به گزارش «فرهیختگان»، یکی از اقلام مهم صادراتی ایران که سالانه ارزآوری قابل‌توجهی برای کشور به همراه دارد، زعفران یا همان طلای سرخ است. سطح زیرکشت زعفران در جهان 122هزارو195 هکتار است که بیش از 88 درصد آن مربوط به ایران و سهم کشورهای دیگر جهان کمتر از 12 درصد است. کشورهای هند، افغانستان، یونان و مراکش از دیگر کشورهای عمده تولیدکننده زعفران به شمار می‌روند. اما زعفران ایرانی چه به لحاظ کیفیت و چه به لحاظ خواص گیاهی همچنان بهترین نوع زعفران در دنیا محسوب می‌شود. درحال حاضر بزرگ‌ترین خریداران زعفران ایران، امارات‌متحده‌عربی و اسپانیا هستند که بخش عمده زعفران خریداری‌شده از‌سوی اسپانیا و امارات به نام خود این کشورها در بازارهای جهانی عرضه می‌شود. در‌واقع زعفران ایرانی پس از برداشت از مزارع، به‌صورت فله‌ای به اسپانیا صادر شده و پس از بسته‌بندی و فرآوری آن، به‌صورت خرده‌فروشی به کشورهای جهان فروخته می‌شود. این، یعنی ارزش‌افزوده زعفران، به جای آنکه نصیب ایران شود، به جیب اسپانیا می‌رود. به همین دلیل است که نام اسپانیا به‌عنوان یکی از غول‌های بزرگ خرده‌فروشی زعفران در دنیا شناخته شده است. صادرات و تجارت زعفران بحثی است که اسپانیا از بیش از ۱۰۰سال گذشته آن را آغاز کرده و سرمایه‌گذاری خوبی را نیز در این حوزه انجام داده است. در ایران اما عمر این موضوع به ۳۰ سال هم نمی‌رسد و آن هم با شکل فله‌فروشی اتفاق می‌افتد. اسپانیایی‌ها با قدرت از بازار تحت‌اختیار خود که به وسعت ۱۴۰ کشور است، حفاظت می‌کنند.
جایگاه ایران در تولید زعفران کجاست؟
درحال حاضر ایران با تولید سالانه بیش از ۴۰۰ تن از زعفران جهان توانسته این محصول را به ۶۴ کشور صادر کند. باکیفیت‌ترین زعفران تولیدی ایران در استان‌های خراسان جنوبی و رضوی در نزدیکی مرز افغانستان تولید می‌شود. البته بخشی از زعفران ایرانی از طریق افغانستان قاچاق می‌شود. قاچاق پیاز زعفران به افغانستان نیز سود حاصل از کاشت، برداشت و صادرات طلای سرخ را نیز نصیب کشتکاران افغان کرده است؛ چرا که کشاورزان زعفران پس از کاشت پیاز زعفران ایرانی، برداشت و فرآوری و بسته‌بندی آن، طلای سرخ را به نام خود به کشورهای دیگر صادر می‌کنند. افغانستان در سال‌های گذشته حتی یک کیلو زعفران نیز تولید نمی‌کرد اما قاچاق بی‌رویه پیاز زعفران باعث شد این کشور اکنون به‌عنوان صادرکننده و تولیدکننده این محصول شناخته شود و درحال حاضر سالانه بیش از ۲۰تن زعفران تولید می‌کند. کارشناسان معتقدند درحال حاضر صنعت تولید زعفران با مشکلات بزرگی روبه‌روست که تولید این محصول را تحت‌الشعاع قرار داده است و لذا برای رفع موانع موجود و افزایش تولید باید نگاه جدی به چند مقوله مهم داشت. فارغ از موضوعاتی مانند سرمایه‌گذاری، حمایت قیمتی و بستر‌سازی، مساله آموزش و ارائه روش‌های جدید و خلاقانه برای افزایش تولید و کشت تخصصی ازجمله خلأ‌های موجود در صنعت زعفران است. برآوردها نشان می‌دهد متاسفانه تحقیقات علمی درمورد افزایش تولید محصول همراه با حفظ کیفیت آن بسیار محدود بوده و حتی در‌صورت گستردگی پژوهش‌ها نیز، هیچ آموزشی به کشاورزان داده نشده است. مضاف براینکه برای داشتن تولید باکیفیت باید کشت‌ها تخصصی انجام شود که این امر نیاز به به‌کارگیری فناوری‌های نوین و ایدههای نو دارد.
