به گزارش «فرهیختگان»، هر ساله بلایای طبیعی خسارات عمده مالی و جانی فراوانی به جوامع انسانی وارد می‌کند، چراکه عمدتا شهرها در معرض آسیب‌پذیری خطرات طبیعی ازجمله محیطی و انسان‌ساخت هستند و لذا همواره این سوال مطرح بوده که چگونه می‌توان در‌برابر آسیب‌ها و بلایای طبیعی میزان آسیب‌های وارده به محیط را به حداقل رساند. بررسی کارشناسانه آسیب‌پذیری مساکن واقع در شهرهای مختلف ایران، بارها این نکته را از زبان کارشناسان به مسئولان گوشزد کرده که ایران یک کشور زلزله‌خیز است و به‌دلیل ایمن‌نبودن در برابر بلایایی مانند سیل، با توجه به موقعیت و وضعیت اقلیمی کشور، هنگام بروز بلایای طبیعی خانه‌ها و سکونتگاه‌ها در معرض خطر جدی قرار دارند. این هشدارها اگرچه بارها و بارها تکرار شده است اما همچنان مشاهده می‌کنیم که هنگام بروز یک حادثه طبیعی، آسیب‌های جدی متوجه مسکن و سکونتگاه مردم یک شهر می‌شود. نمونه بارز آن سیل اخیر در استان خوزستان بود که ورود آب به منازل و محل سکونت مردم و اختلاط آن با پساب فاضلاب‌ها صحنه‌های ناخوشایندی را از وضعیت زندگی مردم آن خطه به تصویر کشید. این درحالی است که تمام اتفاقات و مشکلات پیش‌آمده قابل پیشگیری و کنترل بود. راهکارها و طرح‌های مختلف برای کاهش آسیب‌های ناشی از بلایای طبیعی هر‌ساله از‌سوی کارشناسان و متخصصان حوزه‌‌های مختلف ارائه می‌شود اما متاسفانه عزمی برای اجرای آن وجود ندارد. مخترع جوانی به‌تازگی موفق به یافتن راهکاری برای پیشگیری و جلوگیری از آسیب‌های وارده به منازل و مساکن مناطق سیل‌خیز و زلزله‌خیز شده است. وی با طراحی و اختراع یک سکونتگاه که نمونه آن برای نخستین‌بار در ایران و جهان به ثبت رسیده، امکان آسیب‌های وارده به منازل و مساکن مردم در زمان سیل و زلزله را به حداقل ممکن رسانده است.
فاطمه کریمی‌نژاد، متولد سال 1376 دانشجوی کارشناسی‌ارشد رشته مهندسی معماری دانشگاه آزاد واحد کرمان است که به‌همراه خواهر خود شهره کریمی‌نژاد، دانشجوی مقطع دکتری رشته شهرسازی دانشگاه آزاد واحد کرمان سازه‌ای را طراحی و اختراع کرده‌اند که در زمان وقوع بلایای طبیعی، متحمل هیچ‌گونه آسیبی نمی‌شود. علاوه‌بر اینکه از امکانات لازم برای اسکان و سکونت افراد آسیب‌دیده از حادثه برخوردار است. فاطمه کریمی‌نژاد به‌عنوان مخترع اصلی این سازه که به‌تازگی گواهی ثبت اختراع خود را دریافت کرده است، در گفت‌وگو با «فرهیختگان» توضیحات جالب‌توجهی درباره اختراع خود ارائه می‌دهد.
