به گزارش «فرهیختگان»، شنیدن نام «فلسطین» و ترکیب آن با واژه «اشغالی» تصویری از سرزمینی را در ذهن تداعی میکند که سالهای متمادی است در تصرف قومی اشغالگر قرار گرفته که میکوشد پایداری و مقاومت مردمان این سرزمین را بشکند و راه پیشرفت و آبادانی آن را سد کند. اما همانطور که در طول این سالها، جوانان فلسطینی از حریم و سرزمین خود شجاعانه دفاع کرده تا پای جان برای حفظ آرمانهای خود ایستادهاند، تحصیل و علمآموزی را نیز از یاد نبرده و کسب علم را لازمه پیروزی خود در نبرد نابرابر با رژیمصهیونیستی میدانند. شاید تصور اینکه دولت فلسطین در شرایط جنگ و درگیری با اشغالگران توانسته باشد با برنامهریزی و سیاستگذاری درست در نظام آموزشی خود، سطح تحصیلات عمومی جامعه خود را در حد مطلوب نگه دارد، اندکی دور از ذهن بهنظر بیاید، اما با وجود این، تعداد دانشگاههای فعال و حضور برخی از این دانشگاهها در رتبهبندیهای جهانی دانشگاهها نشان از آن دارد که جنگ، نتوانسته تاثیری بر روحیه علمآموزی جوانان فلسطینی بگذارد. بهدنبال سلسلهگزارشهای بررسی آموزش عالی کشورهای عربی، قصد داریم در این گزارش وضعیت آموزش عالی را در سرزمین فلسطین بررسی کنیم. اما پیش از آن، باید جغرافیای فلسطین را به اختصار مرور کنیم.
فلسطین با نام رسمی دولت فلسطین، دولت کشور مستقل فلسطین در شامات واقع در غرب آسیاست. فلسطین در شرق دریای مدیترانه قرار دارد و از شرق با اردن، از شمال و غرب با رژیم صهیونیستی و همچنین از طریق باریکه غزه با مصر مرز زمینی دارد. کل این منطقه تا سال ۱۹۴۸ تحت قیمومت بریتانیا اداره میشد. فلسطین 16 استان دارد که پایتخت اداری آن استان رامالله و بزرگترین استان غزه است. مساحت کل این کشور 6 هزار و 220 کیلومترمربع و جمعیت آن بیش از 8 میلیون نفر برآورد شده است. خاک حاصلخیز این منطقه و همجواری آن با دریای مدیترانه سهم عمدهای در اقتصاد این کشور از طریق تولید محصولات کشاورزی دارد. طبق آخرین آمار، تولید ناخالص داخلی کشور فلسطین در سال 2019 رقمی حدود 15 میلیارد دلار برآورد شده است. نرخ بیکاری نیز در جولای 2020 معادل 6/26 درصد بوده است.
علاقه به علمآموزی در بحبوحه جنگ
با این مقدمه و آشنایی مختصر با وضعیت اقتصادی و جغرافیایی سرزمین فلسطین، فراز و نشیبهای آموزش عالی این کشور را طی سالهای گذشته مرور میکنیم. آنچه مسلم است در جریان بررسی وضعیت آموزش عالی فلسطین باید این نکته را همواره مدنظر داشت که این کشور، سالهای پیاپی درگیر جنگ بوده و متحمل آسیبهای جدی در بخشهای مختلف شده است و چهبسا درصورت عدماشغال این کشور، جایگاه علمی آن بهمراتب بهتر و بیشتر از وضعیت کنونی بود.