صنعت دارو؛ بهترین بستر برای ارزش‌افزوده زعفران
توسعه تکنولوژی تولید، برداشت و خشک‌کردن بهداشتی زعفران، افزایش کمی و کیفی و افزایش استانداردهای تولید زعفران از مهم‌ترین بخش‌هایی است که با ورود شرکت‌های دانش‌بنیان، فناور و خلاق می‌تواند تحول اساسی را تجربه کند. با توجه به اینکه زعفران علاوه بر مصرف غذایی، در صنایع داروسازی نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد، لذا بخش عمده‌ای از شرکت‌های دانش‌بنیان و فعالان زیست‌بوم فناوری در حوزه گیاهان دارویی، زعفران را در جهت مصرف آن در ساخت دارو فرآوری کرده‌اند. طبق اعلام معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری، شرکت‌های فعال در حوزه گیاهان دارویی، براساس قوانین می‌توانند در صورت شناسایی به‌عنوان شرکت خلاق از خدمات تخصیص‌یافته برای این زیست‌بوم رو به رشد استفاده کنند. درحال حاضر بیش از 2500 فرآورده طبیعی و فرآورده مبتنی‌بر گیاهان دارویی در کشور تولید می‌شود و انتظار می‌رود این میزان از فرآوری با ایجاد صنایع پایین‌دستی افزایش یابد.
ایجاد ارزش‌افزوده با تولید دارو از زعفران
مجتبی معتمدی‌راد، کارشناس‌ارشد رشته اقتصاد کشاورزی دانشگاه فردوسی مشهد در گفت‌وگو با «فرهیختگان» با تاکید بر اینکه ورود فناوری و نوآوری به صنعت زعفران مختص به مراحل کاشت و برداشت و بسته‌بندی نیست، می‌گوید: «مشکلات موجود در صنعت زعفران، قابل انکار نیست و همه می‌دانند زعفران می‌تواند جایگزین خوبی برای اقتصاد نفتی کشور باشد. اما در این راستا چند نکته قابل‌اهمیت است، اول اینکه زعفران نیز همانند بسیاری از صنایع دیگر، به شیوه سنتی اداره می‌شود و از آنجایی که صادرات زعفران سال‌ها به‌صورت فله‌ای انجام می‌شود، لذا ورود فناوری و ارائه ایدههای جدید به این صنعت، اندکی دشوار است.»
به گفته وی، در استان خراسان، مراکز پژوهشی و تحقیقاتی متعددی در زمینه زعفران تحقیق و پژوهش می‌کنند اما قاچاق پیاز زعفران و سود حاصل از آن در کنار نبود نظارت بر این حوزه نقش نوآوری در این صنعت را کمرنگ می‌کند.
وی می‌گوید: «به‌رغم وجود تمامی این مشکلات، حضور فناوران و شرکت‌های دانش‌بنیان در حوزه تولید دارو از گیاه زعفران، جای امیدواری دارد به شرط آنکه تلاش کنیم در این حیطه پیشرو باشیم. معتقدم ضرورتی ندارد در شرایطی که ورود فناوری به حیطه کاشت و برداشت و فرآوری زعفران برای شرکت‌های دانش‌بنیان دشوار است، این تصور ایجاد شود که صنعت زعفران جایی برای ورود فناوری ندارد، بلکه شرکت‌های دانش‌بنیان می‌توانند با توجه به قدمت ایران در طب سنتی، بر ساخت دارو از زعفران تمرکز کنند. شکی نیست که در این صورت ارزش‌افزوده زعفران نیز از راه دیگری ایجاد می‌شود.»
معتمدی‌راد ادامه می‌دهد: «یکی از مزیت‌های اصلی حوزه گیاهان دارویی، ارزش‌افزوده بالا و اشتغالزایی قابل‌توجه این حوزه است. زعفران یکی از بهترین نمونه‌هایی است که می‌توان از آن نام برد. گردش مالی زعفران در دنیا بیش از هشت‌میلیارد دلار برآورد می‌شود. در‌صورت فعال شدن شرکت‌های فناور حوزه گیاهان دارویی با استفاده از برنامه‌هایی مانند برنامه زیست‌بوم صنایع خلاق و حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان، می‌توان امیدوار بود که با استحصال انواع فرآورده از این محصول بتوان سهم ایران را از گردش مالی این محصول افزایش داد.»
