به گزارش «فرهیختگان»، در میان صنایع مختلف که هر کدام به نوعی در پیشبرد اهداف اقتصادی کشور نقش دارند، صنعت نساجی و پوشاک یکی از حوزههای اصلی با پتانسیل بسیار بالا برای توسعه اقتصادی است. صنعت نساجی در ایران یکی از صنایع ریشه‌دار و سنتی بوده که نسل‌به‌نسل و طبق فرهنگ قومیت‌های مختلف ساکن در کشور، از تنوع بالایی برخوردار است. این صنعت همچنین یکی از صنایع مهم در جهان است که سهم بسیار زیادی در اشتغالزایی و توسعه اقتصادی و ارزآوری دارد.
صنایع نساجی در ایران همانند سایر کشورها دارای یک زنجیره تولید بلند است که پوشاک را می‌توان آخرین حلقه این زنجیره در نظر گرفت و به نوعی آن را لوکوموتیو صنایع نساجی نامید. این صنعت در طول دوران حیات خود در ایران، با چالش‌ها و مشکلات عدیده‌ای مواجه بوده و افت‌وخیزهای فراوانی را طی کرده است. در اواسط دهه 80 و به دنبال واردات بی‌رویه پوشاک چینی و ارزان‌قیمت، فعالان صنعت پوشاک خسارت‌های جبران‌ناپذیری را متحمل شدند تا جایی که بسیاری از کارخانه‌های تولید پوشاک ورشکسته و درنهایت تعطیل شدند. قیمت مناسب و تنوع رنگ و مدل پوشاک چینی در مقایسه با پوشاک ایرانی یکی از دلایل گرایش مردم به خرید پوشاک چینی بود. در این میان قاچاق انواع پوشاک از سایر کشورها به‌ویژه ترکیه، بازار ایران را از پوشاک تولید داخل تهی کرد و زنگ خطر این صنعت به صدا درآمد. فرسودگی ماشین‌آلات، نبود نیروی جوان و خلاق و صاحب ایده و عدم دسترسی به فناوری‌های نوین در صنعت پوشاک، شاید عمده‌ترین نقاط ضعف این صنعت بود که موجب شد کشورهایی مانند چین و ترکیه، در اندک زمانی زمام بازار ایران را به‌دست بگیرند.
این روند تا اواخر دهه 80 ادامه داشت اما با ورود نخبگان و متخصصان تحصیلکرده ایرانی به صنعت پوشاک، این صنعت لباس تازه‌ای به تن کرد و رفته‌رفته به سلاح نوآوری و خلاقیت مجهز شد. در این میان نباید از تاثیر تغییرات نرخ ارز و عدم به‌صرفه بودن واردات پوشاک و همچنین قاچاق پوشاک غافل شد. نوسانات نرخ ارز از یک‌سو و ارائه ایده‌های نو و دستیابی متخصصان ایرانی به فناوری‌های مختلف در حوزه پوشاک در کنار تبلیغ برای مصرف کالای ایرانی، جامعه را به سمت استفاده از پوشاک ایرانی سوق داد.
صنعت پوشاک و فناوری‌های مدرن
توسعه زیست‌بوم فناوری طی سالهای اخیر این فرصت را برای فناوران، نخبگان و تحصیلکردگان خلاق فراهم کرد تا در این بستر، ایده‌ها و خلاقیت‌های خود را به سمت بهره‌وری بیشتر در صنایع مختلف هدایت کنند. شاید تا پیش از ایجاد معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری که متولی زیست‌بوم فناوری است، انسجامی در ایده‌ها و خلاقیت‌ها وجود نداشت. به عبارت دیگر، چه‌بسیار جوانان و تحصیلکردگان خلاقی در کشور بودند که بستری برای ظهور و بروز دانش خود نداشتند و از طرفی هم، به‌رغم نیاز صنایع مختلف به دانش و ایده‌های خلاق این افراد، امکان شناسایی آنها وجود نداشت. شکل‌گیری زیست‌بوم فناوری موجب شد تا ایده‌های نو ظهور پیدا کرده و به کمک کارشناسان این زیست‌بوم بهینه شده و به جامعه هدف معرفی شود.
