به گزارش «فرهیختگان»، داشتن قدرت نظامی برتر از قدیم‌الایام تا امروز یکی از دغدغه‌های اصلی هر حکومتی بوده و خواهد بود؛ قدرتی که شاید توسط برخی کشورها برای لشکرکشی به خارج از مرزهایشان استفاده شده و خسارت‌های زیادی را هم برای دنیا به‌بار آورده، اما نمی‌توانند این مساله را نادیده بگیرند که دست برتر نظامی باعث ایجاد بازدارندگی نیز می‌شود؛ مساله‌ای که قطعا در شرایط فعلی دنیا مولفه بااهمیتی خواهد بود تا بتواند جلوی شروع جنگ‌ها را بگیرد. همین مهم باعث شده نه‌تنها به‌روزترین تکنولوژیها همیشه در اختیار مراکز نظامی دنیا باشد، بلکه این مراکزند که آینده فناوری‌های موجود در دست عامه مردم را تعیین می‌کنند.
در اصل تکنولوژی‌هایی که امروز در دست بشر رایجند؛ از اینترنت گرفته تا تلفن همراه و نرم‌افزارهای تعیین موقعیت و... همگی پیش‌تر صرفا در اختیار مراکز نظامی بوده و بعد از منسوخ شدن به‌مرحله تجاری‌سازی رسیده است. در این میان نمی‌توان نقش دانشگاه‌ها را در پیشبرد این تکنولوژیها و به‌روز بودن تجهیزات در اختیار مراکز نظامی نادیده گرفت، زیرا با پیوند این دو مرکز با یکدیگر است که امروز شاهد تولید هواپیماهای پیشرفته، موشک‌ها، ماهواره‌ها، تجهیزات الکترونیکی و... در دنیا هستیم و قطعا دستیابی بشر امروزی به این تکنولوژی‌های پیشرفته بدون وجود دانشگاه‌ها غیرممکن بود. به‌روز بودن ادوات مورد نیاز مراکز نظامی از یک‌سو و ایجاد مسابقه بین کشورهای مختلف برای رسیدن به تجهیزات برتر نظامی از سوی دیگر باعث شده این مراکز بودجه‌های هنگفتی را برای امور پژوهشی در دانشگاه‌ها هزینه کنند؛ بودجه‌هایی که به‌دلیل حساسیت‌شان معمولا چندان شفاف نیستند و حتی رابطه نظامی‌ها با دانشگاه‌ها هم برخلاف دیگر بخش‌های صنعتی چندان عیان نبوده است.
هرچند امروزه در بسیاری از کشورها دانشگاه‌های نظامی، درکنار دانشگاه‌های صنعتی و غیرصنعتی دایر بوده به تربیت نیروی انسانی این بخش می‌پردازند و بالطبع بخشی از پروژه‌های این مراکز نیز توسط همین دانشگاه‌ها پیش می‌روند، اما دانشگاه‌های صنعتی هم بخش اعظمی از بار پژوهشی این مراکز را به‌دوش می‌کشند. این روزها که بعد از سال‌ها تحریم‌های تسلیحاتی کشورمان برطرف شده و ایران می‌تواند مانند بسیاری از کشورها درحوزه خرید و فروش تجهیزات نظامی وارد عمل شود- مساله‌ای که قطعا پای مراکز دانشگاهی را هم تاحدی بیش از پیش به میدان باز خواهد کرد- همین مهم باعث شده سراغ فعالان دانشگاهی برویم و از آنها درباره تاثیر رفع این تحریم و همچنین سابقه فعالیت مراکز آکادمیک و نظامی کشور بپرسیم.
روستاآزاد در گفت‌وگو با «فرهیختگان» مطرح کرد
ظرفیت‌های پژوهشی مراکز نظامی برای دانشگاه‌های کشور
رضا روستاآزاد، رئیس سابق دانشگاه صنعتی‌شریف با تاکید بر اینکه در آمریکا هم اولویت اختصاص بودجه‌های پژوهشی به دانشگاه‌ها در وهله اول به مباحث نظامی و بعد از آن به سلامت است، گفت: «دانشگاهی مانند MIT در این حوزه نمونه است و قطعا اگر دانشگاه‌های داخلی بخواهند به‌معنی واقعی فعالیت داشته باشند، می‌توانند در مباحث نظامی به‌صورت جدی ورود و نیازمندی‌های این مراکز را در حوزه پژوهشی برطرف کنند. همچنین دانشگاه‌ها در راستای رفع این نیازها، می‌توانند تحت‌عنوان ارتباط با صنعت نه‌تنها به کشور خدمت کنند، بلکه برای اساتید نیز درآمدزایی داشته باشند.»
