به گزارش «فرهیختگان»، براساس آمارهای سامانه پایش کیفی هوای کشور، شهرهای بزرگ استان‌های تهران، تبریز، البرز، خراسان رضوی، اصفهان و قم در روز گذشته بیشترین آلودگی هوا را داشته‌اند. همچنین کرمان، قزوین، همدان و اراک نیز از دیگر شهرهایی هستند که با مقدار کمتری، دارای آلودگی هوا بوده‌اند. طبق آمارهای شهرداری تهران نیز در سال جاری تعداد روزهای ناسالم رشد 48 درصدی نسبت‌به مدت مشابه سال گذشته داشته و تعداد روزهای آلوده در 10ماهه امسال 33 روز بیشتر از 10ماهه سال 98 است (68 روز ناسالم درمقابل 101 روز). یا به‌عبارتی از 268 روز سال‌جاری، تاکنون 101 روز آن یا 38 درصد از روزهای شهر تهران با آلودگی هوا همراه بوده است. در این خصوص آنچه تاکنون مطرح‌شده این است که افزایش مصرف مازوت دلیل اصلی آلودگی هوا است.
اظهارات مسئولان دولتی در این خصوص کاملا باهم تناقض دارد. ازیک‌طرف ادعا میشود با افزایش مصرف گاز خانگی و کاهش گاز تحویلی به نیروگاه‌های تولید برق، دولت مجبور است به بهای آلودگی هوا اجازه مصرف مازوت بدهد. اما از طرف دیگر، ادعای دولتی‌ها این است که در تهران، اصفهان و البرز نیز که در نیروگاه‌ها مازوت مصرف نمی‌شود، آلودگی وجود دارد. این موضوع حتی پای سیاسیون را نیز به آلودگی هوا باز کرده و برخی افزایش مصرف مازوت را به تحریم و FATF ربط می‌دهند. بااین‌حال این فرض اشتباه نیز ازسوی دولت و ازجمله زنگنه وزیر نفت رد شده است. گرچه آمارهای سال جاری ازسوی هیچ نهادی ارائه نشده، اما بررسی‌های «فرهیختگان» نشان می‌دهد در سال گذشته میزان مصرف مازوت نیروگاه‌ها رشد 64 درصدی داشته است. همچنین طی سال‌های 1392 تا 1396 گرچه مصرف مازوت کاهش یافته، اما در دو سال گذشته مصرف مازوت بازهم اوج گرفته است. از نتایج دیگر اینکه در نیروگاه‌های تهران، اصفهان و البرز مازوت مصرف نشده، اما در صنایع آنها مصرف مازوت وجود دارد. این بدان معنی است که گرچه مسئولان دولتی مصرف مازوت در نیروگاه‌ها را رد کرده‌اند، اما مصرف صنایع و اصناف که 20 درصد از کل مازوت است، هنوز از سوی مسئولان رد نشده است.
آمارها حکایت از آن دارند که خودروها و منابع متحرک عامل 61 درصد از آلودگی هوا و 29 درصد نیز مربوط به منابع ساکن است. بر این اساس، تحلیل آلودگی هوا صرفا از ناحیه مازوت امکان‌پذیر نیست و باید مجموعهای از عوامل را درنظر گرفت. برای مثال وارنگی دما که درنتیجه پایداری جو اتفاق می‌افتاد یکی از دلایل است. افزایش بیکاران درنتیجه کرونا و گسیل شدن اغلب بیکاران به بخش حمل‌ونقل استارتاپی (اسنپ و تپ‌سی و...) هم می‌تواند در آلودگی هوا سهم داشته باشد. درنهایت همه اینها به ابهامات آلودگی هوا می‌افزاید.