یکی از نخستین فناوری‌هایی که توانست با ورود خود به صنعت پوشاک، تولیدات این صنعت را دگرگون کند، فناوری نانو بود. بهره‌گیری از فناوری نانو در صنعت پوشاک موجب ارتقای کیفیت منسوجات، کاهش قیمت تمام‌شده، تنوع محصولات و مهم‌تر از همه ورود به عرصه رقابت بین‌المللی شد. فناوری نانو دانش تولید و به‌کارگیری مواد بسیار کوچک است که امکان ایجاد خصوصیات ویژه و کاربردهای جدید را در محصول نهایی فراهم می‌کند. براساس آمار ارائه شده از سوی ستاد توسعه فناوری نانو، بیش از 220 شرکت دانش‌بنیان در کشور 610 محصول در حوزههای دارو، سلامت و بهداشت، پوشاک و صنعت نساجی، خودرو، کالاهای خانگی و کالاهای صنعتی را با همین فناوری تولید و به بازار عرضه می‌کنند. به گفته کارشناسان صنعت نساجی، این صنعت یکی از پرظرفیت‌ترین صنایع برای بهره‌برداری از فناوری نانو است و براساس آمار درحال حاضر 25شرکت نساجی، پوشاک و نانو الیاف از ستاد توسعه فناوری نانو گواهی تایید نانو مقیاس دارند که بتوانند محصولات نانو تولید کنند و محصولات 17 شرکت نیز اکنون در بازار عرضه می‌شود.
مدیریت سنتی در صنعت پوشاک
مجتبی مردانی، کارشناس طراحی لباس و صاحب یک کارگاه تولید پوشاک در گفت‌وگو با «فرهیختگان» با اشاره به سنتی بودن کارگاههای تولید پوشاک در کشور می‌گوید: «درحال حاضر بخش عمده‌ای از پوشاک در کشور در داخل کارگاههای کوچک تولید می‌شود. کارگاه‌هایی که عمدتا با 2 تا 10 کارگر دوزنده اداره می‌شود. صاحبان عمده این کارگاه‌ها بیش از 20 یا 30 سال است که در این حرفه فعالیت و تولیدات خود را به بازار عرضه می‌کنند. البته در این میان کارگاههای بسیار بزرگ‌تری نیز هستند که طی چند سال گذشته سهم زیادی از بازار مصرف را به خود اختصاص داده و حتی به برند تبدیل شده‌اند، اما به‌طور کلی، صنعت پوشاک هنوز آن‌طور که باید و شاید نتوانسته خود را با فناوری‌های روز به‌روزرسانی کند.»
وی معتقد است: «ورود فناوری به صنعت پوشاک در ذات خود اتفاق بسیار بزرگ و پرمنفعتی است اما به شرط اینکه فرهنگ استفاده از فناوری در این صنعت و فوایدی که این اتفاق به همراه داشته باشد نیز در جامعه نهادینه شده باشد. کارگاه‌هایی که به صورت سنتی اداره می‌شود عمدتا تمایلی به به‌روز شدن ندارند و تنها با تغییراتی در رنگ، طرح و جنس پارچه تلاش می‌کنند بازار خود را حفظ کنند.» به گفته وی صاحبان کسب‌وکارهای نو و به‌ویژه افرادی که با علم و آگاهی وارد صنعت پوشاک می‌شوند و ارزش ورود فناوری به این صنعت را به‌خوبی درک می‌کنند، طبیعتا موفق‌تر هستند.