وزارت آموزش عالی و تحقیقات علمی فلسطین در سال 1996 با هدف نظارت، پشتیبانی و هدایت آموزش عالی این کشور با همکاری شوراها، ارگانها، ادارات و واحدهای مختلف آموزشی تأسیس شد. در سال 2002، وزارت تحصیلات عالی و تحقیقات علمی با وزارت آموزشوپرورش در یک وزارتخانه ادغام شد و پس از یک سال شورایی با عنوان شورای آموزش عالی برای تدوین سیاستهای عمومی نظام آموزشی فعال شد. از سوی دیگر شورای تحقیقات علمی نیز برای ترسیم سیاستهای تحقیقی در چارچوب موسسات آموزش عالی آغاز به کار کرد و کمیسیونی با عنوان کمیسیون اعتباربخشی و کیفیتسنجی برای صدور مجوز به این موسسات تأسیس شد. یکی از مهمترین وظایف وزارت آموزش عالی و وزارت آموزشوپرورش در این زمان، تلاش برای یکسانسازی نظام آموزشی در تمام مقاطع تحصیلی بود. در سال 2012، وزارت تحصیلات عالی بار دیگر از وزارت آموزشوپرورش جدا شد. این جدایی زمان زیادی طول نکشید و در سال 2013، وزارت تحصیلات عالی دوباره با وزارت آموزشوپرورش در یک وزارتخانه ادغام شدند. این پیوند ادامه داشت تا اینکه در سال 2019، وزارت تحصیلات عالی در دوران دولت هجدهم فلسطین دوباره از وزارت آموزشوپرورش جدا شد.
نظام آموزش فلسطین اگرچه با تاسیس وزارت آموزش عالی و تحقیقات علمی در این کشور سروسامان گرفت، اما ناگفته نماند که تاریخچه تحصیلات عالیه در این کشور به دهه 50 میلادی بازمیگردد. موسسات و کالجهایی در فلسطین تاسیس شد و علاقهمندان به تحصیل پس از گذراندن یک دوره آموزشی در این موسسات و کالجها با دریافت مدرک دیپلم از آن فارغالتحصیل میشدند. تمرکز این موسسات بیشتر بر آموزش و تربیت معلمان بود تا این افراد بتوانند در آینده بخشی از نظام آموزشی این کشور را اداره کنند. افزایش تعداد فارغالتحصیلان و رشد قابل توجه تحصیلکردگان، رفتهرفته منجر به توسعه موسسات و کالجهای آموزشی شد. یکی از نکات مهمی که در روند توسعه این کالجها وجود داشت، این بود که مدیران این موسسات میکوشیدند حفظ هویت ملی فلسطین را در جامعه جوانان نهادینه کنند. در آن زمان تحصیل در دانشگاههای خارج از کشور دشوار بود و همین امر فرصت مناسبی را دراختیار کالجها و مراکز آموزشی قرار میداد تا امکان آموزش بیشتر و بهتر را برای جوانان فلسطینی فراهم کنند. اما در سال 1970 این موسسات که حالا فضایی شبیه دانشگاه داشتند، به اشغال رژیمصهیونیستی درآمد تا اینکه در سال 1993 و پس از امضای پیمان اسلو میان دولت خودگردان فلسطین و رژیمصهیونیستی، شرایط نظام آموزشی فلسطین به روال عادی بازگشت. هرچند ملت فلسطین این پیمان را ننگ دانسته و خواستار لغو آن بودند اما بههرحال امضای این پیمان که بهنوعی آتشبس تلقی میشود مدتی نزاعها و کشمکشها در این کشور را کمتر کرد. پس از مرگ یاسر عرفات و آغاز چند انتفاضه در فلسطین، بار دیگر این کشور صحنه جنگ شد و دانشگاهها و مراکز آموزش عالی نیز متاثر از این درگیریها با چالشهایی ازجمله تعطیلی و توقف فعالیت روبهرو شدند.
52 دانشگاه و موسسه آموزش عالی در فلسطین
براساس آماری که در سامانه وزارت آموزش عالی فلسطین منتشر شده است، در پایان سال 2019 تعداد 45 هزار و 722 دانشجو از 52 موسسه آموزش عالی این کشور فارغالتحصیل شدهاند، این درحالی است که همزمان، بیش از 60 هزار دانشجوی جدید تحصیلات خود را در دانشگاههای فلسطین آغاز کردهاند. یکی از معروفترین دانشگاههای فلسطین، دانشگاه المقدس است که در شهر اورشلیم قرار دارد. پردیس اصلی آن در شهر ابو دیس واقع شده و دارای شعبهها و ساختمانهای مختلفی در شیخ جراح، بیت هانینا و البیره است. دانشگاه القدس پس از اتحاد چهار دانشکده که در شهر بیتالمقدس فعالیت میکردند ازجمله دانشکده اصول دین، کالج عربی، کالج علوم و فنون و کالج هندالحسینی برای دختران، به عضویت انجمن دانشگاههای عربی درآمد. سپس دانشکده حقوق در سال 1992 و دانشکده پزشکی در سال 1994 در این دانشگاه راهاندازی شد که اولین دانشکده پزشکی در فلسطین محسوب میشود. پس از آن در سال 2000 نیز دانشکده دندانپزشکی فعالیت خود را در دانشگاه القدس آغاز کرد.