طب سنتی؛ بستر توسعه فناوری در صنعت زعفران
محمدحسن عصاره، دبیر ستاد توسعه علوم و فناوری گیاهان دارویی و طب سنتی گفته است که با توجه به منابع سرشار گیاهان اندمیک (به‌نوعی از گیاهان گفته می‌شود که به طور ویژه و منحصربه‌فرد تنها در یک منطقه خاص جغرافیایی رشد می‌کنند و در هیچ منطقه دیگری یافت نمی‌شوند. توجه به این نوع از گیاهان می‌تواند زمینه‌ساز توسعه پایدار در آن منطقه باشد.) در ایران، بی‌شک می‌توان در این حوزه تحول‌آفرینی و از خام‌فروشی گیاهی مانند زعفران جلوگیری کرد اما برای تحقق این هدف باید زیرساخت‌های لازم برای شرکت‌های فعال در این حوزه فراهم شود.
به گفته وی شرکت‌های خلاق و فعالان فناور در این حوزه اقدامات مثبت قابل‌توجهی انجام داده‌اند، درحال حاضر شرکت‌های خلاق و دانش‌بنیانی در این حوزه وجود دارند که در زمینه ماشین‌آلات و تکنولوژی تولید یا فرآوری زعفران درحال فعالیت هستند. اما درحال حاضر چند شرکت دانش‌بنیان در تولید دارو از زعفران فعالیت می‌کنند. تولید قرص کروسینا حاوی ماده موثره کروسین (crocin)، مهم‌ترین جزء فعال در زعفران است که برای اولین‌بار توسط یکی از شرکت‌های دانش‌بنیان تولید شده است. مطالعات بالینی روی زعفران و کروسین نشان داده این دارو تاثیرات درمانی روی بیماری افسردگی و اضطراب دارد. این محصول نمونه خارجی ندارد و برای نخستین‌بار است که قرص کروسینا توسط یک شرکت ایرانی تولید می‌شود. البته قرص‌ها و کپسول‌های زعفران در دنیا موجود است که با کروسین خالص متفاوت است. نکته اصلی اینجاست که این شرکت دانش‌بنیان تاکنون محصولات خود را به دیگر کشورها صادر نکرده است درحالی‌که تولید این قرص که می‌تواند در درمان بسیاری از بیماری‌های روحی موثر باشد، در‌واقع همان ارزش‌افزوده‌ای است که از زعفران تولیدشده در کشور حاصل می‌شود و صادرات آن می‌تواند برای کشور ارزآوری به همراه داشته باشد.
کشت گلخانهای؛ طرح نوینی که موفق نبود
علاوه‌بر طب سنتی و ساخت گیاهان دارویی از زعفران، موضوع کشت گلخانهای به عنوان یک فناوری جدید برای تولید هرچه بیشتر زعفران با حفظ کیفیت آن، چند سالی است که مطرح شده است. در کشت گلخانهای زعفران به روش آیروپونیک یا هواکشت، نیازی به خاک نیست و صرفا با کنارهم چیدن پیازهای زعفران روی طبقات چوبی و رطوبت‌دهی به محیط اقدام به گل‌گیری از پیاز می‌شود. تبلیغات درمورد مزایای کشت گلخانهای زعفران به روش آیروپونیک (هواکشت) و درحالی مطرح شد که کارشناسان و متولیان فنی این حوزه این ادعا را رد می‌کنند. موضوع کشت گلخانهای زعفران به روش آیروپونیک از سال 96 مطرح شد و در ابتدا علاقه‌مندان فراوانی با هدف شروع کسب‌وکاری نوین و سودآور به این حوزه روی آوردند. چندی نگذشته بود که ادعای کارشناسان تحقق پیدا کرد و زمان برداشت محصول زعفران هواکشت و محاسبه سود و زیان آن فرارسید. بررسی فنی کارشناسان رسمی حوزه زعفران نشان داد کشت گلخانهای این محصول به‌خاطر فقدان کیفیت در زعفران تولیدی، موردتایید نیست. یک کارشناس و صاحب یکی از برندهای تولید زعفران در همان زمان اعلام کرد زعفرانی که در فضای گلخانه تهیه و تولید می‌شود مواد موثره و موردانتظار از زعفران را به حد کافی ندارد. به همین دلیل از نظر اقتصادی و کیفیت محصول به هیچ‌وجه موردتایید نیست. البته کشت گلخانهای زعفران به روش هواکشت اقدامی شدنی است اما سودآوری و کیفیت محصول آنطور که پیش‌بینی می‌شد، نبود.