هدف اصلی شما از طراحی و ساخت این سازه چه بود؟
حقیقت این است که با وقوع هر زلزله‌ای یا سیلی، آنچه بیشتر موردتوجه رسانه‌ها و مسئولان قرار می‌گیرد، خاکسپاری کشته‌ها و بازسازی ساختمان‌های تخریب‌شده است. کمتر کسی به اثرات پیچیده‌تر، ماندگارتر و عمیق‌تری که یک زلزله یا سیل بر جای می‌گذارد، توجه کرده است. شاید ساده‌ترین راه اسکان موقت بازماندگان یک زلزله یا سیل، نصب اردوگاه‌ها و جای دادن آسیب‌دیدگان در این سکونتگاه‌ها باشد، اما این کار ضرورتا تنها کار ممکن یا بهترین کار نیست، چراکه با جابه‌جا کردن آوارگان از خانه و محله مسکونی خود، درحقیقت، رشته‌های پیونددهنده روانی و اجتماعی آنان که بر اثر وقوع زلزله یا سیل دچار آسیب شده است، قطع می‌شود و این بار روانی بسیار زیادی به‌همراه دارد. علاوه‌بر این همواره یکی از مهم‌ترین نیازهای آسیب‌دیدگان پس از زلزله، داشتن سرپناه مناسب بوده است. تامین سرپناه، در حفظ آرامش، امنیت، اطمینان‌خاطر و بازتوانی روانی و روحی افراد آسیب‌دیده بسیار موثر است. همچنین در روزهای اول پس از سانحه، حادثه‌دیدگان برای اسکان، نیاز به مکانی دارند که برای مدت چند روز، جوابگوی نیازشان باشد. این سرپناه (هرچند موقت)، فضایی امن و سلامت فراهم آورده و خود شخص را از عواملی نظیر سرما، گرما، باد و باران و اموال او را از گزند سرقت‌های احتمالی محافظت می‌کند. مهم‌تر از همه اینکه استفاده از سرویس‌های بهداشتی و حمام‌‌های مشترک، افراد را در معرض انواع بیماری‌ها قرار می‌دهد. موضوع تامین و نگهداری موادغذایی نیز یکی دیگر از دغدغه‌‌هایی است که همواره آسیب‌دیدگان از سیل و زلزله با آن مواجه هستند. لذا بررسی ادبیات تخصصی بلایا نشان می‌دهد که معنای عمومی سرپناه فراتر از فقط «محل زندگی» است و مفاهیمی ازقبیل موضوع‌های معیشتی، آرامش‌خاطر، راحتی روانی و... را دربرمی‌گیرد. باید دانست که مردم پس از سانحه «بی‌خانمان» می‌شوند و نه فقط «بی‌ساختمان».
جرقه ساخت سکونتگاه مقاوم در برابر حوادث طبیعی چگونه و چطور در ذهن شما زده شد؟
طراحی و ساخت این سکونتگاه با سوالی که پدرم یک روز پرسید، در ذهن من زده شد. این سوال مطرح شد که چرا درختان با زلزله و سیل تخریب نمی‌شوند و یا آسیب کمی می‌بینند؟ این سوال مقدمه‌ای شد تا از سال 92 به فکر طراحی سکونتگاه‌های اضطراری بیفتم که در برابر سیل یا زلزله مقاوم باشند. لذا از سال ۱۳۹۲ این کار را بهصورت کاملا جدی دنبال کردم. با توجه به شرکت در همایش‌ها و کنفرانس‌هایی در استان‌های کرمان و تهران، مطالعات کتابخانه‌ای و مطالعات میدانی، مصاحبه چهره به چهره با اساتید در رشته‌های مختلف، مدیران شهری و شهروندان استان کرمان و الگو گرفتن از طبیعت، متوجه این موضوع شدم که درختان در بلایای طبیعی کمترین آسیب را می‌بینند و به این نتیجه رسیدم که درختان از قوانین فیزیک مکانیک تبعیت می‌کنند. سپس تمامی زلزله‌ها و سیل‌های ۱۰۰ سال گذشته ایران و جهان، ازجمله زلزله طبس (قدرتمندترین زلزله‌ای که تابه‌حال در تاریخ ایران ثبت شده)، رودبار (جزء ۱۰ زلزله مرگبار جهان در ۱۰۰ سال گذشته)، بم (مرگبارترین زمین‌لرزه تاریخ معاصر ایران در نیم‌قرن اخیر و جهان در ۲۵ سال گذشته)، کرمانشاه و سیل تهران (دومین سیل پرتلفات ثبت‌شده ایران) را به‌طور دقیق و کامل بررسی کردم که در تمامی آنها نکته قابل‌توجه آسیب‌پذیری پایین درختان در بلایای طبیعی بود. برای همین سعی کردم از فلسفه معماری بیونیک با الهام گرفتن از طبیعت و الگوبرداری از درختان، به طراحی سکونتگاه‌های خودکفا با الگوبرداری از فلسفه معماری ارگانیک که توسط فرانک لویدرایت ابداع شده است، اقدام کنم بدون آنکه اختلالی در زیبایی‌های ذاتی طبیعت و فضایی که سازه در آن ساخته می‌شود، ایجاد شود.
