به گزارش «فرهیختگان»، شهریورماه امسال، بعد از کش‌وقوس‌های فراوان بالاخره اعلام شد نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران به خاطر وجود کرونا برگزار نمی‌شود و آب پاکی را روی دست ناشرانی ریخت که از اسفند 98 خودشان را برای برگزاری نمایشگاه آماده کرده بودند. البته کم و بیش از فروردین‌ماه که کرونا جدی شد سعی کردند با آنلاین فروختن کتاب‌ها کمی خود را آرام کنند اما باز هم منتظر معجزه‌ای بودند تا نمایشگاه برگزار شود. از همان شهریورماه وقتی نمایشگاه‌های بین‌المللی در سراسر جهان به صورت آنلاین برگزار می‌شد. پیشنهاد برگزاری یک نمایشگاه آنلاین کتاب در کشور قوت گرفت؛ تقاضاها از ارشاد زیاد شد و بالاخره یک ماه بعد از اعلام خبر برگزار نشدن نمایشگاه، موسسه خانه کتاب و ادبیات ایران خبر از برگزاری نمایشگاه کتاب مجازی داد تا باز هم امیدی در دل ناشران بیاید و کمی به فروش کتاب‌ها امیدوارشان کند. اما حالا که نزدیک به برگزاری این نمایشگاه هستیم می‌خواهیم از نحوه برگزاری آن بگوییم. اینکه تقریبا یک ماه به برگزاری این نمایشگاه مجازی مانده و هنوز هیچ ضوابطی برای برگزاری این نمایشگاه وجود ندارد.
ناشران چه می‌گویند؟
برخی از آنها می‌گویند حتی یک‌بار هم مشاوره با آنها نشده تا نظرشان را در مورد شیوه برگزاری آنلاین نمایشگاه کتاب بپرسند. به قول خودشان اصلا نمی‌دانند قرار است در چه پلتفرمی این نمایشگاه برگزار شود و کتاب‌هایشان را باید کجا ثبت کنند. یا اینکه در زمان برگزاری پولی که از سمت مخاطب برای خرید کتاب داده می‌شود چطور به آنها بازمی‌گردد.
امیر علی‌بیک، مدیر فروش انتشارات مروارید معتقد است هر ناشری در فضای مجازی یا سایت خود کتاب‌هایش را به فروش می‌رساند و می‌گوید: «مهم است که بدانیم برای جذب مخاطب نمایشگاه مجازی، آیا یارانه‌ای از طرف وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی برای فروش کتاب‌ها در نظر گرفته شده است یا نه؟ یکی از علل موفقیت نمایشگاه‌های فیزیکی در دوره‌های پیش، پرداخت یارانه‌ای بود که وزارت فرهنگ و ارشاد به مخاطب می‌داد تا بتواند کتاب‌هایش را خریداری کند. اگر این یارانه اعمال شود، می‌تواند ۱۰ تا ۱۵ درصد گره‌گشا باشد.»
اینکه نمایشگاه قرار است چه آورده‌ای برای مخاطب داشته باشد و این آورده آنقدر جذاب باشد که مخاطب را اقناع کند که از این نمایشگاه خرید کند بسیار مهم است. سعید مکرمی، مدیر نشر اسم هم در مورد نمایشگاه مجازی همین نکته را بیان می‌کند که باید بدانیم این نمایشگاه چه آورده‌ای برای ناشر و مخاطب دارد و می‌گوید: «ما دقیقا در فضای مجازی و به صورت آنلاین فروش کتاب‌هایمان را داریم اما من به‌عنوان یک ناشر فکر می‌کنم وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی فقط می‌خواهد، صرفا بگوید این کار را انجام داده است.»
