به گزارش «فرهیختگان»، آموزش یکی از حقوق مسلم هر شهروندی است که در هر کشوری زندگی می‌کند و این مساله در بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته در اولویت قرار می‌گیرد. اما در پاکستان که یکی از مصرف‌کنندگان خدمات آموزشی در دنیا به‌شمار می‌رود، دانشجویان در مواجهه با آموزش‌عالی با گزینه‌های محدودی روبه‌رو هستند. از این‌رو، برای بررسی مشکلات و چالش‌های پیش‌روی سیستم آموزش‌عالی دانشگاهی در پاکستان، باید آن را از ابعاد مختلف بررسی کرد که جمعیت زیاد، کمبود منابع، کمبود نیروی‌انسانی واجد شرایط، ناسازگاری در سیاست‌های دولت‌های مختلف، بی‌ثباتی سیاسی، نبود سیستم مدیریتی کافی آموزش، هدررفت منابع، کیفیت پایین سیستم و ناکارآمدی سیستم‌های مدیریتی، کلاس‌های پرجمعیت دانشگاهی، نبود منابع درسی ناکافی، نبود تعداد کافی استادان به‌ازای دانشجویان و فقدان فرصت‌های تحقیقاتی ازجمله اساسی‌ترین چالش‌هایی است که این کشور با آن دست‌وپنجه نرم می‌کند.
ضعف مدیریتی، چالش بزرگ آموزش‌عالی
به گزارش pakistangulfeconomist، کمبود دانشگاه‌ها و مراکز آموزشی در این کشور باعث شده به‌رغم چندبرابر نشدن دانشگاه‌ها، پاکستان به‌ویژه در سال‌های اخیر با رشد تعداد دانشجویان روبه‌رو شود که این مساله، نیاز کشور به مراکز آموزشی را بیشتر می‌رساند و دولت باید هرچه زودتر برای این مشکل راهکاری بیندیشد. از مهم‌ترین مشکلات ساختاری سیستم آموزش‌عالی پاکستان، ضعف مدیریتی در موسسه‌های آموزشی و کیفیت پایین آموزشی و اختلاف مدیریتی در بخش دانشگاه‌های دولتی و خصوصی است، به‌طوری‌که بخش خصوصی در مقایسه با بخش دولتی تصویری کارآمدتر از دانشگاه‌ها را به نمایش می‌گذارد، اما از طرف دیگر، از فقدان خودمختاری رنج می‌برند و تحت‌سلطه اثرات سیاسی قوی قرار دارند. در بسیاری از دانشگاه‌های دولتی و خصوصی پاکستان، سیستم مدیریتی ترکیبی از فارغ‌التحصیلان، اهداکنندگان و خیران، منصوبان، چهره‌های عمومی و نامزدهای دولتی را تشکیل می‌دهند و به‌ندرت می‌توان عضوی را پیدا کرد که به‌دلیل آگاهی از چگونگی عملکرد دانشگاه‌ها در هیات‌مدیره منصوب شده باشد. تعداد دانشگاه‌های خصوصی طی دو سال اخیر رشد زیادی داشته، باوجود این، رشد چنین موسسه‌های آموزشی باعث جذب دانشجویان در گروه‌های مختلف نیز خواهد شد. یکی از مشکلات آموزش‌عالی در پاکستان، آشنا نبودن مدیران به موضوعات ساختاری دانشگاه‌هاست که باعث سوءمدیریت آنها در رودررویی با چالش‌ها می‌شود. سیستم آموزش‌عالی در پاکستان تا رسیدن به سیستم عالی کشورهای پیشرفته فاصله زیادی دارد و راه زیادی باید طی کند تا به استانداردهای بینالمللی دست یابد. در سطح دانشگاهی، تعادل درستی باید میان تحقیق و آموزش وجود داشته باشد، چراکه تحقیق و پژوهش برای توسعه دانشگاه و پیشرفت آموزشی امری الزامی است. اما بسیاری از دانشگاه‌های پاکستان با تمرکز بر امر تدریس و آموزش هر روز از بحث تحقیق و پژوهش فاصله گرفته‌اند. کارشناسان بر این باورند که تا وقتی پاکستان نتواند سیستم آموزش‌عالی خود را بالا بکشد، نمی‌تواند در این حوزه به پیشرفت‌های کارآمد دست یابد. ابتکارهای خاصی لازم است تا درکنار بهبود وضعیت دانشگاه‌ها و آموزش، سیستم اشتغال نیز ارتقا پیدا کند و شبکه پیشرفت مهارت باید در دستورکار دولت قرار گیرد. در این میان، جمع‌آوری اطلاعات از روند بازار کار و تحلیل در این زمینه می‌تواند راهگشا باشد.