درمورد شکل سازه و مزایای آن توضیح دهید. این سکونتگاه در زمان سیل یا زلزله چگونه در برابر آسیب مقاوم است؟
هر‌ساله و همزمان با سالگرد زلزله بم یادواره‌ای در کرمان برگزار می‌شود. در تاریخ ۵ دی‌ماه ۱۳۹۸ و همزمان با یادواره درگذشتگان زلزله بم اساتید مطرح رشته عمران در تالار وحدت دانشگاه باهنر استان کرمان به نکاتی اشاره کردند، ازجمله اینکه تعداد طبقات در زلزله‌ای که از زمین به ساختمان منتقل می‌شود در حرکت ساختمان تاثیر ندارند، بلکه اسکلت ساختمان (تیر، ستون و پرکننده‌های بین تیرها و ستون‌ها در مقابل حرکت زمین و در مقابل بارهای ناشی از باد که هر دو نوعی بارهای دینامیکی هستند باید به‌گونه‌ای طراحی شوند که کاملا بتوانند بازی کنند و همانند یک ژیمناست باآرامش رفت و برگشت داشته باشند، البته باید توجه داشت که این تغییر مکان ساختمان از یک حد بیشتر نشود. لذا من در طراحی این سکونتگاه برای کاهش تغییر مکان ساختمان از جک‌های هیدرولیک ضربه‌گیر در محور افقی ستون استفاده کردم. درواقع در این سکونتگاه یک تک‌ستون وجود دارد که داخل آن یک جک قرار می‌گیرد. در حالت عادی سکونتگاه 50 سانتیمتر از سطح زمین ارتفاع دارد. در مواقعی که سیل جاری می‌شود، جک بالابرنده که در داخل ستون تعبیه شده و هیدرولیک است، کمک می‌کند و سازه را بالا می‌برد و سازه از زمین ارتفاع بیشتری می‌گیرد تا از جریان مخرب سیل در امان باشد. در این سکونتگاه، تمام وسایل موردنیاز زندگی ازجمله سرویس بهداشتی، حمام، آشپزخانه، محل خواب و... طراحی و جانمایی شده است و کسانی که در آن ساکن می‌شوند علاوه‌بر اینکه از سیل و زلزله در امان هستند، به تمامی نیازهای اولیه یک زندگی دسترسی دارند.
آیا بالا رفتن سازه بهصورت خودکار انجام می‌شود؟
هم بهصورت دستی و هم بهصورت اتوماتیک قابل تنظیم است. درواقع این امکان وجود دارد که با نصب سنسور و حسگر به بدنه سازه، در مواقع بحران، سازه بهصورت خودکار بالا برود. لازم به ذکر است تاکنون هیچ سازه‌ای در جهان طراحی نشده که 70 متر فضا و تنها با یک تک‌ستون بنا شده باشد. این سکونتگاه حداقل 40 متر و حداکثر 70 متر فضا اشغال می‌کند.
هزینه تمام‌شده این سکونتگاه چقدر برآورد شده است؟
برآورد اولیه ما حدودا بین صد تا 150 میلیون تومان است اما اگر این سازه به تولید انبوه برسد و از ساخت آن حمایت شود، قطعا هزینه کمتری خواهد داشت.
در مسیر طراحی و ساخت این سکونتگاه چه تجربیاتی به شما کمک کرد و چه کسانی از شما حمایت کردند؟
نخستین افرادی که من را در طراحی این سازه کمک و حمایت کردند، پدر، خواهر و عموی من بودند. پس از آن اساتید دانشگاهی رشته‌های مختلف ازجمله اساتید رشته ژئوفیزیک، اساتید معماری، طراحی سازه و... به ابهامات و سوالاتی که داشتم به‌خوبی پاسخ داده و مشاوره‌های لازم را ارائه دادند. برای مثال اساتید ژئوفیزیک به ما گفتند که مقاوم‌ترین سقف‌ها در مقابل زلزله سقف‌های هرمی، کروی و مسقف است. من از این راهنمایی‌ها استفاده کردم و با توجه به اینکه الگوی ساخت، درخت بود، سقف سازه را بهصورت هرمی طراحی کردم. یا برای مثال گفته شد که بهترین نوع پلان، پلان کروی است، اما از آنجا که در بحث معماری باید از اتلاف انرژی و پرتی فضا جلوگیری شود، شکل کروی برای طراحی این سازه قابل استفاده نبود و لذا از پلان مربع استفاده کردم. پلان مربع دومین پلانی است که در معماری و ژئوفیزیک از اتلاف انرژی و پرتی فضا جلوگیری می‌کند.