ناشران خارجی هم که تقریبا از بهمن‌ماه درگیر برگزاری نمایشگاه می‌شوند، دغدغه‌های زیادی دارند. برخی کتاب‌ها وارد گمرک شدند اما نمایشگاه برگزار نشد و حالا کتاب‌ها روی دست ماندند. احد رضایی، مدیرعامل انجمن فرهنگی ناشران بین‌الملل است و در مورد برگزاری نمایشگاه مجازی کتاب تهران می‌گوید: «نمایشگاه کتاب در ایران حالت فروشگاه دارد، فروشگاه بزرگی که در کنارش کارهای دیگر فرهنگی هم انجام می‌شود. ما اگر بخواهیم به صورت مجازی کتاب‌هایمان را بفروشیم، لازمه‌اش این است که ناشران شرکت‌کننده بیایند اطلاعات دقیق کتاب‌هایشان را در صفحه مجازی که قرار است ایجاد شود، بدهند، به‌گونه‌ای که مخاطب بتواند انتخاب دقیق کتاب را داشته باشد. واقعا تعارف نداریم شاید خیلی از ناشران ما این امکان را نداشته باشند که بتوانند این کار را انجام بدهند یا اینکه اطلاعاتی از کتاب‌هایشان برای بارگذاری نداشته باشند. همان‌طور که در نمایشگاه کتاب هم دیده‌ایم خیلی از ناشران اطلاعات دقیقی از کتاب‌هایشان ارائه نمی‌کنند. کاتالوگ درستی ندارند. حالا چه توقعی داریم که بیایند و این کار را در این فرصت کم انجام بدهند؟»
دغدغه‌ها و مشکلات ناشران و ابهامات آنها در مواجهه با نمایشگاه کتاب مجازی زیاد است و باید ببینیم که مسئولان وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و در کنار آن موسسه خانه کتاب و ادبیات ایران چه جوابی در مورد این دغدغه‌ها دارند و چقدر می‌توانند پاسخگو باشند که ناشران با خیالی آسوده در نمایشگاه مجازی کتاب شرکت کنند.
پاسخ‌هایی که مخاطب را قانع نمی‌کند
برای اینکه بدانیم در نمایشگاه مجازی کتاب تهران چه خبر است ابتدا به سراغ مسئولان معاونت فرهنگی ارشاد رفتیم و درنهایت جوابی که شنیدیم این بود که این معاونت مسئولیت برگزاری را تمام و کمال به موسسه خانه کتاب و ادبیات ایران واگذار کرده است و از آنها سوال کنید و بالاخره حسین صفری که همیشه در برگزاری نمایشگاه کتاب تهران نقش اجرایی این نمایشگاه را به عهده داشت به ابهامات برگزاری این نمایشگاه پاسخ داد.
جمع‌بندی با ناشران منجر به برگزاری نمایشگاه مجازی شد
صفری در پاسخ به سوال اول در مورد اقدامات لازم برای برگزاری نمایشگاه مجازی کتاب، با تاکید به اینکه نمایشگاه مجازی تهران جایگزین نمایشگاه کتاب تهران نیست، گفت: «با توجه به اینکه شیوع کرونا همه مسائل را در کشور تحت تاثیر قرار داد، شیوه‌های مختلفی را برای برگزاری نمایشگاه مجازی در دستور کار قرار دادیم. یک مدل این بود که نمایشگاه متمرکز باشد که بتوانیم محوطه‌ای را بگیریم و ناشران در این مکان مستقر شوند ولی مخاطب نداشته باشد و کتاب‌ها از طریق سامانه فروش برای مخاطبان ارسال شود و با پست به دست مخاطب برسد. یک مدل دیگر هم نیمه متمرکز بود و قرار بود یک ثبت سفارشی انجام شود و بعد ارسال شود که هر یک از این طرح‌ها هر کدام معایب و محاسنی داشت. با توجه به شیوع بیماری کرونا و اینکه امکان زیر سقف قرار گرفتن این میزان افراد اعم از عوامل اجرایی، ناشران و... نبود جمع‌بندی این شد که به صورت مجازی و فروش آنلاین نمایشگاه را برگزار کنیم و در سراسر کشور این اتفاق رقم بخورد چون این مساله مشارکت ناشران را لازم داشت. جلسات مختلفی برگزار شد. دوستان مختلفی از صنف نشر حضور داشتند و جمع‌بندی این شد که سامانه‌ای طراحی کنیم که مردم خرید کنند و براساس آن سفارش به سمت ناشر برود و ناشر سفارشات را برای مخاطب ارسال کند.»
تدوین آیین‌نامه برای نمایشگاه مجازی
صفری انجام دادن همه این کارها را مستلزم داشتن یک آیین‌نامه دانست و گفت: «لازم بود برای اینکه این نمایشگاه به صورت درست و اصولی برگزار شود آیین‌نامه‌‌ای برای نمایشگاه مجازی پیش‌بینی کنیم که تا الان میزان زیادی از کار جلو رفته است و تا چند وقت دیگر آیین‌نامه نهایی می‌شود، چه حوزه ناشران داخلی و خارجی و چه حوزه عرب و لاتین.»
