به گزارش «فرهیختگان»، برخلاف اغلب صنایع بزرگ تولیدی که درحال حاضر به واسطه تحریم‌های ظالمانه و فشارهای سیاسی و اقتصادی موجود با موانعی جدی دست‌وپنجه نرم می‌کنند و برای ادامه حیات نیازمند سرمایه‌گذاری‌های کلان هستند، صنایع‌دستی که ریشه در فرهنگ و سنت جامعه ایرانی دارد تا حد زیادی از تبعات این تحریم‌ها در امان است و فعالان آن می‌توانند به اقتضای شرایط اقتصادی و سیاسی فعلی با بهره‌گیری همه‌جانبه از ظرفیت‌های کشور، علاوه‌بر تحقق شعار رونق تولید، مسیر توسعه پایدار جامعه را هموار کنند. با این حال، این هنر-صنعت که آثار مثبت اقتصادی و اجتماعی-فرهنگی غیرقابل‌انکاری بر جامعه دارد، از مشکلات عدید‌ه‌ای در همه بخش‌های خود رنج می‌برد؛ از فرآیند طراحی و تولید گرفته تا توزیع و فروش، بازاریابی، برندسازی و صادرات صنایع‌دستی، دچار نقایصی هستند که به گفته کارشناسان عمدتا ناشی از کاربردی نبودن محصولات این صنایع و عدم‌ورود نوآوری و فناوری در جامعه است، تا جایی که از این ایراد کلیدی به‌عنوان گلوگاه اصلی صنایع‌دستی کشور یاد می‌شود. فعالان این هنر-صنعت بارها تاکید کرده‌اند تولید محصولات صنایع‌دستی باید به‌صورت هدفدار به سمت تامین نیاز جامعه حرکت کند و قابلیت عرضه در بازارهای جهانی را نیز داشته باشد. لذا با تدبیر خط‌مشی‌ها و اقداماتی برای دستیابی به مواد اولیه مناسب برای تولید صنایع‌دستی، تقویت فرآیندهای مرتبط با تولید، فروش و بازاریابی، تربیت تولیدکنندگان ماهر، نوسازی تجهیزات و ماشین‌آلات مورداستفاده، ارائه طرح‌های جدید و نوآورانه، سلیقه‌یابی و تولید صنایع‌دستی مطابق با سلیقه جامعه داخلی و خارجی و درنهایت فرهنگ‌سازی باید جایگاه صنایع‌دستی ارتقا یابد.
جای خالی خلاقیت و نوآوری در صنایع‌دستی
عمده‌ترین مشکلات و چالش‌های موجود در حوزه صنایع‌دستی کشور از نگاه کارشناسان و فعالان این صنعت، مشکلات مربوط به طراحی و تولید، کمبود خلاقیت و نوآوری در تولید، متنوع نبودن محصولات و تشابه در طرح‌ها و الگوهای تولیدی، طراحی ضعیف و ناهماهنگ با بازار روز دنیا، عدم‌بهره‌گیری از الگوهای جدید و قدیمی بودن طراحی محصولات، تاکید صرف بر جنبه‌های هنری و تزئینی محصولات دستی و کاربردی نبودن آنها، تجهیزات نامناسب با سطح تکنولوژی پایین، عدم‌امکان تولید انبوه در زمان کوتاه به دلیل فقدان کارگاه‌های مدرن و مجهز، گران بودن مواد اولیه تولید و بالارفتن قیمت تمام‌شده محصولات و گرانی ابزار تولید و کمبود این ابزار عنوان شده است. این حجم از مشکلات در صنعتی مانند صنایع‌دستی درحالی مطرح است که صنایع‌دستی به موجب برخورداری از ویژگی‌ها و مزایای متعدد به‌مثابه ابزاری مفید برای نیل به اهداف فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و حتی سیاسی در اختیار دولت قرار دارد، وجود 366 رشته صنایع‌دستی در کل کشور (295 رشته فعال) و مقام اول جهانی در تنوع تولید و آثار امتیازی است که نشان می‌دهد این هنر-صنعت چه ظرفیت‌های بالقوه و بی‌شماری برای بهره‌وری اقتصادی دارد. البته ناگفته نماند مسائل حوزه صنایع‌دستی کشور تنها مختص به بخش خاصی از زنجیره این صنعت نیست و به نوعی می‌توان اذعان کرد که هر بخش از این زنجیره با چالش‌هایی روبه‌رو است که جریان حرکت کلی صنایع‌دستی کشور به سمت توسعه و پیشرفت را با کندی مواجه کرده است.