او اظهار داشت: «در دوران حضورم در دانشگاه صنعتی‌شریف این مهم را دنبال کردیم و توانستیم درآمد دانشگاه را از نیم میلیارد تومان در سال به 165 میلیارد برسانیم. قطعا این اتفاق در دانشگاه‌های ما شدنی است. البته نباید این مساله را فراموش کرد که بودجه پژوهشی دانشگاه‌ها همیشه ناکافی بوده اما می‌توان از بودجه‌ای که توسط ارتباط با صنعت به‌دست می‌آید، نیاز مالی برای بخش پژوهش را تامین کرد. به‌عبارت دقیق‌تر در دوران حضورم در این دانشگاه هیچ‌گاه سراغ مراکز نظامی نرفتیم که بگوییم به ما فلان پروژه را بدهید، بلکه گفتیم می‌توانیم فلان مشکل را برطرف کنیم. یکی از مسائلی که در ارتباط با مراکز نظامی مطرح است اینکه این مراکز بودجه‌های زیادی برای ارتباط با صنعت را در اختیار دارند و می‌توان از این ظرفیت استفاده و نه‌تنها مشکل این مراکز را رفع کرد، بلکه به بودجه مورد نیاز برای فعالیت‌های پژوهشی نیز دست یافت.»
رئیس سابق دانشگاه صنعتی‌شریف تصریح کرد: «در کشوری مانند آلمان دانشگاه‌ها ازطریق ارتباط با صنعت به بودجه‌های خوب پژوهشی دست پیدا می‌کنند، ما نیز می‌توانیم همین مدل را در دانشگاه‌های خود پیاده کنیم. در اصل هیچ‌گاه نباید به مراکز نظامی گفت که دانشگاه‌ها برای آنها پژوهش می‌کنند و باید این‌طور عنوان شود که فلان سامانه مورد نیازشان را می‌سازند و می‌توان از بودجه‌ای که برای این کار در نظر گرفته می‌شود نه‌تنها این سامانه را ساخت، بلکه بخشی از این بودجه را به فعالیت‌های پژوهشی اختصاص داد. در اصل دانشگاه‌ها هیچ‌گاه نباید معطل رسیدن بودجه بمانند، آن هم با توجه به اینکه امروزه 80 تا 90 درصد بودجه اختصاص‌یافته به دانشگاه‌ها عملا صرف حقوق و دستمزد می‌شود و در چنین شرایطی مشخص است که دانشگاه‌ها با بودجه‌های معمول نمی‌توانند کاری را پیش ببرند.»
پهپاد RQ170 توسط دانشگاه‌های کشور به زمین نشست
روستاآزاد اظهار داشت: «اساتید دانشگاه نیز باید متعهد شوند که یک محصول را بسازند، نه اینکه نگاه‌ها این باشد که تنها کار پژوهشی انجام دهند، در اصل اساتید ما باید با تعهد بیشتر وارد میدان شوند تا بتوانند درعمل نیازهای مربوط به مراکز نظامی‌مان را برطرف کنند. از سوی دیگر در وهله اول نیروهای مسلح کشور باید بعد از رفع تحریم‌ها نسبت به نیازسنجی وارد عمل شوند، چراکه این نیروها هستند که می‌دانند کشورهای دیگر چه استعداد و امکاناتی درحوزه‌های مختلف نظامی دارند و کدام ادوات را می‌توان به آنها صادر کرد، قطعا بعد از انجام نیازسنجی، نیروهای مسلح می‌توانند سراغ دانشگاه‌ها بیایند و بگویند که چه نیازهایی دارند.»
او بیان داشت: «قطعا اگر یک نمونه از ادوات را در اختیار داشته باشیم، می‌توانیم با مهندسی معکوس در مراکز آکادمیک‌مان یک نمونه از آن را تولید کنیم؛ اتفاقی که می‌بینیم در حوزه موشکی افتاده و امروز ما حرفی در این زمینه برای گفتن داریم و بعد از ساخت اولین نمونه وظیفه مراکز نظامی است که در حوزه تولید انبوه آن وارد عمل شوند. همچنین ما در حوزه صنعت هوایی نیز چنین قدرتی را داریم که بتوانیم نمونه‌های به‌روزی را بسازیم، توجه کنید پهپاد RQ170 توسط همین دانشگاه‌های کشور سالم به زمین نشست؛ اتفاقی که باعث تعجب کل دنیا شد. از سوی دیگر تمام تجهیزات لازم برای نشاندن این پهپاد نیز توسط مراکز آکادمیک کشور خودمان ساخته شد و این نشان‌دهنده قدرت علمی کشور در حوزه‌های نظامی است.»
رئیس سابق دانشگاه صنعتی‌شریف درباره نقشه جامع علمی کشور تصریح کرد: «نقشه جامع علمی کشور را چندان قبول ندارم، چراکه به‌اصطلاح از شیر مرغ تا جان آدمیزاد در آن دیده می‌شود، درحالی‌که وقتی صحبت از نقشه جامع به‌میان می‌آید، به‌معنی اولویت‌بندی حوزه‌هاست. در اصل این نقشه باید مشخص می‌کرد که در ابتدا دانشگاه‌ها باید در حوزه هوافضا کار کنند و در حوزه نساجی، پلیمر و... ، اما در کشور ما چنین وضعیتی وجود ندارد و هر سندی که تدوین می‌شود، بخش‌های مختلف در آن حضور دارد و قطعا با این روند نمی‌توان گفت ما نقشه‌ای جامع داریم، به‌طور مثال در این نقشه نساجی، هوافضا، پلیمر و... را داریم و این قابل‌قبول نیست.»
