علائم مشترکی دارند، محققان این دانشگاه توانستند با کمی تغییر در فلوسنس‌های دستگاه مذکور، ویروس کرونا را نیز شناسایی کنند. درواقع با استفاده از فلوسنس‌ها، حامل‌های احتمالی این ویروس در اتاق‌های انتظار، فروشگاه‌های مواد غذایی یا حتی در خیابان‌ها قابل شناسایی هستند و لذا با این اطلاعات، مسئولان حوزه سلامت می‌توانند در جلوگیری از ویروس کرونا عملکرد بهتری داشته باشند.
در بعضی کشورها نیز ازطریق تلفن همراه افراد این ویروس قابل‌ردیابی است. برای مثال در آلمان با نصب یک اپلیکیشن روی تلفن همراه امکان ردیابی این ویروس فراهم می‌شود. درواقع هر زمان که شما از کنار یک دستگاه بلوتوثی عبور می‌کنید، تلفن شما اطلاعات آن را برداشت می‌کند. اپلیکیشن موردنظر از این اتصال استفاده می‌کند تا اگر کسی در نزدیکی‌تان به این ویروس مبتلا بود، به شما اطلاع دهد. اما این تنها درصورتی اتفاق می‌افتد که افراد مبتلا، وضعیت سلامت خود را گزارش کرده باشند. البته ناگفته نماند که اینترنت اشیا تنها به ردیابی ویروس کمک نمی‌کند، بلکه برای درمان آن نیز مفید است. یک استارتاپ فعال در حوزه سلامت در فرانسه، ابزار پوشیدنی تب‌سنجی ساخته است که بیمار برای پایش ویروس کرونا از آن استفاده می‌کند. با استفاده از این ابزار پوشیدنی، کادر درمان راه مقرون به‌صرفه‌تری برای ردیابی بیماران از راه دور دارند.
درخشش فناوران ایرانی در بستر شیوع کرونا
همان‌طور که گفته شد، با شیوع کرونا در کشور، مهندسان و متخصصان دانشگاهی دستاوردهای قابل‌توجهی را در بستر زیست‌بوم فناوری برای مقابله با کرونا ارائه کردند. مچ‌بند هوشمند یکی از محصولات تیم بایوسن بود که در مجتمع خدمات فناوری دانشگاه صنعتی‌شریف و توسط گروهی از مهندسان این دانشگاه ساخته شد. این مچ‌بند پایش سیگنال‌های حیاتی را انجام می‌دهد و به سنسورهایی مجهز است که به‌وسیله آن اکسیژن خون و ضربان قلب را می‌سنجد. همچنین دریافت و پردازش سیگنال‌های حیاتی، ذخیره داده‌های مفید و ارائه آنها به پزشک یا مراکز درمانی ازجمله امکانات این دست‌بند هوشمند بود.
حسگر شتاب‌سنج نیز از دیگر محصولاتی بود که در دوران کرونا به‌وسیله آن عملکرد فیزیکی بدن افراد مشخص می‌شود. همچنین هولتر نوار قلب هوشمند، محصولی فناورانه است که در تماس مستقیم با سطح بدن قرار می‌گیرد، داده‌ها را دریافت و ازطریق بلوتوث کم‌انرژی به تلفن همراه ارسال می‌کند. درنهایت نیز ازطریق ارتباط با سرور همگام‌ساز، پردازش نهایی ازطریق روش‌های پردازش سیگنال و یادگیری ماشین انجام می‌شود. اطلاعات دریافتی از این محصولات هوشمند و فناورانه برای پزشکان و پژوهشگران مفید و کاربردی است تا از راه دور با دریافت داده‌ها و پردازش آنها سلامت افراد را بررسی کنند. اما باوجود تلاش‌هایی که متخصصان این حوزه برای به‌کارگیری اینترنت اشیا به‌عنوان یک ابزار مقابله با کرونا صورت گرفته، اما همچنان خلأها و چالش‌هایی که در کشور وجود دارد، مانعی جدی برای توسعه این فناوری در کشور است.