پروژه‌ای در واپسین روزهای دولت فعلی
«عمران‌خان»، نخست‌وزیر پاکستان به‌تازگی از طرح «شهر دانش نامال» رونمایی کرده است که پروژه عظیم چندمیلیون دلاری در نزدیکی شهر «میانوالی» در استان پنجاب است. این شهر به وسعت 200 کیلومتر در جنوب‌غربی اسلام‌آباد، پایتخت پاکستان قرار است تا سال 2027 به اتمام برسد و پیش‌بینی شده که موسسات تحقیق و توسعه، استارتاپ‌های فناوری و پردیس‌های دانشگاه‌های خارجی در این شهر دانش احداث شده و راه‌اندازی شوند. برخی دانشگاهیان با اشاره به پارک دانش لاهور که توسط دولت قبلی اتحادیه مسلمانان پاکستان در سال 2014 راه‌اندازی شد، تاکید می‌کند که این نخستین شهر دانش احداث‌شده است، اما از آنجاکه کار توسعه زیرساخت‌های آن هنوز به اتمام نرسیده، هیچ پردیسی از دانشگاه خارجی در آن راه‌اندازی نشده است. دانشگاه لنکستر انگلیس، دانشگاه بینالمللی نور بنگلادش و دانشگاه استراتکلاید اسکاتلند جزء نخستین دانشگاه‌های خارجی بودند که طی قراردادی نسبت‌به استقرار پردیس‌های دانشگاهی خود در پارک لاهور اقدام کردند. فاز نخست پروژه شهر دانش نامال که طراحی آن را یک معمار دورگه هندی- آمریکایی به‌نام «تونی آشای» انجام داده، هزینه‌ای بالغ بر 100 میلیون دلار را به خود اختصاص داده که پیش‌بینی شده این فاز تا سال 2023 همزمان با پایان دولت فعلی این کشور به اتمام برسد. فاز دوم این پروژه قرار است تا سال 2027 پایان یابد. اما آنچه از شواهد امر پیداست، موسسه «نامال» که در سال 2008 در راستای تحقق چشم‌انداز پیش‌رو افتتاح شد، گام نخست برای پیشبرد پروژه شهر دانش نامال بوده است. این موسسه در 30 کیلومتری خارج شهر مینوالی، در قلب شهر پنجاب واقع شده و با تمرکز روی چهار برنامه موسوم به علوم کامپیوتر، مهندسی برق، مدیریت بازرگانی و ریاضیات فعالیت خود را آغاز کرده است. این موسسه تنها دانشگاه در بخش روستایی پاکستان است که 97 درصد دانشجویان از کمک مالی برای تحصیل در آن استفاده می‌کنند و 30 درصد از فارغ‌التحصیلان در سال 2019 مفتخر به دریافت درجه یک از دانشگاه بردفورد شدند. این موسسه درواقع مقدمه‌ای بود برای شروع پروژه شهر دانش نامال که به‌تازگی قرارداد احداث آن به امضا رسیده است. در تمام دنیا، شهرهای دانش موتور رشد قدرتمندی به‌شمار می‌روند.
تاریخچه راه‌اندازی نخستین شهرهای دانش در دنیا به دانشگاه‌های آکسفورد و کمبریج برمی‌گردد که منجربه برقراری وضعیت پایدار اقتصادی، رشد فناوری و رفاه فرهنگی و اجتماعی شد. شهر دانش نامال در پاکستان هم پروژه‌ای رویایی است که کارشناسان امیدوارند بتواند اقتصاد دانش‌محور را در قلب پاکستان محقق کند. این پروژه قرار است طبق برنامه‌ریزی‌های صورت‌گرفته کارکنان حوزه دانش را از کشورهای مختلف دنیا گردهم آورد تا از این طریق و با راه‌اندازی موسسه‌های مختلف بتواند توسعه پایدار را در این کشور و در ابعاد وسیع ایجاد کند. در طرحی که برای شهر دانش نامال درنظر گرفته شده، قرار است ساختمان‌های دانشگاهی، کتابخانه‌ها، پارک‌های فناوری، مراکز تجاری، مزارع پرورش دام، مدارس، تسهیلات ورزشی، بیمارستان، مراکز خرید، هتل و محل اقامت برای کارکنان، استادان و دانشجویان احداث شود. تا سال 2023 که انتظار می‌رود فاز نخست این پروژه به سرانجام برسد، قرار است 800 دانشجو و 50 عضو هیات‌علمی در این شهر مستقر شوند. باتوجه به اینکه این پروژه در ماه‌های آخر دولت فعلی پاکستان درحال انجام است، پیش‌بینی‌های ضدونقیضی نسبت‌به موفقیت یا عدم موفقیت آن مطرح می‌شود و هنوز نمی‌توان درباره آن نظر قطعی داد و باید منتظر بود در ادامه چه سرانجامی پیدا می‌کند.