روستاآزاد در توضیح بیشتر این مساله افزود: «متاسفانه ما ایرانیان با یکدیگر تعارف داریم و تصور می‌کنیم در هر اقدامی باید همه راضی باشند، درحالی‌که اصلا نباید این‌طور باشد. اگر مثلا حوزه‌ای مانند پلیمر برای کشور اولویت ندارد، باید از فعالیت‌های دانشگاهی حذف شود، حتی اگر این کار باعث ناراحتی ذی‌نفعان این حوزه شود اما اگر تدبیر این باشد که به‌گونه‌ای فعالیت کنیم که هیچ‌کس معترض نشود، نمی‌توان کاری را پیش برد.»
او با بیان اینکه در دنیای علمی امروز هر رشته‌ای درحوزه‌های مختلف کاربرد دارد، یادآور شد: «درحوزه موبایل، موشک بالستیک، کروز، پهپاد و... رشته‌های مختلف برق، الکترونیک، کامپیوتر و... کاربرد دارند؛ از این‌رو اگر قرار بود از نقشه جامع علمی کشور به‌درستی استفاده کنیم، هر رشته‌ای که در دانشگا‌‌های ما تدریس می‌شود، قابل بهره‌برداری خواهد بود. از سوی دیگر دانشگاه‌ها باید ماده خام را در همه حوزه‌ها ایجاد کنند و بعد از آن نقشه جامع علمی و معاونت علمی کشور است که باید با اولویت‌بندی حوزه‌ها، زمینه فعالیت دانشگاه‌ها را مشخص کند. نباید فراموش کرد که دانشگاه‌ها لزوما کاربردی فعالیت نمی‌کنند، بلکه باید به‌صورت بنیادین به فعالیت بپردازند و این وظیفه معاونت علمی است که حوزه‌های دارای اولویت در نقشه جامع علمی کشور را به دانشگاه‌ها نشان دهند تا بتوان از این طریق فعالیت دانشگاه‌ها را به‌خلق محصول منتج کرد.»
مراکز نظامی از دانش تولیدشده درحوزه‌های دیگر بهره می‌برند
رئیس سابق دانشگاه صنعتی‌شریف درباره عملکرد دانشگاه‌ها درحوزه رفع نیاز مراکز نظامی اظهار داشت: «دانشگاه هم مانند همه بخش‌های یک جامعه دارای یک توزیع نرمال است، به‌همین دلیل می‌بینیم که بخشی از دانشگاه‌های ما حدودا 10 درصد به‌معنی واقعی به فعالیت می‌پردازند، اما بخش دیگر که باز هم شامل 10 درصد می‌شود در عمل بد کار می‌کنند و 80 درصد مابقی نیز فعالیت‌های معمولی دارند. به‌همین دلیل می‌توان گفت که معمولا دانشگاه‌های ما چندان درمسیر درست قرار ندارند و راهنمایی خوبی برای فعالیت آنها صورت نمی‌گیرد. با این‌حال نباید این مهم را نیز نادیده گرفت که همان 10 درصد به‌گونه‌ای فعالیت می‌کنند که اگر از آنها حمایت خوبی صورت بگیرد برای رفع نیازهای کشور کفایت می‌کند. در هیچ کجای دنیا نیز این‌گونه نیست که تمام دانشگاه‌هایشان به‌خوبی کار کنند.»
او با تاکید بر اینکه نباید فراموش کرد که رفع تحریم‌های تسلیحاتی در حوزه بین‌المللی نمی‌تواند تاثیری در فعالیت دانشگاهی ما داشته باشد، گفت: «آن هم به‌دلیل ماهیت کار نظامی است، بالاخص در حوزه‌هایی که به‌طور کامل مشخص است فعالیت‌ها مربوط به مباحث نظامی می‌شود، تصور نمی‌کنم که بتوانیم با کشورهایی مانند آلمان، فرانسه، سوئد و... وارد همکاری شویم، اما مراکز نظامی خود‌به‌خود از فرآورده های علمی دیگر حوزه‌ها به‌خوبی استفاده و نیازیشان را برطرف می‌کنند، به‌طور مثال دانشی را که درحوزه نساجی ایجاد شده و به‌روز است، می‌توان در بخش‌های مورد نیاز مراکز نظامی هم استفاده کرد.»
روستاآزاد تصریح کرد: «با توجه به اینکه دانش یک شبکه به هم متصل است، می‌توان در حوزه‌های غیرنظامی دانش به‌روز تولید و آن را در بخش‌های نظامی هم استفاده کرد. امروزه دانشی که در حوزه موبایل به‌کار می‌رود، در حوزه ماهواره و مخابرات هم کاربرد دارد و با توجه به اینکه حوزه ماهواره حساسیت‌هایی دارد می‌توان با دانشگاه‌های کشورهایی مانند آلمان در حوزه موبایل همکاری و نتیجه آن را در حوزه مخابرات به‌کار برد، نباید این مساله را فراموش کرد که ما افرادی را داریم که از لحاظ تئوری در مرز دانش هستند، هرچند شاید درحوزه عمل به‌دلایل مباحث مختلف نتوانند تئوری‌های خود را آن‌طور که باید پیاده کنند، اما از حیث تئوری هیچ‌مشکلی نداریم.»