نانو؛ اصلی‌ترین فناوری در صنعت پوشاک
مردانی که خود تولیدکننده پوشاک ورزشی با فناوری نانو است، می‌افزاید: «ورود فناوری نانو به صنعت پوشاک تحول چشمگیری در تولیدات این حوزه ایجاد و در تولید لباس‌های کار و صنعتی، لباس زیر، البسه رایج و کلاسیک و لباس‌های هوشمند رسوخ پیدا کرد. در گذشته فناوری نانو روی منسوجات پیاده‌سازی می‌شد که این کار، قیمت محصول نهایی را افزایش می‌داد اما درحال حاضر فناوری نانو روی محصول نهایی اعمال و موجب کاهش هزینه کالا می‌شود.» وی می‌گوید: «تولید لباس ورزشی برای ورزشکاران به‌ویژه آنهایی که فعالیت زیاد و تعرق بالا دارند، همواره با چالش گرما و تعریق همراه بوده است. این چالش با فناوری نانو به‌خوبی رفع شده و اکنون به دلیل شکل الیاف و استفاده از نانوذرات در تولید پوشاک، عرق در سطح وسیع‌تری از لباس پخش و پخش وسیع‌تر موجب تبخیر سریع‌تر عرق از سطح لباس می‌شود. از آنجا که حرارت لازم برای تبخیر عرق بدن از پوست انسان تامین می‌شود تبخیر بیشتر عرق موجب احساس خنکی و راحتی ورزشکار نیز می‌شود. همچنین عدم ایجاد لک روی لباس به دلیل وجود نانوذرات در الیاف پارچه نیز یکی دیگر از تاثیرات استفاده از فناوری در تولید پوشاک است.»
وی با اشاره به اینکه برای تولید پوشاک ورزشی از پارچههای کاملا ایرانی استفاده می‌کند، می‌افزاید: «متاسفانه بسیاری از تولیدکنندگان و عرضه‌کنندگان پوشاک، برای فروش کالای خود با این عبارت که «پارچه ترک(تولید کشور ترکیه) و دوخت ایران» است سعی در نشان دادن کیفیت خوب لباس هستند، درحالی که اکنون و به‌واسطه وجود دانش تولید نانوالیاف و تکنولوژی‌های صنعت نساجی، محصولات این صنعت در داخل کشور با بهترین کیفیت تولید می‌شود. برای مثال تولید پارچه‌هایی که خاصیت ضدآب دارند و آنتی‌باکتریال هستند.»
تمرکز بر تنوع در تولید پوشاک
مرضیه بوستانکار، محقق و طراح پوشاک و صاحب یک کارگاه تولید پوشاک خانگی نیز در گفت‌وگو با «فرهیختگان» با اشاره به پیشرفت‌های صنعت تولید پوشاک در کشورهای توسعه‌یافته می‌گوید: «برای مثال در کشوری مانند آلمان تکنولوژی و فناوری نفوذ بسیار زیادی در صنعت پوشاک داشته تا حدی که تمام مراحل تولید پوشاک از طراحی، برش، چاپ و دوخت در یک دستگاه انجام می‌شود. این درحالی است که صنعت پوشاک در ایران جز اندک مواردی هنوز به فناوری‌های مدرن مجهز نشده است. من در بازدیدی که از کارخانه‌های تولید پوشاک در آلمان داشتم چند نکته قابل‌توجه را ملاحظه کردم؛ در آلمان صنعت پوشاک به‌صورت کارگاهی و درون‌شهری اداره نمی‌شود. شما نمی‌توانید حتی یک کارگاه کوچک تولید پوشاک در محدوده شهری پیدا کنید، بلکه همه تولیدکنندگان در شهرک‌هایی مستقر هستند که به تمام امکانات و تکنولوژی‌های روز دنیا تجهیز شده‌اند. حتی اتاق‌های فکر، اتاق‌های طراحی و آزمایشگاه‌های مخصوص نیز در این شهرک‌ها وجود دارد. طراحان، ایده‌ها و نوآوری‌های خود را با یکدیگر به اشتراک می‌گذارند. اتاق‌های فکر معمولا از کارشناسان و متخصصان این صنعت تشکیل می‌شود. بخشی نیز به ارائه ایده‌های نو اختصاص دارد. به این معنا که اگر فردی طرح یا ایده جدیدی در ذهن دارد می‌تواند بدون نگرانی از عدم حفظ مالکیت فکری، ایده خود را به کارشناسان ارائه دهد. طراحان و کارشناسان پس از بررسی و چکش‌کاری ایده ارائه شده، از آن برای بهبود تولیدات خود استفاده می‌کنند.»