زیست‌بوم فناوری؛ اهرم ارتقای صنایع‌دستی
اگر در دوره ظهور فناوری‌های نوین، صنایع مختلف به‌ویژه صنایعی که در رشد و توسعه اقتصادی تاثیرگذار هستند، نتوانند خود را با ابزار‌های جدید، خلاقیت و نوآوری به‌روزرسانی کنند، بی‌شک در کوتاه‌مدت، محکوم به فراموشی و چه‌بسا نابودی می‌شوند. به بیان دیگر، در هر دوره تاریخی، نیازهای جامعه شکل جدید‌تر و به‌روز‌تری به خود می‌گیرد و درنتیجه آنچه به‌عنوان کالا یا محصول یک صنعت در جامعه عرضه می‌شود نیز باید شکل جدید‌تر و تازه‌تری به خود بگیرد. صنایع‌دستی در ایران نیز از آن دست صنایعی است که با وجود تنوع و خاص‌بودن آن نتوانسته در دهه‌های اخیر با نیاز و سلیقه جامعه تطبیق پیدا کند. البته این نکته قابل‌انکار نیست که صنایع‌دستی به مدد ورود جوانان خلاق و ارائه طرح‌ها و ایده‌های جدید به این حوزه، دچار تحولاتی شده است، اما با وجود این آن‌طور که باید و شاید از ظرفیت‌های این هنر-صنعت به درستی استفاده نشده است. به نظر می‌رسد جای زیست‌بوم فناوری و شرکت‌های خلاق در این صنعت بسیار خالی است تا به کمک آنها صنایع‌دستی کشور با حفظ هویت، شکل و شمایل جدید‌تر و نوآورانه‌ای به خود بگیرند. معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری، طی سال‌های گذشته برنامه‌هایی را برای حمایت از نوآوران و افراد خلاق در حوزه صنایع‌دستی ازجمله رویدادهای ایده‌پردازی، برنامه‌های استارتاپی، رویدادهای کارآفرینی و... برگزار کرده است.
در سال گذشته نیز با هدف حمایت بیشتر از شرکت‌ها و موسسات صنایع‌دستی مبتکر و نوآور و حمایت بیشتر از «خانه‌های خلاق» تفاهمنامه‌ای میان دبیر ستاد فناوری‌های نرم و هویت‌ساز و معاون صنایع‌دستی و هنرهای سنتی وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی منعقد شد. براساس مفاد این تفاهمنامه مقرر شد حمایت‌های گسترده‌تری از راه‌اندازی خانه‌های خلاق صورت گیرد تا بستر مناسب جهت توسعه کسب‌وکارهای نو در این حوزه فراهم شود. همچنین استفاده از ظرفیت‌های موجود طرفین به‌منظور توسعه فناوری‌های نرم و شرکت‌های خلاق در این تفاهمنامه مورد توجه قرار گرفت. تخصیص فضای مناسب برای ایجاد خانه‌های خلاق، انواع خدمات مانند مشاوره، آموزش، توسعه تولید، توسعه بازار، جذب منابع مالی و سرمایه‌گذاری و... بخشی از حمایت‌های در نظر گرفته شده در توافق فوق‌الذکر بود.