دبیر انجمن هوافضای ایران:
صنعت نظامی ما در هر حوزه‌ای احساس نیاز کرد به پیشرفت‌های چشمگیری رسید
فرشاد پازوکی، عضو هیات‌علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم‌وتحقیقات و دبیر انجمن هوافضای ایران در گفت‌وگو با «فرهیختگان» درباره اثر رفع تحریم‌های تسلیحاتی بر فضای آکادمیک کشور گفت: «در وهله اول باید منتظر ماند و دید در بحث فروش سلاح، چه ادواتی را به ما می‌فروشند که بتوانیم در حد همان تجهیزات تحقیقات علمی‌مان را دنبال کنیم. با این‌حال متاسفانه در دولت فعلی تحقیقات مربوط به صنایع نظامی بالاخص در حوزه هوافضا چندان مورد توجه قرار نمی‌گیرد، از این‌رو تصور نمی‌کنم تا پایان دولت فعلی رفع تحریم‌های تسلیحاتی تاثیر چندانی در حوزه تحقیقات مراکز آکادمیک درحوزه نظامی داشته باشد.»
او با بیان اینکه بودجه سال 1400-1399 دانشگاه‌ها تصویب شده است، ادامه داد: «با توجه به این مساله فکر نمی‌کنم حداقل تا بودجه بعدی تغییری را در زمینه پژوهشی شاهد باشیم. از سوی دیگر امروز با توجه به شرایط کرونا دانشگاه‌ها کمی از هم گسیخته شده‌اند، چراکه اساتید و دانشجویان یکدیگر را نمی‌بینند و با توجه به اینکه بستر اینترنتی کشور نیز به خارج از کشور وابسته است، عملا نمی‌توانیم بسیاری از تکنولوژی های سری را ازطریق این بستر انجام دهیم و اینها موانع بزرگی در حوزه تحقیقات نظامی به‌شمار می‌روند.»
عضو هیات‌علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم‌وتحقیقات درباره توان جامعه دانشگاهی کشور درحوزه مهندسی معکوس ادوات نظامی اظهار داشت: «تجربه سالیان قبل نشان داده که دانشگاهیان می‌توانند همیشه پیش‌قدم باشند و کارهای بزرگی را انجام دهند اما قطعا تحقق این مساله نیازمند تخصیص بودجه از طرف دولت و همچنین جدی گرفته شدن آنهاست و تنها در این‌صورت می‌توان گفت که طبیعتا موفق خواهیم بود. به‌عبارت دیگر بحث مهندسی معکوس گام‌های مختلفی را شامل می‌شود که ریسرچ قدم اول این کار خواهد بود. طبیعی است که پایه اول هر کار تحقیقات خواهد بود و بعد از آن بحث توسعه، تست آزمایش نمونه اولیه و ارزیابی محصول خواهد بود و تا زمانی که در قدم اول هزینه کافی انجام نشود، عملا ادامه کار امکان‌پذیر نیست.»
دبیر انجمن هوافضای ایران با تاکید بر اینکه قطعا برای انجام تحقیقات باید علاوه‌بر جدی گرفتن دانشگاه‌ها، برای این مهم بودجه نیز درنظر گرفته شود، تصریح کرد: «مراکز نظامی کشور دارای پژوهشکده‌هایی هستند که در آنها فارغ‌التحصیلان همین دانشگاه‌ها حضور دارند، از این‌رو اگر کار پژوهش را از دانشگاه‌ها شروع نکنیم، شاید چندان راه به‌جایی نبریم. یکی دیگر از مسائلی که باید مدنظر قرار بگیرد اینکه اعضای این پژوهشگاه‌ها نیز یک روزی بازنشسته می‌شوند و باید علاوه‌بر تزریق نیروی جدید، تفکرات جدید و به‌روز نیز به این مراکز تزریق کرد که قطعا این به‌روز بودن تنها در فضای دانشگاه‌ها وجود دارد. طبیعی است که در مراکز نظامی به‌دلیل محدودیت‌هایی که با آنها روبه‌رو هستند، به‌صورت محدود می‌توانند به تحقیقات روز دسترسی داشته باشند، درحالی‌که دانشگاه‌ها چنین محدودیتی را ندارند.»
در حوزه مدیریت کنترل پروژه‌های نظامی مشکل داریم
پازوکی با بیان اینکه یک محقق نظامی نمی‌تواند به تحقیقات جدید همانند یک محقق دانشگاهی دسترسی داشته باشد، افزود: «بزرگ‌ترین مشکل ما در حوزه ارتباط مراکز نظامی با دانشگاه‌ها بحث‌های مربوط به مهندسی سیستمی یا همان مدیریت کنترل پروژه است. به‌عبارت دقیق‌تر در کشورهای دیگر یک پروژه نظامی که طبیعتا جزء پروژه‌های سری نیز محسوب می‌شود، به‌صورت پروژه‌های کوچک تعریف شده و هرکدام از این پروژه‌ها بعد از شناسایی پژوهشگران در دانشگاه‌های مختلف به آنها واگذار می‌شود؛ ازاین‌رو پژوهشگرانی که در آن پروژه فعال هستند هیچ‌کدام نمی‌دانند که درنهایت قرار است چه محصولی تولید شود و بعد از اینکه هریک از پروژه‌های کوچک به مرحله نهایی رسید، مدیریت نهایی پروژه آن را به نتیجه قطعی می‌رساند، اما ما چنین مدیریتی را در کشور نداریم. در اصل مراکز نظامی ما قابلیت خرد کردن پروژه‌ها را ندارند تا بتوانند آنها را به‌صورت جزء‌به‌جزء در اختیار دانشگاه‌ها قرار دهند.»