یکی دیگر از دانشگاههای مهم فلسطین دانشگاه الازهر در غزه است که در سال 1991 بهعنوان یک موسسه آموزش عالی تاسیس شد دانشگاه الازهر فقط با دو دانشکده، دانشکده شرع و حقوق (دانشکده حقوق فعلی) و دانشکده آموزش و پرورش شروع بهکار کرد و در سال 1992 چهار دانشکده ازجمله داروسازی، کشاورزی، علوم و علوم انسانی به این دانشگاه اضافه شد. مضاف بر این دو دانشگاه مهم، دانشکدهها و دانشگاههای مختلف دیگری نیز در سرزمین فلسطین وجود دارد که سالانه تعداد قابل توجهی از جوانان فلسطینی از این دانشگاهها فارغالتحصیل میشوند.
ضرورت آمادهسازی دانشجویان برای ورود به دانشگاه
دانشگاه اسرا نیز یک دانشگاه دیگر در فلسطین است که در سال 2014 تأسیس شد و مقر اصلی آن در شهر الزهرا در استان غزه است. شعبه دیگر این دانشگاه در محله التوفه در شهر غزه واقع شده است. این دانشگاه عضو انجمن دانشگاههای عربی، سازمان جهانی آموزش، علوم و فرهنگ، فدراسیون دانشگاههای جهان اسلام، فدراسیون جهانی موسسات علمی و فدراسیون بینالمللی دانشگاههاست. در اساسنامه این دانشگاه هدف آموزشی در این دانشگاه، تقویت سیستم ارزشهای اخلاقی و ملی و توسعه جامعه و آمادهسازی فارغالتحصیلان عنوان شده تا نیازهای بازار کار را تامین کنند. علاوهبر این توسعه تحقیقات علمی و تقویت مشارکت علمی با دانشگاههای محلی، منطقهای و بینالمللی در چشمانداز این دانشگاه دیده میشود.
دانشگاه الامة نیز یک موسسه آموزشی است که در سال 2008 در فلسطین تأسیس و توسط وزارت آموزش و پرورش و آموزش عالی فلسطین و دفتر اصلی آن در مدینه الزهرا در غزه معتبر شناخته شد. هدف آن تأمین نیازهای دانشجویان برای بهدست آوردن مدرک، ایجاد تواناییهای آنها بهشیوهای کارآمدتر و بالا بردن سطح حرفهای، رفتاری و دانش آنهاست. این دانشگاه براساس سیستم هشت ترم دروس خود را ارائه میدهد. این دانشگاه دانشآموزان دبیرستانی را طبق سیاستهای مصوب وزارت آموزشوپرورش و آموزش عالی و با هماهنگیای که دانشگاه برای رشتههای مختلف نیاز دارند، میپذیرد. در این دانشگاه دانشجو موظف است در جلسات مستقیم دانشگاهی که در سیستم دانشگاهی شرح داده شده است شرکت کرده و دانشگاه باید اطمینان حاصل کند که دانشجو به یک سطح لازم و مطابق با رتبهبندی دانشگاه رسیده است تا مدرک فارغالتحصیلی او را صادر کند.