رشد 65 درصدی مصرف مازوت در نیروگاه‌ها
براساس آمارهای شرکت پخش و پالایش نفت، میزان تولید مازوت کشور طی سال‌های 1380 تا 1398 از روزانه 80 میلیون در سال 1380 به 77 میلیون تن در روز تا سال 1390 رسیده و طی هشت سال اخیر نیز این میزان با کاهش حدود 17 میلیون تنی، به روزانه 60 میلیون تن تا سال 1398 رسیده است. طی این مدت مازاد مصرف داخل نیز بین 35 تا 40 میلیون تن بوده که البته در سال‌های 1394 تا 1397 این میزان به 46 تا 49 میلیون تن نیز رسیده است. از کل مصرف داخل، حدود 79 درصد مازوت در نیروگاه‌ها، 19 درصد در صنایع و 1 درصد نیز به مصرف دیگر اصناف می‌رسد. اما طبق آمارهای وزارت نیرو، میزان مصرف مازوت نیروگاه‌های ایران از حدود روزانه 19 میلیون تن در سال 1380 به روزانه 33 میلیون تن تا سال 1390 و روزانه 42 میلیون تن تا سال 1392 رسید و طی سال‌های اخیر با افزایش تولید گاز در کشور، این میزان تا سال 1397 به حدود9.5 میلیون تن در روز رسید. گرچه مصرف کل مازوت در سال 98 هنوز منتشر نشده، اما آمارهای سال 1398 وزارت نیرو حکایت از رشد 65 درصدی مصرف مازوت در نیروگاه‌های کشور دارد. براساس این آمارها، طی سال گذشته مصرف مازوت نیروگاه‌ها از روزانه 9.5 میلیون تن در سال97، به روزانه 15.6 میلیون تن در سال 98 رسیده است.
نیروگاه‌های تهران مازوت ندارند، اما...
مازوت داستان‌های جالبی دارد. برای مثال پس از اما و اگرهای زیاد، اخیرا اسحاق جهانگیری، معاون اول رئیس‌جمهور با رد استفاده از مازوت در نیروگاه‌های اطراف تهران گفت: «درخصوص موضوع سوزاندن مازوت برای نیروگاه‌ها نیز باید گفته شود هیچکدام از نیروگاه‌های تهران، کرج و شهرهای اطراف از سوخت مازوت استفاده نمی‌کنند.» بیژن زنگنه، وزیر نفت نیز اخیرا در حاشیه سیزدهمین نشست وزارتی نشست اوپک‌پلاس گفت: «قاطعانه اعلام می‌کنم در هیچکدام از نیروگاه‌های استان‌های البرز، تهران، قم و اصفهان مازوت مصرف نمی‌شود. می‌گویند مازوت تهران را خفه کرده است، اصلا در نیروگاه‌های اطراف تهران مازوت مصرف نمی‌شود.»
در این خصوص بررسی آمارهای سال 98 وزارت نیرو نیز این اظهارات جهانگیری و زنگنه را تایید می‌کند که در استان‌های تهران، قم و اصفهان حداقل طی سال 98 هیچ مازوتی در نیروگاه‌ها استفاده نشده است. اما نکته مغفول در اظهارات هر دو مسئول این است که براساس آمارهای وزارت نفت، از کل مازوت مصرفی کشور حدود 79 درصد آن در نیروگاه‌ها، 19 درصد در صنایع و 1 درصد نیز در اصناف مصرف میشود. طبق آمارهای وزارت نفت (شرکت پخش و پالایش فرآورده‌های نفتی) در سال‌های 96 و 97 و 98 برخلاف نیروگاه‌ها، اصناف و صنایع مصرف مازوت داشته‌اند. به هرحال هرچند سهم مازوت مصرفی صنایع و اصناف حدود 20 درصد از کل مصارف مازوت در کشور است، این موضوع نیاز به شفاف‌سازی دارد که سهم مازوت مصرفی در صنایع اطراف تهران، البرز و اصفهان چقدر است.
تحریم و FATF عامل آلودگی هوا!