وقتی از ریز جزئیات حضور ناشران در این نمایشگاه می‌پرسم و اینکه چه کارهایی را باید قبل از حضور در نمایشگاه انجام بدهند، می‌گوید: « آیین‌نامه نمایشگاه مجازی درحال نهایی شدن است. ما برای اینکه گرفتاری‌های نمایشگاه فیزیکی کتاب را نداشته باشیم فراخوانی را برای ناشران در حوزه‌های خارجی و داخلی منتشر کردیم که براساس این فراخوان ناشران کتاب‌هایشان را به روز کنند، اعلام وصول بگیرند، حساب در بانک صادرات باز کنند تا مشکلاتی برای حضور در نمایشگاه نداشته باشند. با مدیرعامل پست جلسه‌ای داشتیم که موضوع جذابیت نمایشگاه مجازی شاید در این قسمت باشد که پست اهمیت ویژه و حیاتی دارد. با پست یک‌سری توافقاتی انجام دادیم. توافقات درحال نهایی شدن است و قرار است با آنها به صورت ویژه و اختصاصا برای نمایشگاه مجازی تفاهمنامه‌ای را داشته باشیم. جلسه‌ای را با دکتر دهقانکار، دکتر جوادی، دکتر سبحانی‌فر و معاونان پست جمهوری اسلامی داشتیم که یک توافقی صورت گیرد و جدا از سامانه پست کتاب بتوانیم در حوزه ارسال هم کارهای ویژه‌ای انجام دهیم. جلسه‌ای را دهقانکار، مدیر موسسه خانه کتاب و ادبیات ایران با وزارت ارتباطات برای تسهیل و کمک در حوزه اینترنت و پهنای باند داشت تا بتوانیم این مساله را برای نمایشگاه مجازی کتاب عملیاتی کنیم.»
صفری با اشاره به بحث طراحی سامانه این نمایشگاه گفت: «همکاران تیم فنی مجموعه موسسه خانه کتاب و ادبیات ایران برای طراحی سامانه بسیار تلاش کردند و البته باید نکته‌ای را بگویم که بسیار مهم است. ادغام‌هایی که داخل معاونت فرهنگی صورت گرفت به این مساله کمک کرد یعنی در سرعت کار مجازی شدن کمک شایانی کرد چون ظرفیت مجموعه‌ها به کمک هم آمدند و تیم فنی خوبی شکل گرفت و طراحی سامانه، نوشتن سامانه و کارهای آن درحال انجام و مراحل نهایی است.»
آذرماه زمان برگزاری نمایشگاه
از زمان برگزاری نمایشگاه می‌پرسم و صفری می‌گوید: «ما درصدد هستیم اوایل آذرماه نمایشگاه را به صورت پایلوت داشته باشیم تا کار نهایی شود. ضمن اینکه برنامه و فعالیت‌های فرهنگی اعم از نشست‌ها و برنامه‌های مختلف پیش‌بینی می‌شود که نمایشگاه فقط صرف فروشگاه نباشد و بتوانیم این بخش فرهنگی را هم تقویت کنیم و برنامه‌های مختلفی داشته باشیم. بعد از این اجرای آزمایشی، در دهه سوم آذرماه نمایشگاه را برگزار خواهیم کرد.»
3 مرحله جست‌وجو برای انتخاب کتاب
خیلی از ناشران در مورد پلتفرمی که قرار است با آن نمایشگاه برگزار شود، سوال داشتند. در شکل فیزیکی نمایشگاه کتاب تهران، ناشر کوچک و بزرگ کنار هم قرار می‌گرفتند و کتاب می‌فروختند و اگر ناشر بزرگ‌تر غرفه بزرگ‌تری داشت ناشران با غرفه‌های کوچک‌تر هم دیده می‌شدند. صفری در پاسخ به این سوال که در نمایشگاه مجازی چطور قرار است این چیدمان صورت گیرد که ناشران کوچک و بزرگ در کنار هم دیده شوند؟ گفت: «ما برای این مساله در سامانه‌ای که طراحی کردیم سه نوع جست‌وجو را برای مخاطب درنظر گرفته‌ایم. اولین جست‌وجو این است که با اسم ناشر جست‌وجو شود، مرحله بعدی حوزه فعالیت‌های آنان است مثلا کودک، نوجوان، دانشگاهی و... قابل جست‌وجو باشد و دیگری براساس اسم نویسنده است. این سه مرحله درحال انجام است تا براساس آن هر کسی با هر مدل جست‌وجو بتواند به ناشران حوزه مورد نظر خود برسد. جست‌وجوهای مختلف در سامانه نهایی می‌شود تا به‌زودی کار را انجام دهیم ضمن اینکه عکس و چکیده کتاب بارگذاری می‌شود تا مخاطبان بتوانند انتخاب بهتری داشته باشند.»