دانشگاه آزاد القدس نیز یکی دیگر از دانشگاههای فلسطین است که در سال 1975 برای تأمین نیازهای فلسطینیان به آموزش عالی به درخواست سازمان آزادیبخش فلسطین تاسیس شد. سازمان یونسکو در سال 1980 ادامه فعالیت این دانشگاه را امکانسنجی کرد که این مطالعه توسط کنفرانس عمومی یونسکو تأیید شد. در پایان سال 1985، ستاد موقت دانشگاه در امان افتتاح و برنامههای تحصیلی و برنامههای دانشگاهی آماده شد. در سال 1991، این دانشگاه شروع به آموزش فلسطینیان کرد و مرکز را به رامالله منتقل کرد و مراکز مطالعاتی در شهرهای بزرگ فلسطین تأسیس شد. اولین گروه در سال 1997 فارغالتحصیل شد. تعداد دانشجویان در سال 2008 به حدود 65 هزار نفر رسید. این دانشگاه شعبههایی در داخل و خارج فلسطین دارد و بهدنبال ارائه خدمات خود به تمام مردم فلسطین و اعراب در هر کجا که باشند است؛ این دانشگاه درحال آمادهسازی افتتاح شعبهای برای جامعه عرب در آلمان است.
مطالعات عمیق درخصوص آموزش عالی کم است
همانطور که گفته شد، فلسطین سالهاست که با درگیری و جنگ همراه و همه بخشهای این کشور متاثر از این درگیرها بوده است. مصطفی ابوخالد الحلانی، کارشناسان و تحلیلگر اردنی در تحلیلهای خود درخصوص وضعیت دانشگاههای فلسطین مینویسند: «نرخ بیکاری در فلسطین نسبت به سایر کشورهای عربی بالاتر است، اما با این وجود وضعیت فارغالتحصیلان دانشگاهی در این کشور نسبت به نرخ بیکاری بهتر است. با این وجود فلسطین کشور ناآرامی است و هیچگاه مطالعه و تحقیقات عمیقی درمورد چرایی این امر نشده است. بازار کار در فلسطین دستخوش تحولات گاهوبیگاه این کشور، آمار دقیقی در اختیار ما نمیگذارد. بسیاری از جوانان پس از پایان تحصیلات متوسطه خود برای ادامه تحصیل به کشورهای دیگر مهاجرت میکنند و حتی به دانشگاههای رژیمصهیونیستی میروند. این میتواند آینده فلسطین و جایگاه علمی این کشور را بهخطر بیندازد.» این تحلیل کارشناس اردنی درحالی عنوان شده است که نام فلسطین در رتبهبندی دانشگاههای خاورمیانه در جایگاه سیزدهم و حتی بالاتر از بحرین، یمن و سوریه دیده میشود.
محمود ابومیس، وزیر آموزش عالی و تحقیقات علمی فلسطین میگوید: «مشکل اصلی در بخش آموزش عالی فلسطین، شکاف عمیق بین دانشجویان در دانشگاهها و مهارتهای مورد نیاز بازار کار است.» به گفته وی راهحل این است که دانشگاهها و بازار کار را با تشویق به مشارکت بین دانشگاهها، بخش خصوصی و موسسات ملی و تولید اصطلاحا «برنامههای دوجانبه یا یکپارچه» کنیم که در آن یادگیری علم با کسب مهارتها تلفیق میشود. مضاف بر اینکه سازگاری برنامهها و تخصصها در دانشگاه امری ضروری است تا بتوان اهداف آموزش عالی یعنی فارغالتحصیلان دانشگاهی و آماده برای ورود به بازار کار محقق شود.
وی معتقد است باید با قانونیسازی اشتغال فارغالتحصیلان با بیکاری مبارزه کرد و با روی آوردن به علوم و فنون روز دنیا با انقلاب صنعتی همگام شد. این امر محقق نمیشود مگر با استفاده از یک نقشه راه مبتنیبر علم و دانش. غنیسازی سیستم آموزش عالی به جوانان خلاق فرصت خوبی در اختیار ما میگذارد تا بهطور فعال در دستیابی به توسعه پایدار مشارکت داشته باشند. وی بهتازگی خواستار تغییر استراتژیهای سنتی به استراتژیهای واقعبینانه و نوین در نظام آموزش عالی این کشور شده است تا تصویری واقعی از عملکرد دانشجویان و فارغالتحصیلان دانشگاهی ارائه شود.
* نویسنده: زهرا فریدزادگان، روزنامهنگار