نگاه ابهام‌آمیز کارشناسان به پروژه جدید
«راشد خالد» رئیس سابق دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه قائد اعظم اسلام‌آباد اظهار می‌کند: «اگر پارک دانش لاهور را هم به حساب بیاوریم، احداث این شهر دانش درواقع دومین پروژه از این دست است که در پاکستان راه‌اندازی می‌شود. پارک دانش لاهور باوجود اینکه 6 سال از راه‌اندازی آن می‌گذرد، همچنان نیمه‌کاره باقی مانده است. تجربه ناموفقی که پاکستان در زمینه اتمام پارک دانش لاهور داشته، گمانه‌زنی‌هایی را همراه دارد مبنی‌بر اینکه ممکن است پروژه ساخت شهر دانش که توسط نخست‌وزیر پیشنهاد شده و فاز نخست آن قرار است تا سه سال آینده به اتمام برسد هم به سرانجام پارک دانش لاهور تبدیل شود. در این میان، برخی دیگر از منتقدان دولت فعلی پاکستان، طرح احداث این شهر دانش را طرحی بلندپروازانه می‌دانند. به گزارش تایم، «احسن اقبال»، وزیر سابق کشور و دبیرکل اتحادیه مسلمانان پاکستان به رهبری «نواز شریف»، نخست‌وزیر پیشین معتقدند دانشگاه‌های پاکستان وضعیتی بحرانی را پشت‌سر می‌گذرانند و محدودیت‌ها و تنگناهای مالی شدید در این مراکز آموزشی به‌حدی است که بسیاری از دانشگاه‌های پاکستان بودجه کافی برای پرداخت حقوق ماهیانه استادان و کارمندان دانشگاهی خود را هم ندارند.
«اشتیاق احمد»، معاون دانشگاه «سرگودها» در استان پنجاب بر این عقیده است که اطلاعیه احداث شهر دانشی دیگر مستلزم تامین منابع موردنیاز و تداوم اراده سیاسی بالایی در پاکستان است. ازنظر او، این الزامات از آنجایی حائز اهمیت است که تاکنون پروژه‌های عظیمی بوده‌اند که سنگ‌بنای آنها در دولت قبلی گذاشته شده، اما متاسفانه با روی کار آمدن دولت جدید، تمام کارها دچار رکود شده و از حرکت بازایستاده و پروژه‌ها توسط دولت جدید متوقف شده و پروژه‌هایی با سازوکاری جدید جایگزین آن شده‌اند. کمیسیون آموزش‌عالی پاکستان در سال 2003 مجوز همکاری موسسه‌های بومی آموزش‌عالی را با دانشگاه‌های خارجی صادر کرد تا از این طریق، مسیر برای راه‌اندازی و احداث دانشکده‌های وابسته یا پردیس‌های محلی هموار شود. از آن زمان به بعد، حدود 30 موسسه یا دانشکده بومی ازسوی این کمیسیون به ثبت رسیده‌اند و از این طریق، دانشجویان بومی و داخلی می‌توانند با تحصیل در این دانشکده‌ها، مدرک تحصیلی خارجی دریافت کنند، اما دانشگاه‌های خارجی هنوز پردیس‌های دانشگاهی خود را در پاکستان راه‌اندازی نکرده‌اند که این هم مستلزم ایجاد زیرساخت‌های لازم است.
چشم‌انداز ضعیف برای دانشگاه‌های خارجی
«منیر احمد»، تحلیلگر و مقاله‌نویس اسلام‌آبادی عنوان کرده است که اقتصاد پاکستان، بی‌ثباتی سیاسی و وضعیت امنیتی آن ازجمله علل مهم و اساسی بازدارنده‌ای هستند که مانع از فعالیت دانشگاه‌های خارجی در این کشور می‌شوند. کاهش ارزش پول این کشور که به‌طور چشمگیری هرگونه سود حاصل از معاملات خارجی را کاهش می‌دهد، سرمایه‌گذاری‌های موسسه‌های آموزشی خارجی را در پاکستان به‌شدت محدود خواهد کرد. واحد پول پاکستان که روپیه است، در مقایسه با دلار آمریکا 60 درصد و در مقایسه با دیگر واحدهای پول رایج در دنیا طی 2.5 سال گذشته حدود 50 درصد کاهش یافته است. اقتصاد پاکستان نسبت‌به رشد 5.6 درصدی تولید ناخالص داخلی در سال 2018 با کاهش شدید مواجه شد که این رشد در سال جاری به 0.4 درصد رسیده است. صندوق بینالمللی پول که یکی از وام‌دهنده‌های اصلی پاکستان محسوب می‌شود، پروژه‌هایی با رشد حدود یک درصد را برای سال مالی آینده درنظر دارد که قرار است از ماه ژوئیه آغاز شوند. دولت پاکستان، همه‌گیری ویروس کرونا را مقصر اصلی وضعیت وخیم اقتصادی در این کشور می‌داند.