یارانه‌ای که وجود دارد و باید برایش برنامه‌ریزی کرد
این مدیر فرهنگی بر روی بحث حمایتی و ویژه بودن این کار تاکید می‌کند و می‌گوید: «ببینید، من بازهم می‌گویم که نمایشگاه مجازی جایگزین نمایشگاه کتاب تهران نیست و یک طرح حمایتی است که اجرا می‌شود. طرح پاییزه برای کتابفروشان اجرا می‌شود و این نمایشگاه مجازی هم طرح حمایتی برای ناشران است. با این دیدگاه به مساله نگاه کنید. وقتی بحث یارانه‌ای می‌شود که در این نمایشگاه قرار است به ناشران داده شود. باید سامانه‌ای که طراحی می‌شود از همه‌نظر کامل باشد. سیستم ما باید متصل به یک‌سری امور باشد و یک‌سری اقدامات را باید انجام دهیم، مثلا موضوع سامانه ثبت احوال و احراز هویت یکی از مسائل مهمی است که باید دیده شود. موضوع بانک عامل نمایشگاه که بتواند یارانه خرید را برای مخاطبان توزیع کند، از مسائلی است که باید دیده شود.»
فرصت برابر برای همه ناشران
خیلی‌ها در این مدت به این موضوع اشاره داشتند که وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی فقط به صرف اینکه بگوید نمایشگاه را برگزار کرده است، نمایشگاه مجازی را راه‌اندازی کرده که بعدا در بیلان کاری‌اش این مساله را بیاورد. وقتی این موضوع را با صفری مطرح می‌کنیم، در جواب می‌گوید: «این درست نیست. طرح پاییزه، طرحی حمایتی برای کتابفروشان است و این نمایشگاه طرحی حمایتی برای ناشران است؛ یعنی اگر دسته‌بندی را مدنظر داشته باشید، متوجه تفاوت این امر می‌شوید. نمایشگاه کتاب تهران را نداشتیم و ناشران این درخواست را داشتند و این دغدغه وجود داشت که نمایشگاه به‌صورت مجازی برگزار شود. در دنیا هم این نمایشگاه‌های مجازی کتاب برگزار شده است. تاریخ این نمایشگاه‌ها هم به تعویق افتاد، مدل‌ها تغییر کرد و تغییرات مستمر داشتند. اینکه نمایشگاه مجازی برگزار شود، اتفاقی است که دیر یا زود باید سمت آن می‌رفتیم و باید این اتفاق رقم بخورد. ببینید، همه ناشران ما فضای مجازی را برای فروش کتاب‌هایشان ندارند و شاید نتوانند کتاب خود را در کتابفروشی‌ها عرضه کنند. در کل کشور شاید مخاطب نتواند به این کتاب‌ها دسترسی داشته باشد. فکر نمی‌کنید این نمایشگاه مجازی اتفاق خوبی از این منظر باشد؟ یکی از مزایای برگزاری نمایشگاه مجازی این است که اتوبوس‌ها از شهرهای مختلف از سراسر کشور درمقابل مصلی تهران صف نمی‌کشند. در عین حال که این نمایشگاه مجازی نمایشگاه کتاب تهران نمی‌شود، ولی از این سمت بالاخره فرصتی مهیا می‌شود تا ناشران کتاب‌های خود را عرضه کنند. ما در مصلی زمین کم داشتیم و خیلی از ناشران پشت خط می‌ماندند، ولی الان این فرصت فراهم است که به‌صورت برابر کتاب‌های خود را عرضه کنند.»
پولی از ناشران برای حضوردر نمایشگاه دریافت نمی‌شود
می‌گویم آیا برای حضور ناشران در نمایشگاه پولی دریافت می‌کنید و او پول گرفتن را رد می‌کند و می‌گوید: «ما هیچ پولی را برای حضور در این نمایشگاه آنلاین از ناشران دریافت نمی‌کنیم و اگر کسی این حرف را زده است، من تکذیب می‌کنم.»