آسیب صنایع‌دستی از تکرار و تقلید در طراحی
فرامرز شعرباف، کارشناس و محقق صنایع‌دستی و صاحب یک کارگاه تولید خاتم در گفت‌وگو با «فرهیختگان» با اشاره به فقدان نوآوری و ایده‌های خلاق در صنایع‌دستی می‌گوید: «در گذشته، صنایع‌دستی جنبه مصرفی داشت، برای مثال بسیاری از خانوارها وعده‌‌های غذایی خود را بر سر سفره‌های قلمکار میل می‌کردند یا از کوزههای سفال برای خنک نگه‌داشتن آب استفاده می‌کردند. رفته‌رفته با پیشرفت تکنولوژی ظروف شیشه‌ای جای خود را به کوزههای آب و سفره‌های قلمکار جای خود را به سفره‌های پلاستیکی و حتی یک‌بار مصرف داد و لذا مصرف‌کننده اصلی صنایع‌دستی که همان خانواده‌‌ها و مردم جامعه بودند روزبه‌روز کمتر شدند. دلیل اصلی این اتفاق این است که حوزه صنایع‌دستی نتوانست پا‌به‌پای تغییر و تحولات و سلیقه مخاطبان حرکت کند. در این جریان، متولیان حوزه صنایع‌دستی نیز تلاشی برای حفظ ارزش و جایگاه صنایع‌دستی در جامعه ایرانی نکردند.»
به گفته وی صنایع‌دستی جزء صنایعی است که به‌صورت استاد-شاگردی یا به صورت نسل‌به‌نسل و سینه‌به‌سینه ادامه داشته است. این روند اگرچه در زمان خود متداول و مرسوم بوده اما امروزه چندان کارایی ندارد. این به معنای کم‌ارزش بودن هنر استادکاران و هنرمندان صنایع‌دستی نیست بلکه منظور عدم‌پاسخگوی این شیوه به نیازهای جامعه است و صاحبان ایده‌های نو به سختی می‌توانند در این حلقه‌ها ورود پیدا کنند.
وی معتقد است صنایع‌دستی در بخش طراحی با آسیب‌های جدی مواجه است که یکی از جلوه‌های این آسیب را می‌توان تکرار و تقلید در صنایع‌دستی عنوان کرد. درحالی که طراحی کمک می‌کند صنایع‌دستی به‌روز شود. طراحی و صنایع‌دستی به یکدیگر نیاز دارند و در همه جای دنیا از ارتباط بین این دو رشته صحبت می‌شود و لذا در این راستا باید نهضت طراحی در صنایع‌دستی ایجاد شود تا صنایع‌دستی را به صنایع نوآور تبدیل کند. شکی نیست که صنایع‌دستی می‌تواند نوآورتر از صنایع سنگین باشد.
شعرباف ادامه می‌دهد: «حتی در هنرهای سنتی و محصولات صنایع‌دستی نیز این امکان وجود دارد که با تکیه بر مطالعات دانش‌بنیان، گامی مهم در راه توسعه اقتصادی و اقتصاد مقاومتی برداشته شود. معتقدم اگر فناوری به صنایع‌دستی لطمه‌ای وارد نکند حضورش را باید به رسمیت شناخت در غیر این صورت حضورش بر ما تحمیل خواهد شد، بنابراین باید نوآوری را در صنایع‌دستی مورد توجه قرار داد تا از وضعیت موجود و در حاشیه قرارگرفتن رها شود. البته نباید فراموش کرد که نوآوری و تعریف کاربری جدید با هدف کاربردی کردن محصولات و صنایع‌دستی مهم‌ترین مساله‌ای است که در این صنایع باید در نظر گرفته شود.»