موفقیت چین در کشت گلخانهای زعفران
مهدی کشت‌کار، کارشناس پرورش گیاهان گلخانهای معتقد است یکی از روش‌های مدرن در تولید برخی از گیاهان با دوره رشد کوتاه و سرعت رشدی بالا کشت گلخانهای است و امروزه این تکنیک به طور خاص درمورد سبزیجاتی مثل کاهو، گوجه‌فرنگی، خیار و... و همین‌طور برخی از گیاهان زینتی نظیر لاله، سنبل، آلسترومریا و... مورد استفاده قرار می‌گیرد. بزرگ‌ترین مزیت این سیستم‌های کشت، استفاده حداکثر از فضا و سطح زیرکشت به سبب طبقاتی بودن و تراکم کشت بالاست که این موضوع هزینه تهیه زمین زراعی و عملیات مربوط به آماده‌سازی زمین را به شدت کاهش می‌دهد. اما درمورد زعفران این مزایا چندان محقق نمی‌شود.
به گفته وی، کشور چین با توجه به نیروی کارگری ارزان‌قیمت و هزینه‌های تولید پایین، با قیمت نسبتا پایین‌تری زعفران را به روش گلخانهای تولید و به بازار عرضه کرده است، با این حال هنوز نتوانسته به‌عنوان یک رقیب جدی برای کشور ایران در تولید زعفران قرار بگیرد. وی می‌گوید: «با توجه به جداسازی پیاز از خاک و کشت دوباره پیاز در هر سال هزینه این کار بالا رفته و در قیاس با کشت به روش سنتی صرفه اقتصادی ندارد. زحمات و صرف وقت و به‌کارگیری نیروی کار بیشتر نیز از مشکلات این طرح است. علاوه براین با توجه به اولویت قراردادن بحران آب در کشور این نوع کشت به خاطر مصرف بسیار کم در آب بهترین روش برای کشت در راستای مدیریت مصرف آب است. البته ناگفته نماند در نوع کشت گلخانهای به دلیل استفاده از پیاز درشت و مرغوب و بدون بیماری و نگهداری در بهترین شرایط دمایی و محیطی راندمان بازدهی محصول نسبت به روش کشت سنتی بسیار بالاتر بوده، به‌طوری‌که برداشت محصول کلاله خشک‌شده به روش سنتی در هر هکتار به میانگین هفت کیلو بوده که این میزان در روش کشت گلخانهای به میانگین ۲۳ تا ۲۵ کیلومتر در هکتار رسیده است.»وی می‌افزاید: «در کشت سنتی کلاله گل در معرض برخورد با نور آفتاب بوده که باعث از بین رفتن عطر، قدرت، رنگدهی و میزان طعم کلاله می‌شود، درحالی‌که در روش نوین گلخانهای این مشکل وجود ندارد. از طرف دیگر درحال حاضر بهداشت یکی از مسائل مهم بین جوامع است. در نوع کشت سنتی گل زعفران به خاطر قرار گرفتن در محیط و تماس با خاک و کود حیوانی و ... دارای بهداشت مناسب نیست، درحالی‌که در روش کشت گلخانهای محیطی بسیار مناسب و بهداشتی و به دور از هر نوع آلودگی برگ‌برنده دیگری در مقایسه با کشت سنتی برای پرورش گیاه زعفران ایجاد می‌شود. در روش سنتی پیاز به مدت بسیار طولانی و چندین سال و به دور از دید و دسترسی در زیر خاک دفن می‌شود که موجب افزایش بیماری در پیاز و خاک می‌شود اما در کشت نوین پیاز در دسترس بوده و مراقبت‌های لازم به راحتی و سهولت انجام می‌شود.»
* نویسنده: زهرا فریدزادگان، روزنامه‌نگار