به محض دریافت کتاب توسط کاربر، پول به حساب ناشر می‌رود
دغدغه خیلی از ناشران برای حضور در نمایشگاه کتاب مجازی این است که بعد از فروش کتاب، پولی که مخاطب واریز می‌کند به کدام حساب می‌رود. این مساله آنقدر مهم است که خیلی از ناشران را برای حضور در نمایشگاه مردد کند. وقتی این سوال را از صفری می‌پرسم، می‌گوید: «بعد از خریدی که مخاطب انجام می‌دهد، پول در حساب متمرکز می‌ماند، چون رسیدن کتاب به دست مخاطب خیلی مهم است. اینکه اطمینان حاصل کنیم کتاب به مقصد می‌رسد و مخاطب کتاب را دریافت می‌کند که سازوکارهای مختلفی دارد. به‌محض اینکه تائیدیه دریافت کتاب انجام شد، در این مرحله هماهنگی‌هایی با پست درخصوص بحث‌های رهگیری و ارسال داریم که مرتب برای مخاطب پیامک ارسال شود و کار را دنبال کنیم، به محض دریافت کتاب ازسوی مخاطب در حساب ناشر مبلغ واریز خواهد شد. این حساب یک حساب واسطه‌ای است و این‌طور نیست که حساب موسسه یا جای دیگری باشد.» می‌گویم: «یعنی این‌طور نیست که بعد از پایان کار نمایشگاه با ناشران تسویه شود؟» صفری در جواب می‌گوید: «نه این‌طور نیست. همه سعی‌مان را انجام می‌دهیم که همان موقع هر ناشر به پول خود برسد، سازوکاری در حال پیش‌بینی است و با بانک عامل و بخش‌های مختلف سازوکار را چیده‌ایم. همه اینها با هم کار را انجام می‌دهند تا ناشر هرچه سریع‌تر به پولش برسد. به محض اینکه مطمئن شویم کتاب به مخاطب رسیده است، عین پول به حساب ناشر واریز می‌شود. این اقدامات رصد می‌شود تا نهایی کنیم.»
زمان کم و کار زیاد
کمتر از یک ماه تا رسیدن به زمان برگزاری این نمایشگاه باقی‌مانده و هنوز ثبت‌نامی از ناشران انجام نگرفته است. از صفری درمورد این مساله می‌پرسم و می‌گوید: «باید سامانه ما نهایی شود و بحث‌هایی که بیان کردم اعم‌از پست، بانک، ثبت‌احوال و سامانه فروش یکپارچه‌سازی شود. اما مطمئن باشید که این اتفاق رقم خواهد خورد، بلافاصله ثبت‌نام انجام می‌شود و این نمایشگاه شروع به‌کار می‌کند.»
صفری در پایان صحبت‌هایش به این مساله اشاره کرد که ما بالاخره باید به‌سمت نمایشگاه مجازی می‌رفتیم و می‌گوید: «اولین آورده این نمایشگاه این است که بالاخره باید از یک‌جایی این کار شروع شود، امروز کرونا است و به این سمت رفتیم، ولی به هرحال باید این اتفاق رقم می‌خورد. ناشران مکلف می‌شوند که به‌سمت فضای مجازی حرکت کنند. حداقل یک سایت و سامانه یا کامپیوتر و کار الکترونیکی را کنار کار سنتی خود داشته باشند. این یکی از آورده‌های جدی است. شاید ناشرانی هستند که هنوز وارد فضای مجازی نشده‌اند. فضای مجازی به این ناشران کمک خواهد کرد فروش مستقیمی که در نمایشگاه کتاب تهران داشتند را به‌نوعی جبران کنند. با مخاطبان ارتباط مستقیم دارند و ذائقه‌سنجی مخاطب را انجام می‌دهند و این اتفاق کمک می‌کند. همچنین نگاه ویژه به اقتصاد نشر داشته باشند تا ناشران بتوانند فروش خود را هم داشته باشند.»
نمایشگاه‌های دنیا
تقریبا در اکثر نقاط دنیا، نمایشگاه‌های کتاب به‌صورت مجازی برگزار شده تا بتوانند هم مخاطب‌شان را با کتاب سرگرم کنند و هم ناشران از این طریق امرار معاش داشته باشند.