صنایع‌دستی در اکوسیستم زندگی نمی‌کند
پرویز کرمی، دبیر ستاد فرهنگ‌سازی اقتصاد دانش‌بنیان و توسعه صنایع نرم و خلاق در گفت‌وگو با «فرهیختگان» با اشاره به اینکه صنایع‌دستی برگرفته از فرهنگ، اعتقادات، آداب و رسوم، تمدن، مذهب، باورهای ملی و دینی ماست، می‌گوید: «صنایع‌دستی یکی از صنایع اشتغالزا با ارزش‌افزوده بسیار بالا است که علاوه‌بر برخورداری از این مزایا، می‌تواند در زمینه صدور فرهنگ و تمدن ایرانی-اسلامی نقش مهمی ایفا کند. همچنین می‌تواند ثروت‌افزای خوبی برای کشور باشد. این در حالی است که این صنعت پرقدرت، متاسفانه در حال حاضر از جایگاه مناسبی برخوردار نیست.»
به گفته وی صنایع‌دستی ایران درحال حاضر در یک اکوسیستم یا زیست‌بوم، زندگی نمی‌کند. بخش عمده‌ای حوزه صنایع‌دستی کشور به شکل هنرمندمحوری و فردمحوری انجام می‌شود و در‌واقع فعالیت کار در یک سیستم سنتی اداره می‌شود. کرمی با اشاره به اختصاص یکی از شاخه‌های دوازده‌گانه و اصلی برنامه توسعه زیست‌بوم خلاق به صنایع‌دستی می‌گوید: «صنایع‌دستی نیز همانند بخش‌های دیگر زیست‌بوم فناوری نیازمند مراکز شتابدهی، نوآوری و مشاوره است. تامین این نیاز در بستر زیست‌بوم فناوری موجب می‌شود اتصال میان علوم و دانش روز با بهره‌گیری از فناوری‌های نوین به ارتقا و افزایش بهره‌وری در صنایع‌دستی کمک کند. برای این منظور مصوب شده است که در هر استان کشور یک خانه خلاق ایجاد شود تا در بستر آن، به مزیت‌های ملی و بومی منطقه توجه شود. علاوه‌بر اینکه صنایع‌دستی را به سمتی که دانشگاه‌ها به این حوزه ورود پیدا کنند هدایت کنند و موضوع استاد- شاگردی که در صنایع‌دستی مطرح است بتواند در مسیر درست خود مورداستفاده قرار گیرد و تکثیر پیدا کند. بدیهی است در این صورت صنایع‌دستی فراموش‌شده احیا خواهد شد و دانشگاه‌های کاربردی کشور که در این حوزه فعالیت کنند می‌توانند از فناوری‌های نوینی مانند نانو، لیزر، پرینترهای سه‌بعدی و... در تولید صنایع‌دستی استاندارد استفاده کنند.
ضرورت ایجاد شتاب‌دهنده‌ها و مراکز نوآوری در صنایع‌دستی
وی با بیان اینکه شرکت‌های خلاق در حوزه صنایع‌دستی ایده‌های قابل‌توجهی ارائه می‌دهد، می‌گوید: «چندی پیش با شرکت خلاقی مواجه شدیم که در زمینه قلمزنی روی پارچه فعالیت می‌کرد. قلمزنی روی پارچه شبیه چاپ سیلک روی پارچه است که هم پارچه را ارتقا داده بود و هم یک روش نوینی را در قلمزنی پارچه ابداع کرده بود که توانسته بود نقایص قلمزنی در طول تاریخ را رفع کند. این ایده در دل یک شرکت خلاق شکل گرفته است و فعالان آن از یکی از صنایع ملی و بومی کشور استفاده کرده‌اند. مضاف بر این از بستر آی‌تی و فناوری‌های نرم برای بحث آموزش، بازاریابی، فروش، معرفی و عرضه نیز استفاده کرده و به‌طور کلی توانسته است در حوزه صنایع‌دستی، یک رویکرد جدید را در پیش بگیرد. با این تفاسیر اگر بتوانیم در صنایع فرهنگی و فناوری‌های نرم در حوزه‌های دوازده‌گانه آن که یکی از آنها صنایع‌دستی است، شتاب‌دهنده‌ها و مراکز نوآوری جدید ایجاد کنیم، بی‌شک خوشه‌ها و زنجیره‌های این حوزه شکل می‌گیرد و از زمانی که یک ایده به ذهن یک هنرمند خطور می‌کند، تا زمانی که این ایده به‌صورت خدمت یا محصول در حوزه صنایع فرهنگی آماده و بازار آن شناسایی و تقاضا تحریک شود و درنهایت محصول به فروش می‌رود، حرکت صنایع‌دستی در بستر نوآوری و فناوری ادامه پیدا می‌کند.»