نبود دانش عمومی و کمبود تقاضا
زهرا جزایری، دانشجوی دکتری معماری سیستم‌های کامپیوتری دانشگاه قم در گفت‌وگو با «فرهیختگان» با اشاره به نقش کلیه چالش‌های موجود در کشور در ایجاد وضعیت کنونی اینترنت اشیا در ایران می‌گوید: «زیرساخت‌های لازم در هر پروژه و هر نوع فناوری مورد کاربرد متفاوت است، اما به‌نظر می‌رسد در ایران نه‌تنها زیرساخت‌های لازم برای توسعه این فناوری وجود ندارد، بلکه دانش عمومی برای تحریک تقاضا نیز وجود ندارد. به‌عبارت دیگر، فناوری اینترنت اشیا و اهمیت و کاربردهای آن در زندگی روزمره، هنوز برای عموم مردم ناشناخته و غیرقابل درک است. این موضوع باعث می‌شود تقاضای چندانی ازسوی جامعه برای ارائه خدمات اینترنت اشیا وجود نداشته باشد و تا زمانی که تقاضا نباشد، مسئولان و متولیان این حوزه تمایلی برای بسترسازی و ایجاد زیرساخت‌های لازم از خود نشان نمی‌دهند.»
وی معتقد است حتی طرح مباحث مربوط به اینترنت اشیا برای شرایطی که ایران ازلحاظ زیرساخت‌های فناورانه و نوع مدیریت دارد، زود است. به‌ویژه اینکه چالش‌های متعددی در این حوزه وجود دارد که روند توسعه این فناوری را دشوار می‌کند.
وی درخصوص اهمیت اینترنت اشیا در کنترل و مقابله با ویروس کرونا می‌گوید: «هیچ متخصص و کارشناسی منکر اهمیت استفاده از فناوری‌های روز دنیا برای مقابله با چالش‌ها و بحران‌ها نیست و حتی بر این موضوع نیز بارها و بارها تاکید و توصیه شده است، منتها مشکلات و موانعی در این حوزه وجود دارد که باید از پیشرو برداشته شود. برای مثال پیاده‌سازی پروژه‌های اینترنت اشیا در ایران صرفه اقتصادی ندارد؛ به این معنا که از یک‌سو سرمایه‌گذاری داخلی در این حوزه ریسک زیادی به‌همراه دارد و عموما سرمایه‌گذاران خارجی به دلایل مختلفی ریسک سرمایه‌گذاری در پروژه‌های اینترنت اشیا را نمی‌پذیرند. از سوی دیگر سیاست‌های تحریم که به تبع آن تمام شرکت‌های معتبر خارجی و حتی مراکز علمی نیز از هرگونه سرمایه‌گذاری و حتی همکاری علمی در ایران اجتناب می‌کنند. این درحالی است که سهولت دسترسی به زیرساخت ارزان مطابق با نیاز، به پیاده‌سازی کاربردهای عمومی اینترنت اشیا سرعت می‌دهد.»
ضرورت توجه به نیازسنجی
به‌گفته جزایری، درحال حاضر حمایت‌هایی ازسوی مسئولان زیست‌بوم فناوری و ارگان‌های فعال در حوزه اینترنت اشیا از فعالان این حوزه صورت می‌گیرد، اما این حمایت‌‌ها در مقایسه با سرعت رشد این فناوری در دنیا کافی نیست.
وی با اشاره به مهم‌ترین چالش‌های پیاده‌سازی اینترنت اشیا در کشور می‌گوید: «فقدان استانداردهای امنیتی و مرحله‌ای در ایران و بسیاری از کشورهایی که همکاری صنعت و دانشگاه در آنها ناچیز است باعث شده شرکت‌های پیشرو که قصد پیاده‌سازی اینترنت اشیا را دارند با مشکل مواجه شوند. درواقع عملا برای پیاده‌سازی سطوح امنیت و پوشش شبکه رفرنس معتبر مطابق با نیازی که مصرف‌کننده دارد (که ممکن است یک سازمان یا کارخانه یا فرد باشد) وجود ندارد. به‌عنوان مثال سوال اینجاست که چه سطحی از امنیت یا تکنولوژی برای کاربرد آنها مناسب‌تر است؟ درحالی‌که هنوز استانداردها جهانی نشده و در کشورهای پیشرو از دانشگاه‌ها برای هر پروژه کمک می‌گیرند.»