برخی رسانه‌ها به نقل از وزیر نفت دلیل افزایش مصرف مازوت در داخل را کاهش صادرات آن می‌دانند. یکی از این رسانه‌ها در ادعایی عجیب به نقل از وزیر نفت می‌نویسد: «مایل نیستیم مازوت مصرف شود، اما چاره‌ای نداریم. تحریم راه صادرات را بسته و ایران نه می‌تواند گاز بیشتری تولید کند و نه مازوت کمتری. درنتیجه تولید گاز را کاهش داده و به‌جای آن، مازوت می‌سوزاند. تنها راه‌حل مشکل هم ازسرگرفتن صادرات این دو است، اگرنه شرایط سخت‌تر میشود.» این رسانه درنهایت نیز نتیجه می‌گیرد: «مشکل آلودگی هوا و مازوت در ایران به یک مشکل سیاسی تبدیل شده است. مشکلی که فقط و فقط راهکار سیاسی دارد. ماجرا با توقف چندروزه سوخت مازوت حل نمی‌شود. حتی برخی می‌گویند کل زمستان امسال ما درگیر آلودگی مازوت هستیم. چون برای حل این مشکل ایران باید مشکل خود را با جهان حل کند؛ هم مشکل تحریم‌ها و هم مساله FATF.»
با مراجعه به سخنان وزیر نفت مشاهده می‌کنیم وی در اظهارات خود با تاکید بر اینکه افزایش مصرف گاز خانگی وزارت نفت و نیرو را مجبور به استفاده بیشتر از مازوت در نیروگاه‌ها کرده، می‌گوید: «مایل نیستیم مازوت مصرف شود، اما چاره‌ای نداریم.» به‌عبارت دیگر، در هیچ جای اظهارات وزیر نفت ردی از تحریم و FATF دیده نمی‌شود.
اما این اولین‌باری نبود که برخی از رسانه‌ها این موضوع را مطرح می‌کردند و برای اولین‌بار، عیسی کلانتری، رئیس سازمان حفاظت از محیط زیست بود که در اظهاراتی مدعی شد: «به‌دلیل تحریم‌ها، برخی نیروگاه‌ها و پالایشگاه‌ها به‌خاطر پربودن انبارها، چاره‌ای جز استفاده از سوخت مازاد مازوت ندارند.» این اظهارات عیسی کلانتری اخیرا ازسوی بهزاد اشجعی، دبیر کمیته فنی صدور مجوزهای زیست‌محیطی سازمان حفاظت محیط زیست ایران رد شد. اشجعی در گفت‌وگویی با رسانه‌ها در پاسخ به سوالی درمورد صحت ادعای عیسی کلانتری گفت: «مطابق اذعان وزارت نفت در نشستی مشترک، امکان صادرات مازوت وجود دارد.» وی ادامه می‌دهد: «استنباط این است که استفاده از مازوت در نیروگاه‌ها و کارخانه‌های بزرگ، جنبه «راحت‌طلبی» دارد، زیرا سوختی ارزان و قابل‌دسترس برای نیروگاه‌ها است.»
در همین راستا بیژن زنگنه نیز در حاشیه سیزدهمین نشست وزارتی اوپک‌پلاس گفته است: «هیچ محدودیتی برای صادرات مازوت نداریم؛ همان‌طور که در تابستان هم که مازوت بیشتری داشتیم، تقریبا همه مازوت‌مان را صادر کردیم.» وی درمورد این ادعا که گفته میشود وزارت نفت به‌دلیل ناتوانی در صادرات مازوت آن را در نیروگاه‌ها می‌سوزاند، گفت: «این ادعای بی‌پایه‌ای است و از روی نادانی و ناآگاهی گفته میشود.» زنگنه در ادامه می‌گوید: «دلیل استفاده از مازوت در نیروگاه‌ها به‌خاطر مصرف زیاد گاز در بخش خانگی و تجاری است.»