عطاءالرحمن، وزیر سابق علوم و رئیس سابق کمیسیون آموزش‌عالی پاکستان که درحال حاضر در سمت نخست‌وزیری گروه ویژه علوم‌وفناوری فعالیت می‌کند، خبر از تحقق ظهور نخستین دانشگاه‌های خارجی در این کشور می‌دهد. او در ادامه به افتتاح موسسه علوم کاربردی و فناوری پاکستان- استرالیا در ماه سپتامبر توسط نخست‌وزیر پاکستان اشاره کرد که طی آن سه دانشگاه استرالیایی و پنج دانشگاه چینی به ارائه دوره‌هایی در رشته‌های مهندسی و فناوری در این دانشگاه‌ها در پاکستان می‌پردازند. دانشگاه FH Joanneum به‌عنوان دومین دانشگاه بزرگ علوم کاربردی در استرالیا، مرکز مدیریت MCI استرالیا، دانشگاه ژوهانس کپلر استرالیا، دانشگاه جیائوتونگ چین، موسسه فناوری پیشرفته شنژن جین و دانشگاه گوآنگ دونگ چین ازجمله دانشگاه‌ها و مراکز آموزش خارجی هستند که قرار است به‌زودی فعالیت خود را در موسسه علوم کاربردی و فناوری پاکستان- استرالیا آغاز کنند. این موسسه که در 45 کیلومتری شمال‌غربی اسلام‌آباد واقع شده، در ماه سپتامبر افتتاح شده و حدود پنج تا هفت سال طول می‌کشد تا به پارکی دیجیتال در این منطقه تبدیل شود. حدود 43 هزار مترمربع زمین نیز به احداث این پروژه تعلق گرفته است.
راهکار دولت برای جبران کمبود بودجه
دانشگاه‌های دولتی پاکستان به‌ویژه در سال 2020- 2019 به‌دلیل کاهش بودجه‌های دولتی و مدیریت ضعیف منابع با معضل کاهش منابع روبه‌رو شده‌اند. به‌طور قطع می‌توان گفت که سال‌گذشته و سال‌جاری، پاکستان پرچالش‌ترین سال‌ها را از نظر آموزش‌عالی پشت‌سر گذاشته است. کمیسیون آموزش عالی برای جبران این کمبود بودجه به دانشگاه‌های دولتی توصیه کرده است که هزینه‌های اجرایی خود را تا حد امکان کاهش دهند و قرار است محدودیت‌هایی برای دانشگاه‌ها در استخدام و به‌خدمت گرفتن کارمندان و خریداری تجهیزاتی از قبیل کامپیوتر و ماشین‌آلات وضع شود تا بتوانند مشکل کاهش بودجه را راحت‌تر مدیریت کنند. طبق طرح افزایش بودجه کمیسیون آموزش‌عالی، صنعتگران، فارغ‌التحصیلان و دیگر افراد مرتبط می‌توانند به دانشگاه‌ها کمک مالی کنند. حدود 174 دانشگاه در کشور پاکستان وجود دارند که به دو بخش دولتی و خصوصی تبدیل می‌شوند و در این میان، بخشی از آنها نیز دانشگاه‌های نظامی هستند.
طی آخرین گزارش ارائه‌شده از سوی کمیسیون آموزش‌عالی پاکستان در سال 2016، بیش از سه میلیون دانشجو در دانشگاه‌ها ثبت‌نام کرده‌اند که حدود 20 درصد از کل جمعیت این کشور را تشکیل می‌دهند. بیش از 255 هزار نفر هم در دانشکده‌های آموزش حرفه‌ای مشغول به تحصیل هستند. سالانه حدود 445 هزار دانشجو از دانشگاه‌های پاکستان فارغ‌التحصیل می‌شوند که 80 هزار نفر تنها در رشته علوم کامپیوتر تحصیل کرده‌اند. با توجه به طرح‌ها و پروژه‌هایی که پاکستان در دستورکار دارد، انتظار می‌رود در آینده‌ای نزدیک از نظر دانش اقتصادی دوران شکوفایی را تجربه کند و بتواند با رشد آموزش‌عالی و برقراری ارتباط با دانشگاه‌های خارجی، توان علمی خود را افزایش دهد.
* مترجم: ندا اظهری