اما درمورد تجربیات باید بگویم بررسی‌های متعددی که درمورد سکونتگاه‌های مختلفی که پس از بلایای طبیعی ایجاد شده بود، نشان داد که برای مثال چادر‌هایی که برپا می‌شود، دائمی نیستند. حریم شخصی افراد در آن به‌درستی حفظ نمی‌شود و در مقابل تغییرات هوا، گرما، سرما، باران، برف و سیل مقاوم نیستند و تنها در بهترین حالت، از این سرپناه‌ها در فصول گرم سال و در مناطقی که بارندگی نباشد می‌توان استفاده کرد. تحقیقات درمورد سرپناه‌هایی که بهصورت کانکس ایجاد می‌شود نیز نشان داد که علاوه‌بر موارد ذکرشده، کسانی که در این سکونتگاه‌ها اسکان داده می‌شوند بهصورت گروهی از خدمات توالت، حمام، آب و... استفاده می‌کنند که همین مورد می‌تواند باعث شیوع بیماری‌های واگیردار شود. البته معمولا همه دولت‌ها این نوع سکونتگاه‌ها را که نسبت به قبلی بهتر است، در اختیار خانوارهای آسیب‌داده قرار نمی‌دهند. درمورد سرپناه‌هایی که به ساندویچ‌پنل‌های سبک‌‌وزن معروف است نیز همه موارد گفته‌شده صدق می‌کند. سرپناه یونولیتی علاوه‌بر مشکلات گفته‌شده قابل اشتعال هستند و درصورت سوختن باعث تولید گازهای مضر و سمی می‌شوند. از طرفی توسط حیواناتی مانند موش جویده و آسیاب می‌شوند. مگر آنکه استاندارد و با مواد مخصوص ساخته شده باشند.
با توجه به مزایایی که اختراع شما دارد، آیا اقدامی برای تولید انبوه این سازه کرده‌اید؟
بله، اقدام کرده‌ایم ولی هیچ سازمان، ارگان، شخص و بخشی از ما حمایت نکرده است. به مسئولان استان هم طرح و توضیحات کاملی ارائه کردیم اما استقبالی نشد. حتی طرح را به بنیاد ملی نخبگان نیز ارائه دادم اما کار من را رد کردند با این عنوان که کار شما تاکنون در دنیا ارائه نشده است. دوباره درخواست دادم اما گفتند که چیزی به شما تعلق نمی‌گیرد، چراکه کار از نظر علمی مشکل دارد. درصورتی‌که حتی یک‌بار حاضر نشدند بهصورت حضوری از طرحم دفاع کنم و توضیحات لازم را ارائه دهم. من سال‌ها برای ساخت چنین سازه‌ای زحمت کشیدم. اگر قرار باشد یک ایده در کشور دیگری شکل بگیرد و اختراع شود و بعد از آزمون و خطا در ایران مورد استفاده قرار گیرد، نامش دیگر اختراع نیست. من این سازه را اختراع کرده‌ام. در شرایطی که سال‌هاست کارشناسان درمورد وقوع زلزله در تهران هشدار می‌دهند و آمارها هم نشان می‌دهد که بخش وسیعی از خانه‌های تهران در بافت فرسوده قرار دارد و خانه‌ها در برابر زلزله و سیل مقاوم نیستند، این سازه می‌تواند آسیب‌های ناشی از زلزله در تهران را به‌شدت کاهش دهد. این سازه یک سازه همیشگی است که مشکلات سکونتگاه‌های دیگر را ندارد و موقتی نیست. مزیت دیگر آن این است که این سازه بهصورت پیش‌ساخته است؛ یعنی در مکان دیگری ساخته و در محل موردنیاز نصب می‌شود و ظرفیت اسکان دو تا 6 نفر را دارد. درواقع اگر شهرک‌هایی طراحی و ساخته شود که در آن سکونتگاه‌های ایمن وجود داشته باشد، در زمان وقوع بلایای طبیعی این امکان وجود دارد که ساکنان شهرها یا روستاها به این سکونتگاه‌ها انتقال داده شوند. حتی این امکان وجود دارد که افراد این سازه را در حیاط محل سکونت خود بنا کنند.
با توجه به اینکه هیچ حمایتی از شما برای اجرای این طرح نشده، آیا طرح خود را برای اجرا به کشور دیگری ارائه می‌دهید؟
بله، من طرح را به سازمان WIPO (سازمان جهانی مالکیت فکری) ارائه کرده و وارد معاهده این سازمان شده‌ام. این سازمان 159 کشور عضو دارد. مقر اصلی این سازمان در سوئیس است و من گواهی اختراع را به این سازمان ارسال کرده‌ام و منتظر جواب هستم.
* نویسنده: زهرا فریدزادگان، روزنامه نگار