نقشه جامع علمی کشور، قانون محسوب نمی‌شود
او در توضیح بیشتر این مساله گفت: «در صنایع نظامی‌مان یا اصلا افرادی را ندارند که پروژه‌های کلان را به پروژه‌های خرد تبدیل کنند و یا تعدادشان بسیار محدود است؛ افرادی که بتوانند با خرد کردن پروژه‌ها، بخش‌های مختلف آن را دراختیار دانشگاه‌ها بگذارند، به همین دلیل شاهد هستیم که نهایتا یک مرکز نظامی با یک دانشگاه و یا یک عضو هیات‌علمی خاص قرارداد می‌بندد و درنهایت پروژه به خلق محصول منجر نمی‌شود، بلکه اطلاعات تحقیقاتی را تحویل می‌گیرند و برای تبدیل آن به یک تکنولوژی زمان زیادی نیاز است، این مهم باعث شده تحقیقات دانشگاهی ما آنچنان که باید در راستای خواسته‌های صنعت نباشد. شخصا نمره قبولی به ارتباط دانشگاه‌ها و مراکز صنعتی نمی‌دهم و واقعیت تلخ در کشور ما آن است که محقق صنعتی ما دانشگاه را قبول ندارد و درمقابل دانشگاه نیز این محقق را قبول ندارد.»
عضو هیات‌علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم‌وتحقیقات درباره اثرگذاری نقشه جامع علمی کشور در پیشبرد اهداف مراکز نظامی توسط دانشگاهیان بیان داشت: «سوال این است که آیا این نقشه قانون محسوب می‌شود؟ ما قوانین زیادی داریم که توسط مجلس تصویب می‌شود و قطعا قانون ضمانت اجرایی دارد اما سند چنین ویژگی‌ای ندارد. در اصل سند نقشه جامع علمی کشور یک پیشنهاددهنده محسوب می‌شود، درحالی‌که با قانون می‌توان دستگاه‌های مربوطه را ملزم به پاسخگویی کرد. تا زمانی که این سند ضمانت اجرایی نداشته باشد، نمی‌توان به آن قانون گفت و عملا بودن این سند نیز چندان تفاوتی در حوزه عمل نخواهد داشت، چراکه به‌‌هیچ‌وجه نمی‌توان براساس آن از مراکز نظامی سوال کرد که چرا در بازه زمانی مشخص فلان پروژه را اجرا نکرده و با دانشگاه‌ها همکاری نداشته‌اند، همچنین این کار را با دانشگاه‌ها نیز نمی‌توان انجام داد، چراکه باز تاکید می‌کنم سندی که ضمانت اجرایی نداشته باشد، قانون تلقی نمی‌شود.»
به بازنگری رشته‌های دانشگاهی در حوزه‌های مختلف نیاز داریم
دبیر انجمن هوافضای ایران درباره نیاز به بازنگری در رشته‌های مختلف مرتبط با صنعت نظامی اظهار داشت: «قطعا نیاز به این کار وجود دارد، چراکه بسیاری از سرفصل‌های دروس دانشگاهی امروز ما مربوط به 30 تا 40 سال پیش است. سوال این است که آیا تکنولوژی روز در دنیا مربوط به 30 سال گذشته است؟ قطعا جواب به این سوال منفی خواهد بود. از سوی دیگر تکنولوژی به‌صورت روزانه درحال پیشرفت است اما ما همچنان براساس 40 سال پیش درحال آموزش رشته‌ای مانند طراحی مهندسی هستیم؛ با اینکه قطعاتی که امروزه ساخته می‌شود، بسیار جدیدتر از آن زمان است. حتی معتقدم باید به‌طور مثال رشته‌ای به اسم طراحی و ساخت موبایل هم در دانشگاه‌های خود داشته باشیم، چراکه این وسیله امروزه خود صاحب تکنولوژی خاص به خودش است. در اصل دروس ما برای سال‌های گذشته است، درحالی‌که امروزه دانش موجود در جهان به‌روز است.»
پازوکی یادآور شد: «واقعیت این است که آنچه امروز در زندگی روزمره مردم مورد استفاده قرار می‌گیرد در ابتدا در صنعت نظامی مورد استفاده قرار گرفته و بعد از آنکه استفاده از آن در این مرکز منسوخ شده، به زندگی عامه راه یافته است. به‌طور مثال اینترنت نیز در ابتدا در صنایع دفاع آمریکا مورد استفاده قرار می‌گرفت اما بعدا به عموم جامعه رسید. در اصل تکنولوژی‌ای که امروز در دنیا وجود دارد، به‌خاطر جنگ‌جهانی دوم است و بعد از پایان این جنگ بود که بشر به این میزان از پیشرفت رسید. نگاه کنید صنعت هوافضای دنیا مدیون آلمانی‌هاست، چراکه این کشور باعث پیشرفت این حوزه اعم از موشک و هواپیما شده و درحقیقت جنگ‌ها به تحقیقات و نیازسنجی انسان‌ها سرعت می‌بخشد. صنایع نظامی هر تکنولوژی را که عمرش برای آنها به پایان می‌رسد و در اصل به تکنولوژی جدیدتری می‌رسند، تجاری‌سازی کرده و آن را به دست عامه مردم می‌رسانند.»