سهم 80 درصدی خودروها در آلودگی هوا
طبق تعریف ارائه‌شده در قانون هوای پاک مصوب 96، آلودگی هوا عبارت است از انتشار یک یا چند آلاینده اعم از آلاینده‌های جامد، مایع، گاز، پرتوهای یون‌ساز و غیریون‌ساز، بو و صدا در هوای آزاد، به‌صورت طبیعی یا انسان ساخت، به مقدار و مدتی که کیفیت هوا را به‌گونه‌ای تغییر دهد که برای سلامت انسان و موجودات زنده، فرآیندهای بوم‌شناختی (اکولوژیکی) یا آثار و ابنیه زیان‌آور بوده و یا سبب از بین رفتن یا کاهش سطح رفاه عمومی شود. براساس بررسی‌های گزارش کنترل کیفیت هوای شهرداری تهران، در سطح تهران منابع آلاینده پایتخت به دو دسته کلی متحرک و ساکن تقسیم شده‌اند. منابع متحرک شامل انواع وسایل نقلیه فعال در شهر تهران از جمله ناوگان‌های خودرو سواری، تاکسی، وانت، اتوبوس واحد، اتوبوس سرویس، مینی‌بوس، موتورسیکلت و کامیون است. منابع ساکن نیز به پنج بخش اصلی تبدیل انرژی (نیروگاه و پالایشگاه)، صنایع آلاینده (شامل صنعت فولاد، ریخته‌گری، سیمان، آجر و سایر صنایع)، خانگی و تجاری، پایانه‌های مسافری و باری زمینی، هوایی و ریلی و جایگاه‌های توزیع سوخت بنزین تقسیم‌بندی شدند.
بر اساس محاسبات انجام‌شده، سهم منابع متحرک از مجموع انتشار پنج آلاینده (مونوکسید کربن، ترکیبات آلی فرار، اکسیدهای نیتروژن، اکسیدهای گوگرد و ذرات معلق) در حدود ۸۳ درصد (معادل ۵۷۹ هزار تن) و سهم منابع ساکن در حدود ۱۷ درصد (معادل ۱۲۲ هزار تن) بوده است. منابع متحرک با دارا بودن سهم ۹۷، ۷۹، ۶۱ و ۳۵ درصدی در تولید سالانه آلاینده‌های مونوکسیدکربن، ترکیبات آلی فرار، ذرات معلق و اکسیدهای نیتروژن همچنان مهمترین منبع تولید آلودگی در شهر تهران هستند.
همچنین از کل 10 هزار تن ذرات معلق موجود در شهر تهران، 61 درصد آن مربوط به منابع متحرک و 39 درصد مربوط به منابع ساکن است. منابع متحرک شامل خودروهای سبک و سنگین و موتورها بوده و در بین منابع ساکن نیز به ترتیب صنایع آلاینده، نیروگاه‌ها، پالایشگاه‌ها، پایانه‌های اتوبوس، بخش خانگی و تجاری، فرودگاه مهرآباد و راه‌آهن تهران است. درخصوص انواع خودروها نیز بر اساس اطلاعات سیاهه انتشار شهر تهران، سهم کامیون‌ها در تولید ذرات معلق حدود ۱۶ درصد و سهم خودروهای شخصی حدود ۱۴ درصد است. همچنین موتورسیکلت‌ها و اتوبوس‌ها به ترتیب حدود ۱۰ و ۶ درصد در آلودگی هوای تهران طی 6 ماهه دوم سال موثر هستند. در بین منابع متحرک، سهم نیروگاه‌ها از آن 39 درصد، منابع متحرک حدود 18 درصد، پالایشگاه‌ها 12 درصد، پایانه‌های اتوبوس 5 درصد، بخش خانگی و تجاری 2 درصد، فرودگاه مهرآباد و راه‌آهن تهران نیز هر کدام 2 درصد است.
در اینجا این نکته قابل طرح است که تاکنون مسئولان دولتی عمدتا مصرف مازوت در اطراف شهرهای تهران، اصفهان و کرج را رد کرده‌اند اما با این حال به این سوال پاسخ نداده‌اند که آیا صنایع و پالایشگاه‌ها هم که مصرف مازوت دارند، اینها نیز همانند سال‌های گذشته بازهم مصرف مازوت دارند یا خیر؟ این سوال بی‌پاسخی است که به‌نظر می‌رسد بدون درنظر گرفتن نقش آن نمی‌توان به‌طور قطع درخصوص عدم‌تاثیر مصرف مازوت در آلودگی هوای تهران و دیگر شهرها سخن گفت.