فیلیپین نمایشگاه کتاب «اکلتان» را هر سال توسط انجمن توسعه کتاب فیلیپین (BDAP) و با هدف کمک به ناشران داخلی سازماندهی کرده و امسال باتوجه به شیوع کرونا این نمایشگاه را به‌صورت آنلاین برگزار کرد. آنی روزا آلمریو، رئیس این نمایشگاه گفته بود: «ما می‌خواستیم ازطریق برگزاری این نمایشگاه، مکانی برای ناشران مستقل و اصلی فیلیپینی برای نمایش و فروش کتاب‌هایشان داشته باشیم و حالا تصمیم داریم با برگزاری آنلاین این دوره از نمایشگاه ازطریق پلتفرم محبوب Shopee به این سنت ادامه دهیم.»
وزارت فرهنگ الجزایر نیز در مردادماه از برگزاری مجازی نمایشگاه بین‌المللی کتاب الجزایر برای پیشگیری از شیوع ویروس کرونا در این کشور خبر داده بود و جمال فوغالی، رئیس کمیته کتاب و کتابخوانی در وزارت فرهنگ الجزایر در این‌باره گفته بود: «هنوز شکل و صورت نهایی و زمان برگزاری نمایشگاه مشخص نشده، اما نسخه مجازی این نمایشگاه شامل برنامه دیدارها، جلسات و میزگردها با استفاده از فناوری‌های نوین و شبکه‌های اجتماعی خواهد بود.»
او امکان راه‌اندازی بستری برای فروش کتاب ازطریق اینترنت را با مشارکت کارشناسان این زمینه و خانه‌های نشر الجزایری، عربی و خارجی که در نمایشگاه شرکت می‌کنند، محتمل دانسته بود.
سی‌وسومین نمایشگاه کتاب مسکو که بزرگ‌ترین نمایشگاه کتاب در روسیه است، از ۱۲ شهریورماه به‌صورت آنلاین و آفلاین به‌مدت پنج روز و در مجموعه نمایشگاهی VDNH میزبان علاقه‌مندان کتاب از سراسر جهان شد. کره جنوبی به‌عنوان میهمان ویژه در این دوره از نمایشگاه کتاب مسکو که تا تاریخ ۷ سپتامبر (۱۷ شهریور) برپا بود، حضور داشت و مسکو میزبان رویدادهای متعددی عمدتا به‌صورت آنلاین شامل حضور تعدادی آژانس از قبیل موسسه ترجمه ادبیات کره، آژانس تبلیغات صنعت نشر و مرکز فرهنگی کره در روسیه بود. xاز طرف دیگر نمایشگاه کتاب فرانکفورت که بزرگ‌ترین نمایشگاه کتاب در دنیا است هم امسال به‌صورت آنلاین برگزار شد و حتی نشست‌های آنها هم آنلاین بود. اما نکته مهم در برگزاری این نمایشگاه‌ها داشتن زیرساخت مناسب برای آنلاین برگزار کردن بود.
حرف آخر
در همین صفحه بارها نوشتیم از نمایشگاه کتاب و درخواست‌هایی که ناشران داشتند و دارند و حالا کمتر از یک ماه تا برگزاری نمایشگاهی مانده که برای اولین بار قرار است برگزار شود. مطمئنا اولین برگزاری‌ها سخت است و باعث کسب تجربه می‌شود، اما انگار مدیران فرهنگی برای برپایی یک نمایشگاه با آزمون و خطا، بلاتکلیف هستند. نمایشگاه فیزیکی کتاب بعد از سه‌دهه برگزاری هنوز مشکلات زیادی دارد. هنوز پول‌هایی در آن جابه‌جا می‌شود که خیلی‌ها از آن خبر ندارند و برای ناشران مهم است که اگر قرار است در نمایشگاهی برای اولین‌بار شرکت کنند ضرری برایشان نداشته باشد و مجبور نباشند برای گرفتن پول‌شان مدت‌ها بدوند و درنهایت هم به این پول نرسند. باید دید در آذرماه موسسه خانه کتاب و ادبیات ایران چه سامانه‌ای برای این نمایشگاه آنلاین درنظر می‌گیرد که بتواند همه این دغدغه‌ها را برطرف کند تا به سلامت از برگزاری نمایشگاه آنلاین عبور کند.
* نویسنده: عاطفه جعفری، روزنامه‌نگار