او با بیان اینکه صنعت نظامی ما نیز باید به‌قدری پیشرفت کرده و مستقل عمل کند که بتواند در آینده در مباحث تکنولوژی نیز اثرگذار باشد و معتقدم اولویت برای پیشرفت این حوزه، ورود مراکز نظامی خواهد بود، گفت: «پیشرفت کشور در حوزه‌هایی مانند موشک دلایل اجتماعی دارد، چراکه در زمان جنگ ما چون موشکی نداشتیم و اکثر سلاح‌هایمان مربوط به توپخانه و نیروی هوایی بود، به آن نیاز پیدا کرده بودیم. به‌عبارت دقیق‌تر زمانی که در آن برهه رژیم بعث شهرهای ایران را با موشک هدف قرار می‌داد، ما نمی‌توانستیم به آن پاسخ دهیم و همین مساله باعث شده بود نیاز به موشک در زمان جنگ احساس شود و به همین دلیل در دهه 70 سرمایه‌گذاری زیادی را در این حوزه انجام داده و تمام تمرکز تحقیقاتی کشور را در حوزه صنایع موشکی قرار دادیم، در همین راستا پژوهشکده‌هایی را ایجاد کردیم تا جایی که امروز در صنعت موشکی به‌قدری پیشرفت کرده‌ایم که جزء 6 کشور اول دنیا هستیم و قطعا دانشگاه‌ها، مراکز تحقیقاتی، پژوهشگاه‌ها و صنایع نظامی همگی در این راستا قرار گرفته‌اند.»
جزء 11 کشور اول دنیا در باشگاه فضایی قرار داریم
عضو هیات‌علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم‌وتحقیقات اظهار داشت: «در اواخر دهه 70 نیز به این نتیجه رسیدیم که صنایع موشکی بازخورد دیگری هم دارد و می‌توان براساس آن ما وارد صنایع فضایی شده و پرتاب‌کننده‌ها را نیز بسازیم، به همین دلیل کار را شروع کردیم تا جایی که درنهایت توانستیم ماهواره امید را به فضا پرتاب کنیم؛ خوشبختانه درحال‌حاضر جزء 11 کشور اول در باشگاه فضایی دنیا قرار گرفته‌ایم، البته امروزه در حوزه ساخت پهپاد نیز جزء کشورهای پیشرو هستیم و قطعا همه این اتفاقات به‌خاطر آن بود که نیاز به این مساله را احساس کردیم. بااین‌حال ما هنوز در برخی صنایع مانند صنعت هوایی غیرنظامی این نیاز را حس نکرده‌ایم و به همین دلیل می‌بینیم که امروزه ناوگان هوایی ما فرسوده شده است.»
دبیر انجمن هوافضای ایران با بیان اینکه هنوز در حوزه ساخت جنگنده علی‌رغم ساخت چند نمونه، فاصله زیادی با استانداردهای جهانی داریم، تصریح کرد: «دلیل این مساله نیز آن است که به‌طور کلی درخصوص طراحی هواپیما اعم از مسافربری، جنگنده و حتی هواپیمای سبک در کشور هزینه نکرده‌ایم، درحالی‌که نه‌تنها این حوزه برای کشور درآمدزا خواهد بود، بلکه می‌تواند قدرت دفاعی کشور را نیز افزایش دهد. به‌عبارت دیگر هنوز صورت‌مساله این حوزه برای دانشگاه‌ها تعریف نشده که این مراکز بخواهند در آن ورود کنند، درحالی‌که در دهه 70 برای صنایع موشکی و حتی بعدتر در حوزه هوافضا برای دانشگاه‌ها صورت‌مساله تعریف شده بود و نتایج آن را نیز امروز می‌بینیم.»
پازوکی افزود: «امروزه در حوزه موشک و صنایع فضایی که به صنایع نظامی تعلق دارند، توانسته‌ایم دست برتر را داشته باشیم؛ همچنین در حوزه نظامی دریا و تا حدی در زمین در مباحثی مانند ساخت تانک و... نیز به موفقیت‌هایی دست پیدا کرده‌ایم، اما قطعا توان اصلی ما در حوزه نظامی همان بحث موشکی خواهد بود تا جایی که امروز می‌بینیم بسیاری از کشورها از قدرت بازدارندگی موشکی کشور وحشت دارند و به همین دلیل به‌سمت خرید تجهیزات نظامی از دیگر کشورها روی آورده‌اند.»