برخی استان‌های آلوده کمترین مصرف مازوت را دارند
براساس آمارهای سامانه پایش کیفی هوای کشور، شهرهای مختلف استان‌های تهران، البرز، اصفهان، خوزستان و شهر تبریز در استان آذربایجان‌شرقی و همچنین شهر قم طی روز گذشته بالاترین میزان آلودگی هوا را داشته‌اند. پس از این شهرها، مشهد، همدان، اراک و کرمان در رتبه‌های بعدی از لحاظ میزان آلودگی قرار دارند. درخصوص اینکه آیا مازوت مصرفی نیروگاه‌ها دلیل آلودگی این شهرهاست، بررسی آمارها این موضوع را تایید نمی‌کند؛ چراکه براساس آمارهای شرکت پخش و پالایش نفتی، طی سال‌های گذشته استان‌های مازندران، هرمزگان، همدان، کرمانشاه، خراسان‌رضوی، سیستان‌وبلوچستان، مرکزی، قزوین و آذربایجان‌شرقی بزرگ‌ترین مصرف‌کنندگان مازوت در کشور بوده‌اند (نیروگاه‌ها و اصناف و صنایع). همچنین براساس آمارهای وزارت نیرو، استان‌های تهران، اصفهان، البرز و خراسان‌رضوی کمترین میزان مازوت مصرفی در نیروگاه‌ها را داشته‌اند. با این حال این موضوع به‌معنی نفی نقش مازوت مصرفی در ایجاد آلودگی هوا نیست و موید این نکته است که مازوت دلیل اصلی آلودگی هوا نیست و بدون توجه به عوامل متحرک که نقش 83درصدی در انتشار پنج آلاینده (مونوکسیدکربن، ترکیبات آلی فرار، اکسیدهای نیتروژن، اکسیدهای گوگرد و ذرات معلق) و نقش 61درصدی در ایجاد ذرات معلق دارند، نمی‌توان به تحلیل دلایل آلودگی هوا در تهران و دیگر شهرها پرداخت. براین اساس، بدون توجه به نقش خودروها و پایداری هوا که موجب وقوع پدیده اینورژن (وارونگی دما) میشود، صرف متهم قرار دادن مازوت شاید چندان منصفانه نباشد. اما در سوی دیگر، توجه داشته باشیم طی سال‌های اخیر مصرف مازوت که از سال 92 تا 96 کاهش قابل‌توجهی داشت، در سال98 رشد 64درصدی را تجربه کرده است. مجموع این عوامل باید بهعنوان دلایل آلودگی هوای تهران و دیگر شهرها مطرح شود.
27 میلیارد دلار بانکرینگ به‌پای تدبیر زنگنه سوخت
گفته شد برخی ادعا کردند به‌دلیل وجود تحریم و موانع ناشی از FATF صادرات نفت امکان‌پذیر نیست. این موضوعی است که مسئولان وزارت نفت و ازجمله شخص بیژن زنگنه آن را رد کرده و گفته‌اند هیچ مازوتی روی دست آنها نمانده است که دلیلی بر عدم صادرات باشد. از این فرض غلط که مازوت خریدار ندارد بگذریم، یکی از نکات جالب‌توجه در حوزه مازوت، موضوع بانکرینگ است. بانکرینگ (Bunkering) مجموعهای از عملیات سوخترسانی به کشتیها و سایر شناورهای دریایی که به دو صورت سوخترسانی روی دریا با استفاده از شناورهای خاص یا پهلوگیری کشتی در اسکله‌‌های سوخترسانی و نیز خدمات جانبی از قبیل خدمات هتلینگ، تعمیرات و تامین قطعات مورد نیاز کشتیها، تهیه آذوقه و مایحتاج خدمه و کارکنان کشتی انجام میشود. سوخت مصرفی کشتیها عمدتا نفت کوره (مازوت) و بعضا گازوئیل است. براساس آمارهای بین‌المللی، فقط اندازه بازار سوخت صنعت بانکرینگ در سال2019 حدود 120میلیارد دلار تخمین زده شد و پیش‌بینی میشود این میزان سال2027 به 130میلیارد دلار برسد. اگر خدمات ارائه‌شده را نیز به این مقدار اضافه کنیم، در سال گذشته صنعت بانکرینگ درآمد 135میلیارد دلاری داشته است که مازوت را به‌جای نفرت‌انگیز بودن، برای درآمدزایی جذاب می‌کند.