دبیر ستاد فرهنگ‌سازی اقتصاد دانش‌بنیان و توسعه صنایع نرم و خلاق با اشاره به اینکه معاونت علمی و فناوری به‌عنوان متولی زیست‌بوم فناوری وظیفه تسهیل‌گری و تامین زیرساخت‌های موردنیاز را دارد، می‌افزاید: «صنایع فرهنگی و ازجمله صنایع‌دستی باید در بستر بخش خصوصی شکل بگیرند تا بخش خصوصی بتواند صنایع خلاق را به اقتصاد تبدیل کند. بنابراین با توجه به اینکه صنایع‌دستی یکی از صنایع اشتغالزا و پردرآمد است، پیش از هرچیز مستلزم آسیب‌شناسی و شناسایی خلأ‌ها و کمبودهایی است که در بخش‌های مختلف این صنعت وجود دارد. این آسیب‌شناسی نیز باید توسط شتاب‌دهنده‌های بخش خصوصی انجام شود.»
صادرات 200میلیون دلاری صنایع فرهنگی و خلاق
به گفته وی درحال حاضر توسعه صنایع خلاق در معاونت علمی آغاز شده است. هدف از اجرای این برنامه تبدیل شکل هنرمندمحوری و فردمحوری به شرکت‌محوری است. اساتید فن و هنرمندان این حوزه باید بدانند که برای رشد و ارتقا باید به سمت تبدیل شدن به شرکت خلاق حرکت کنند تا بتوانند از امکانات و تسهیلاتی که معاونت برای آنها در نظر گرفته استفاده کنند. در این راستا نیز هر شرکت خلاقی که محصول یا خدمت استانداردی داشته که قابلیت صادراتی داشته باشد، می‌تواند از تسهیلات کریدور صادراتی معاونت با 50 درصد یارانه استفاده کند. توانمندسازی، آموزش، ارائه مشاوره و ارائه تسهیلات مختلف نیز از اقداماتی است که در قالب طرح توسعه صنایع خلاق توسط معاونت انجام می‌شود تا صنایع‌دستی هرچه سریع‌تر جایگاه واقعی خود را در هنر-صنعت این کشور بیابد.
کرمی می‌افزاید: «درحال حاضر سه صندوق ویژه صنایع خلاق و فرهنگی با عنوان صندوق سپهر، صندوق صنایع خلاق و صندوق نوآوری اجتماعی شکل گرفته است که تسهیلات لازم به شرکت‌های خلاق را جهت توسعه بازار ارائه می‌دهد. همچنین خانه‌های خلاق در استان‌های خراسان‌رضوی، سیستان‌وبلوچستان، کردستان، کرمانشاه، تهران شکل گرفته است.» وی با اشاره به توانمندسازی شرکت‌های خلاق برای ورود به بازارهای جهانی و صادرات محصولات‌شان نیز می‌گوید: «درحال حاضر آمار تفکیک‌شده‌ای از میزان صادرات صنایع‌دستی خلاق وجود ندارد اما اکنون حدود 200میلیون دلار در حوزه صنایع فرهنگی و خلاق صادرات انجام می‌شود.»
* نویسنده: زهرا فریدزادگان، روزنامه نگار