او بیان داشت: «تا زمانی که ارتباط صنعت نظامی کشور با دانشگاه‌ها هماهنگ نباشد، نمی‌توان به مرحله صادرات تجهیزات و ادوات نظامی رسید، چراکه دانشگاه اصلا جای صنعت نیست، بلکه مامن اصلی برای تحقیقات علمی به شمار می‌رود، البته درست است که دانشگاه می‌تواند نمونه‌های مختلف هر محصولی را بسازد، اما این نمونه‌ها باید دراختیار صنایع نظامی قرار بگیرند تا توسط خود این صنایع، توسعه داده شده و آن را در تعداد انبوه تولید کرده و بعد از آن اقدام به صادرات کنند. به‌عبارت دیگر دانشگاه جایی برای بازرگانی نیست، بلکه وظیفه اصلی‌اش آموزش، پژوهش و تحقیقات است و هیچ دانشگاهی قابلیت تولید انواع و اقسام محصولات را ندارد. شرکت‌های دانش‌بنیانی در دل دانشگاه‌ها راه‌اندازی شده و اقدام به تولید محصول می‌کنند، اما در حوزه نظامی هیچ شرکت دانش‌بنیانی وجود ندارد که موشک تولید کند، این مساله تنها مختص ایران هم نیست بلکه در کل دنیا چنین فعالیتی مرسوم نیست.»
عضو هیات‌علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم‌وتحقیقات افزود: «دانشگاه‌های آمریکایی با صنایع نظامی آن کشور همکاری می‌کنند، اما این‌طور نیست که این دانشگاه‌ها خودشان اقدام به تولید محصول نظامی کنند، بلکه تحقیقات‌شان را در اختیار شرکت‌های فعال در این حوزه قرار می‌دهند. در داخل کشور نیز شرکت‌های دانش‌بنیان نهایتا بخش‌های مختلفی از یک محصول نظامی را تولید می‌کنند، اما درنهایت این دولت است که باید از آنها حمایت کند. بسیاری از شرکت‌های دانش‌بنیان در حوزه‌های مختلف مانند دارو و... می‌توانند اقدام به تولید محصول کنند، اما در حوزه نظامی شرایط متفاوت است؛ ازاین‌رو شرکت‌های دانش‌بنیان فعال در این حوزه باید زیرمجموعه مراکز و ارگان‌های نظامی قرار بگیرند تا توسط آنها حمایت شوند.»
دبیر انجمن هوافضای ایران با تاکید بر اینکه کارهای نظامی، فعالیت گرانی تلقی می‌شوند، خاطرنشان کرد: «از آنجا که تکنولوژی به‌کاررفته در تجهیزات نظامی، جزء تکنولوژی‌های هایتک محسوب می‌شود، قطعا فعالیت در چنین حوزه‌ای نیز هزینه‌های زیادی را می‌طلبد و با توجه به اینکه کشورمان در شرایط تحریم قرار دارد و نمی‌توانیم بسیاری از محصولات را وارد کنیم، هزینه فعالیت در این زمینه بسیار بالا خواهد بود. از سوی دیگر باید به این مساله توجه ویژه داشت که نطفه هر پروژه‌ای در بخش تحقیقات آن بسته می‌شود و در همین راستا باید هزینه‌های تحقیق در حوزه نظامی را برای دانشگاه‌ها افزایش داد؛ بااین‌حال متاسفانه چنین هزینه‌ای امروزه در ارتباط با جامعه آکادمیک کشور برای بخش نظامی پرداخت نمی‌شود.»
رابطه جامعه آکادمیک و مراکز نظامی کشور به روایت پایگاه اطلاعات علمی ایران
تحقیقات مربوط به مراکز نظامی در همه دنیا جزء موضوعات سری تلقی می‌شود که نمی‌توان به کم‌وکیف آنها دست پیدا کرد، اما سایت گنج (پایگاه اطلاعات علمی ایران) برخی فعالیت‌های پژوهشی صورت‌گرفته توسط مراکز آکادمیک کشور در حوزه‌هایی مانند پهپاد، موشک، تانک، زیردریایی و... را نشان داده است. طبیعتا اینها تنها بخش کوچکی از فعالیت‌های پژوهشی موجود میان جامعه آکادمیک و جامعه نظامی کشور است و از سوی دیگر هرکدام از همین حوزه‌ها نیز خود دریایی از زیرمجموعه‌های مختلف پژوهشی را شامل می‌شود، اما آنچه مسلم است اینکه دانشگاه‌های صنعتی نقش بسزایی در پیشبرد این فعالیت‌ها داشته‌اند.
ورود دانشگاه‌ها به حوزه موشک از سال 1300
ایران امروز را با نام ایران موشکی می‌شناسند، کشوری که جایگاه امروزش را مدیون فعالیت‌های پژوهشی‌ای است که از سال 1300 در دانشگاه‌های کشور شروع شده و حالا کشور را در قله برتر موشکی منطقه و حتی دنیا قرار داده است. طبق اطلاعات گنج اولین فعالیت‌های تحقیقاتی مرتبط با این حوزه در سال 1300 با دو مقاله آغاز و بعد از وقفه 60 ساله، بار دیگر همزمان با آغاز جنگ ایران و عراق شروع شده و در اوایل دهه 70 به اوج خود رسید. تا جایی که در سال 73، 11 مقاله در این‌باره منتشر شد. اوج این فعالیت‌ها مربوط به سال 77 است که 16 مقاله با موضوع موشک به چاپ رسید. البته روند تحقیقات در این زمینه تا سال 82 که ماحصل فعالیت دانشگاهی کشور به انتشار 22 مقاله منتهی شد، روند صعودی بود اما از آن سال تا دو سال بعد، کاهش چشمگیری داشت، به‌طوری‌که در سال 83 تنها دو مقاله در این‌باره منتشر شد. اما از سال 85 با انتشار 15 مقاله بار دیگر دانشگاه‌ها توان خود را معطوف این مهم کردند تا اینکه در سال 95، 61 مقاله در این‌باره منتشر شد. جالب اینکه دانشجویان کارشناسی‌ارشد رشته‌های مهندسی مکانیک، هوافضا، برق و الکترونیک دانشگاه‌های تربیت‌مدرس، تهران، علم‌وصنعت، صنعتی‌شریف و خواجه نصیرالدین طوسی بیشترین نقش را در این مهم داشته‌اند.