وی عدم شفافیت منافع پیاده‌سازی اینترنت اشیا برای متقاضیان را یکی دیگر از چالش‌های این حوزه می‌داند و می‌افزاید: «درحال حاضر تنها مدیران شرکت‌های دولتی یا نیمه‌دولتی از اینترنت اشیا استقبال می‌کنند که دلیلش این است که تعهد مالی در این شرکت‌ها به عهده افراد نیست و برعهده دولت و وعده‌های آن است که درصورت عدم پرداخت‌ها هیچ اشکال ساختاری در روند آن شرکت‌ها به‌وجود نمی‌آید. این درحالی است که قوانین اولیه و زیرساخت موردنیاز برای تکنولوژی اینترنت اشیا در ایران هنوز ازسوی دولت نیز فراهم نشده است. درست است که شرکت‌ها و استارتاپ‌های زیادی مشغول توسعه زیرساخت‌ها هستند، اما درحال حاضر هیچ اقدام عملی ازسوی دولت درجهت پیاده‌سازی یک اکوسیستم کراس پلتفرم برای استفاده دیگر توسعه‌دهندگان توسط بخش دولتی متولی این امر ارائه نشده است. در زمانی که استارتاپ‌ها هم بدون استاندارد خاص درحال توسعه محصولات هستند و جهت همسویی با دولت ندارند، سرمایه‌گذار خارجی هم مسلما سردرگم خواهد شد. علت دیگر این عدم اشتیاق را نیز می‌توان در تحریم‌ها و قطع ارتباط ایران با کشورهای توسعه‌دهنده جست‌وجو کرد که باعث عدم اعتماد متولیان خارجی برای سرمایه‌گذاری در این دست پروژه‌ها در ایران شده است.»
اینترنت اشیا و زندگی روزمره
فارغ از نقش فناوری اینترنت اشیا در پیشگیری و کنترل ویروس کرونا، دنیای امروز با سرعت هرچه بیشتر به‌سمت دنیای هوشمند در حرکت است و دامنه استفاده از اینترنت اشیا روزبه‌روز وسعت پیدا می‌کند. شکی نیست که اینترنت اشیا می‌تواند به بهبود امنیت، خدمات و حفاظت محصولات از جعل و تقلب کمک کند. همچنین استفاده از فناوری‌های نوین در شهرها، به‌منظور بهینه‌سازی کاربرد زیرساخت‌های فیزیکی شهرها مانند شبکه‌های جاده‌ای، شبکه قدرت و غیره و ارتقای کیفیت زندگی شهروندان است. فناوری اینترنت اشیا می‌تواند کاربردهای متنوعی در حوزه شهرهای هوشمند داشته باشد. به‌عنوان یک مطالعه موردی، این فناوری می‌تواند سیستم‌های پیشرفته کنترل ترافیک را فراهم کند. ازطریق هوشمندسازها می‌توان ترافیک در شهرهای بزرگ و بزرگراهها را پایش و با استقرار سرویس‌هایی که توصیههای مسیریابی ترافیک را ارائه می‌دهند، از ازدحام جلوگیری کرد.
در حوزه پزشکی نیز دستگاههای شناسایی بی‌سیم می‌تواند در ذخیره پرونده سلامت و رکوردها مورد استفاده قرار گیرد و زندگی بیمار را در شرایط اضطراری نجات دهد، به‌ویژه برای افراد با بیماری‌های خاص مانند سرطان، دیابت، آلزایمر و... و همچنین دستگاههای پیچیده پزشکی مانند ضربان‌ساز قلب، استنت، تعویض مفصل و پیوند عضو ممکن است به‌طور خودکار قادر به برقراری ارتباط با خود بیمار باشد. کاربرد انواعی از سنسورها و ردیاب‌ها در مزارع، مراتع، محصولات و دام‌ها که منجر به کنترل و نظارت دقیق‌تری بر کیفیت تولیدات کشاورزی و دامی می‌شود نیز از دیگر دستاوردهای فناوری اینترنت اشیا است. اما از مهم‌ترین کاربردهای فناوری اینترنتی اشیا در بخش تولید، فعال‌سازی سیستم اتوماسیون است که در آن شناسایی و ردیابی مواد و محصولات امکان‌پذیر می‌شود. در نتیجه این قابلیت، هزینه اشتباهات نیروی انسانی تا حد قابل‌توجهی کاهش خواهد یافت. با هوشمندسازی کالاها در بخش تولید، علاوه‌بر شناسایی و ردیابی دقیق مواد اولیه و قطعات یدکی درطول فرآیند تولید، میزان ضایعات و خرابی‌ها نیز به‌صورت دقیق قابل‌سنجش است. این قابلیت امکان شناخت گلوگاهها و نقاط ضعف در تجارت الکترونیک را برای مدیران فراهم می‌آورد.