به گفته وی تولیدکنندگان پوشاک در ایران تلاش کرده‌اند خلأ فناوری در این صنعت را با طراحی و ایجاد تنوع در تولید جبران کنند. سلیقه بازار هم این‌گونه نشان میدهد که تنوع رنگ و طرح مخاطبان بیشتری دارد و تنها قشر خاصی از جامعه هستند که بدون در نظر گرفتن قیمت پوشاک بر کیفیت و کارایی آن تاکید دارند. همین امر موجب می‌شود تا تولیدکنندگان پوشاک برای حفظ بازار خود، بر تولیدات متنوع‌تر تمرکز کنند. مضاف بر اینکه تجهیز تولیدی‌های پوشاک به ماشین‌آلات و تجهیزات مدرن، هزینه‌بر است. وی معتقد است اگرچه در سالهای اخیر، بازار مصرف به سمت استفاده از کالای ایرانی حرکت کرده است و تولیدکنندگان پوشاک نیز توانسته‌اند خود را با سلیقه بازار به‌روزرسانی کنند، اما ناگفته نماند که افزایش نرخ ارز نیز در این زمینه بی‌تاثیر نبوده است. بنابراین در چنین شرایطی که فضا برای فعالیت نیروهای جوان و صاحب ایده و خلاق فراهم است، حمایت از صنعت پوشاک می‌تواند تاثیر بسزایی در توسعه و تجهیز این صنعت به فناوری‌های مدرن باشد.
فناوری؛ مانع ورود پوشاک قاچاق
طبق اولویت‌بندی کالایی در گزارش‌های شاخص قیمت مصرف‌کننده بانک مرکزی، پوشاک و کفش با ضریب اهمیت 4.62 در اولویت پنجم مصرفی خانوارها قرار دارد. براساس داده‌های مرکز آمار ایران نیز، خانوارهای ایرانی ساکن در مناطق شهری به‌طور متوسط سالانه حدود یک میلیون و 200 هزار تومان و خانوارهای روستایی حدود 813 هزار تومان صرف خرید پوشاک و کفش می‌کنند. با توجه به آمارها می‌توان گفت ایران بازار مصرف حدود 27 هزار میلیارد تومانی برای پوشاک و کفش دارد که بخشی از آن از طریق واردات تامین می‌شود. مقایسه آمارهای گمرک ایران و آمارهای گزارش‌شده توسط کشورهای طرف معامله با ایران در مرکز تجارت بین‌المللی نشان میدهد اختلاف بزرگی بین دو رقم گزارش‌شده وجود دارد که می‌تواند حاکی از پتانسیل بالای این اقلام برای قاچاق باشد. آمارهای غیررسمی نشان میدهد سالانه 4.5 میلیارد دلار پوشاک قاچاق به بازار ایران وارد می‌شود که این حجم واردات سالانه ۳۸۵ هزار فرصت شغلی را نابود می‌کند، در‌مقابل این حجم کالای قاچاق، تنها حدود سه میلیون دلار واردات رسمی توسط نمایندگی‌های رسمی برخی برندهای خارجی انجام می‌شود. به عبارت دیگر ۳۰ درصد پوشاک موجود در بازار ایران، خارجی است که نزدیک به ۸۰ درصد آن به‌صورت قاچاق وارد می‌شود. واردات بی‌رویه انواع پوشاک سبب از بین رفتن فرصت‌های شغلی جوانان شده است. به عقیده کارشناسان، برای مبارزه با قاچاق پوشاک، برند‌سازی پوشاک ایرانی، تجهیز صنعت پوشاک به نوآوری و خلاقیت، برداشتن موانع تولید و عرضه پوشاک در کشور و مشوق‌های صادراتی مهم‌ترین اقداماتی است که می‌توان انجام داد.