پهپادها از دو دهه قبل به دانشگاه‌های ایران رسیدند!
مراکز نظامی ایران و طبیعتا دانشگاه‌ها در حوزه مطالعات مربوط به پهپادها که این روزها به‌عنوان یکی از تجهیزات نوین و کاربردی در میدان جنگ به شمار می‌روند، از دو دهه پیش فعال شده‌اند. به‌طوری‌که اولین تحقیقات در این زمینه در سال 74 و با چاپ یک مقاله شروع شد و علی‌رغم اینکه این تعداد تا ابتدای دهه 90 چندان تغییری نداشت، اما از ابتدای این دهه وضعیت پژوهشی در این‌باره به‌یکباره تغییر کرد و از سالی 6 مقاله در سال 91، به 36 مقاله در سال 96 رسید، البته از آن سال به بعد این مسیر روند نزولی به خود گرفت و در سال 97 تنها 30 مقاله و در سال 98 نیز 29 مقاله مرتبط به پهپاد منتشر شده است. بار اصلی تحقیقات در این زمینه بیشتر روی دانشگاه‌های تربیت‌مدرس، صنعتی‌شریف، فردوسی مشهد و صنعتی شیراز بوده است.
حرکت آهسته دانشگاه‌ها در حوزه تحقیقات مربوط به زیردریایی
از حضور نظامی‌ها در عرصه آسمان که بگذریم، دانشگاه‌ها در حوزه تحقیقات مربوط به زیردریایی و عرصه دریا هم از همان دوران جنگ هشت ساله وارد عمل شدند، به‌طوری‌که اولین مقالات مربوط به این سلاح در سال 62 منتشر شد و در دهه 70 و 80 نیز مسیر پژوهش در این زمینه با فراز و فرودهایی همراه بود. البته در طول این دو دهه اوج این فعالیت‌ها از انتشار چهار مقاله فراتر نرفت و در دهه 90 که تحقیقات در این‌باره هر سال روند صعودی به خود گرفت، در بهترین حالت تنها 34 مقاله آن هم در سال 96 منتشر شد، بعد از آن باز دانشگاه‌ها حالات نزولی به خود گرفتند. جالب اینکه بیشتر این تحقیقات توسط دانشگاه‌های خارج از پایتخت یعنی صنعتی اصفهان، یزد و شاهرود صورت گرفته است.
جایگاه ادوات نظامی در پایان‌نامه‌های دانشگاهی
دانشگاه‌ها از یک قرن پیش در حوزه ادوات نظامی زمینی وارد عمل شده‌اند و شاید بارزترین آن تحقیق با موضوع تانک باشد؛ وسیله‌ای رزمی که قدمتی بیشتر از جنگ‌جهانی دوم دارد و ایران نیز از سال 1300 با انتشار سه مقاله با این موضوع نشان داد که اهتمام ویژه‌ای برای دستیابی به تانک‌ها با تکنولوژی‌های به‌روز دارد. تحقیق در این‌باره از همان زمان تا امروز ادامه داشته. در برهه‌هایی مانند سال 71 تنها یک مقاله با این موضوع منتشر شده و یا در سال‌های 84 و 85 درمجموع دو مقاله منتشر شده، اما از اواخر دهه 80 دانشگاه‌ها توان بیشتری را روی این موضوع گذاشتند تا جایی که در سال 96، 95 مقاله در ارتباط با تانک منتشر شده است. البته این مسیر طی دو سال گذشته بار دیگر روند نزولی به خود گرفت و دانشجویان دانشگاه علوم‌وفنون خرمشهر بیشترین پژوهش را در این زمینه ثبت کرده‌اند.
درست است که با نگاهی به داده‌های این سایت می‌توان تا حدی در جریان فعالیت‌های پژوهشی دانشگاه‌ها در حوزه‌های مختلف نظامی قرار گرفت، اما نمی‌توان آن را به‌عنوان کارنامه دانشگاه‌ها در بحث ارتباط با مراکز نظامی و رفع نیازهای پژوهشی آنها تلقی کرد، چراکه اطلاعات مربوط به این فعالیت‌ها در همه دنیا جزء اسرار مخفی محسوب شده که به‌خاطر مسائل امنیتی کم‌وکیف آنها به‌راحتی منتشر نمی‌شود.
* نویسنده: زهرا رمضانی، روزنامه‌نگار