براساس قوانین بالادستی صنایع و فرآورده‌های نفتی و ازجمله بند «ب» ماده59 برنامه ششم توسعه دولت مکلف‌شده شرایط، تسهیلات و مشوق‌ها را برای بخش خصوصی فعال در صنعت بانکرینگ به‌گونه‌ای فراهم آورد تا ضمن رشد سالانه حداقل 30درصد در پایان برنامه ششم، سهم کشور از بازار سوخترسانی منطقه به حداقل 50درصد برسد.
با این حال، شاید جالب باشد که بدانید سالانه 51هزار کشتی از خلیج‌فارس عبور می‌کند که این موضوع توانسته 27میلیارد دلار درآمد از طریق بانکرینگ برای کشورهای این حوزه فراهم کند. اما براساس آمارهای ارائه‌شده، بنادر ایران، بنادر سنگاپور، رتردام هلند و فجیره امارات متحده عربی و نیز بنادر کشورهای آمریکا و چین، پیشروان صنعت بانکرینگ در جهان هستند. بندر فجیره امارات بهعنوان مهمترین بندر حوزه خلیج‌فارس و دریای عمان و سومین بندر بزرگ جهان، با حجم بانکرینگ 40میلیون لیتر در روز، یکی از بزرگ‌ترین ارائه‌کنندگان خدمات بانکرینگ است که سالانه 20میلیارد دلار درآمد از بانکرینگ دارد. نکته قابل‌تامل هم اینکه، فجیره 30درصد از سوخت خود را از ایران تامین می‌کند.
آمارهای ارائه‌شده ازسوی شرکت پخش و پالایش نفتی نیز نشان می‌دهد میزان بانکرینگ مازوت در ایران از حدود روزانه هزار و 74تن در سال1380 به روزانه 8هزار و 134تن تا سال1392 رسیده بوده که این میزان حتی روزانه 12هزار و 375تن را نیز در سال1394 تجربه کرده اما طی سال‌های اخیر این رقم در سال95 به 5هزار تن در روز، در سال96 به 3/3هزار تن و تا سال97 نیز این میزان به روزانه 4هزار تن رسیده است. بر این اساس، میزان ارائه مازوت برای بانکرینگ طی سه‌سال اخیر از سال 1386 تاکنون کمترین رقم است. درمجموع مقایسه روزانه 40هزار تن مازوت برای بانکرینگ در بند فجیره امارات با رقم 4هزار تن ایران، نشان می‌دهد بیژن زنگنه که 16سال مدیریت وزارت نفت را در دست داشته، نتوانسته از این فرصت به‌نفع توسعه بنادر جنوبی کشور و از همه مهم‌تر گره‌زدن تحولات تجاری جهان به منافع ایران اقدام کند تا از تحریم شدن منابع و بنادر کشور نیز جلوگیری شود. توجه داشته باشیم حدود 80درصد از تجارت جهان از طریق کشتیها انجام میشود که این امر فرصت‌های زیادی را دراختیار دارندگان بنادر قرار می‌دهد که ایران یکی از این کشورهای داری پتانسیل برقراری بانکرینگ است.
* نویسنده : مهدی عبداللهی،دبیر گروه اقتصاد