دستاوردهای نانویی ایران در صنعت نساجی و پوشاک
نخ‌های نانویی ضدباکتری یکی از مهم‌ترین مواد اولیه صنعت پوشاک است که درحال حاضر در کشور و توسط چند شرکت دانش‌بنیان تولید می‌شود. استفاده از نخ‌های ضدباکتری نانویی در تولید منسوجات به‌خصوص لباس‌های زیر و جوراب مانع رشد باکتری و قارچ شده و مشکلات بوی بد، بیماری‌های پوستی و حساسیت را در پی نخواهد داشت. این نخ درحال حاضر توسط یکی از شرکت‌های دانش‌بنیان تولید می‌شود و در لباس‌های ورزشی، لباس‌های نظامی، لباس کار، لباس راحتی، لباس زیر، لباس خواب و جوراب و... قابل استفاده خواهد بود. تولید چادرهای نانویی خنک‌کننده و آب‌گریز نانو نیز از دیگر محصولات صنعت پوشاک است که از فناوری نانو در تولید آن استفاده شده است. چادر ضدآب و لک مختص روزهای بارانی طراحی شده است و به واسطه فناوری نانو، خاصیت آب‌گریزی در چادرها در نظرگرفته شده است؛ همچنین خاصیت خنک‌کنندگی در این چادرها به واسطه نانو اضافه شده که برای شهرهای جنوبی بسیار مناسب است. دو خاصیت مهم دیگر ضدالکتریسته ساکن و آنتی باکتریال بودن نیز از دیگر ویژگی‌های این چادرها محسوب می‌شود. پیراهن‌های نانویی ضدلک نیز درحال حاضر توسط یک شرکت دانش‌بنیان تولید می‌شود. در این شرکت پیراهن‌های مردانه‌ای تولید می‌شود که یقه و سرآستین آن با فناوری نانو، خاصیت ضدآب و لکی دارد.
تولید پارچههای جاذب اشعه ایکس با فناوری نانو هم از دیگر دستاوردهای صنعت پوشاک در ایران است منسوجات رسانا، ضدامواج، ضدامواج الکترومغناطیس و جاذب اشعه ایکس و گاما محصولاتی است که توسط یک شرکت دانش‌بنیان در کشورمان تولید می‌شود. کاور بالش ضدحساسیت نیز یکی دیگر از محصولات تولید شده توسط یک شرکت دانش‌بنیان ایرانی است. راندمان به دام‌اندازی حساسیت‌ها(که شامل آلرژن، گردوغبار و باکتری و قارچ هستند) و تنفس‌پذیری دو ویژگی هستند که در کالاهای خواب با فناوری نانو در نظر گرفته شده است.ماسک زیبایی صورت نانوالیافی، تولید الیاف پنبه‌ای ضدچروک ماندگار، جوراب‌های آنتی باکتریال، حوله‌های آنتی‌باکتریال، لباس نانویی که تب نوزاد را نشان میدهد، تولید لباس‌های کار نسوز، پتوهای هواپیما، فرش، البسه‌های توانبخشی با کاربرد در فیزیوتراپی و دستکش‌های نانویی تولیداتی هستند که فعالان زیست‌بوم فناوری طی سالهای اخیر توانسته‌اند با تولید آن زمینه تحول در صنعت پوشاک را فراهم کنند.
* نویسنده: زهرا فریدزادگان، روزنامه‌نگار