به گزارش «فرهیختگان»، منابع معدنی هرکشوری نقشی زیربنایی و تعیین‌کننده در فرآیند توسعه اقتصاد آن کشور دارند. کشوری که از موهبت معادن برخوردار باشد، درواقع ثروت عظیم و ارزشمندی را درخود جای داده که هر ذره از آن قابلیت پیشبرد اقتصاد به‌سمت توسعه و پایداری را دارد. ایران نیز از این موهبت بی‌نصیب نبوده و با برخورداری از منابع عظیم خدادادی اعم از ذخایر گسترده نفت و گاز و مواد معدنی، موقعیت جغرافیایی استراتژیک و همچنین داشتن منابع انسانی توانمند و متخصص بدون تردید ظرفیتی منحصربه‌فرد و بالقوه را برای شکل‌گیری صنعت و اقتصادی پویا و فراگیر در خود جای داده است.
ایران با داشتن حدود 68 نوع ماده معدنی(غیرنفتی)، 37 بیلیون تن ذخایر کشف‌شده و 57 بیلیون تن ذخایر بالقوه در میان 15قدرت معدنی جهان جای گرفته و یکی از کشورهای غنی از حیث دارایی‌های معدنی به‌حساب می‌آید. این درحالی است که تولیدات معدنی ایران، تنها 0.6 درصد از تولید ناخالص داخلی کشور را تشکیل می‌دهد. علاوه‌بر این، طبق آمار درحال‌حاضر تنها یک درصد از ذخایر معدنی در ایران مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرد، درحالی که براساس استانداردهای جهانی این میزان باید حدود پنج درصد باشد. درنتیجه به‌نظر می‌رسد این ثروت‌‌های خدادادی آن‌طور که شایسته است مورد بهره‌برداری قرار نگرفته است.
نگاهی به قدرت‌های معدنی جهان و کشورهایی که در این حوزه پیشرو هستند، نشان می‌دهد سیاستگذاران مسیر درستی را برای بهره‌برداری و استفاده بهینه از معادن خود برگزیده و بخش معدن را به‌عنوان یکی از ارکان اصلی توسعه اقتصادی به‌خوبی تقویت کرده‌اند. علاوه‌بر این در اقتصادهای نوظهور و درحال توسعه نیز بخش‌های معدنی مورد توجه ویژه‌ای قرار گرفته‌اند و حمایت از توسعه مهارت‌های کاربردی و خدمات و فناوری برای بهره‌برداری موثر و پایدار از ذخایر معدنی را هدف قرار داده‌اند. اما برآیند کشورهای توسعه‌یافته و درحال توسعه یک نکته کلیدی را گوشزد می‌کند؛ اینکه توسعه معادن و صنایع معدنی در عصر حاضر تنها با تکیه بر نوآوری و فناوری‌های مدرن یا به‌عبارتی توسعه دانش‌بنیان بخش معدن امکان‌پذیر شده است.
ضرورت تغییر رویکرد در بهره‌برداری از ظرفیت‌های معدنی
اگرچه در سال‌های اخیر، رشد و توسعه زیست‌بوم فناوری در کشور تحول چشمگیری را در بخش‌های مختلف صنعتی، اجتماعی، اقتصادی و... ایجاد کرده است و بازیگران این عرصه‌ها به اهمیت نوآوری و فناوری در پیشبرد اهداف خود پی‌برده‌اند، اما به‌نظر می‌رسد بخش معدن و صنایع معدنی همچنان نتوانسته‌اند از ظرفیت‌های اکوسیستم فناوری کشور به‌درستی استفاده کنند. درواقع تاکنون نوع نگاه به ظرفیت‌های حوزه معدن نگاه سنتی بوده و همین امر موجب عقب‌ماندن این حوزه در ماراتن توسعه و پیشرفت صنایع و بخش‌های دیگر شده است. کارشناسان بر این باورند که آنچه می‌تواند ظرفیت‌های عظیم و بالقوه معدنی را در ایران به فعلیت درآورده و موجب شود بخش معدن پله‌های ترقی و رشد را با شتاب بیشتر طی کند، پیوند آن با فناوری‌هایی است که از دل اکوسیستم نوآوری کشور بیرون می‌آید.
البته ناگفته نماند که معدن و صنایع معدنی در زمره صنایع تخصصی هستند که استفاده از آنها نیازمند دانش و تخصص کافی است. بنابراین اگرچه گفته شد که نگاه سنتی به بخش معدن کشور حاکم است، اما در بطن همین نگاه سنتی، علم و دانش و تخصص کافی متخصصان نیز ضرورتی غیرقابل‌انکار است. درواقع فعالیت شرکت‌های دانش‌بنیان درحوزه معدن سابقه‌ای طولانی دارد و می‌توان گفت این شرکت‌ها قبل از آنکه شرکت‌های دانش‌بنیان به‌معنای امروزین به‌وجود بیایند، فعال بوده‌اند. به‌عنوان مثال در زمینه عناصر نادر خاکی سال‌هاست که مطالعات دانش‌بنیان انجام می‌شود یا درحوزه تولید طلا، مباحث زیست‌محیطی، فرآوری مواد معدنی و... موجب شده شرکت‌ها و مراکز دانش‌بنیان مدیریت این بخش را برعهده بگیرند. به هرحال آنچه مسلم است زیست‌بوم فناوری و بخش معدن در کشور هنوز نتوانسته‌اند از ظرفیت‌های یکدیگر درجهت اهداف اقتصادی و توسعه‌ای بهره‌مند شوند.
حضور کمرنگ دانش‌بنیان‌ها در صنایع معدنی
طبق آخرین آمارهای ارائه‌شده درحال‌حاضر۷۰ شرکت دانش‌بنیان درکنار شرکت‌های بزرگ بخش معدن و صنایع معدن مشغول به کار هستند و حدود ۴۰۰ ایده نوآورانه در این حوزه ارائه داده‌اند. حوزه معدن، بخش‌های متعددی ازجمله اکتشاف، بهره‌برداری، استخراج، فرآوری و... دارد که هرکدام از این بخش‌ها به شاخه‌های متعدد و مختلفی تقسیم می‌شوند. گستردگی بخش معدن و صنایع معدنی به‌حدی است که به گفته کارشناسان ظرفیت ایجاد بیش از 100 نوع نوآوری را در هرکدام از بخش‌ها دارند. چنین ظرفیتی نیازمند تعامل دوسویه از سوی زیست‌بوم فناوری و صنایع معدنی است. برای مثال در سراسر جهان اکثر ذخایر معدنی سطحی و باکیفیت بالا شناسایی شده و مورد بهره‌برداری قرار گرفته‌اند و اکنون برای شناسایی ذخایر جدید نیاز به فناوری‌های جدید است، مثلا برای استخراج عمیق‌تر و پیچیده‌تر که با بهره‌وری و کاهش آسیب‌های زیست‌محیطی همراه باشد، نیاز به روش‌های پیشرفته و جدید استخراج است. در بخش فرآوری نیز روش‌های سنتی و مرسوم گذشته جای خود را به هوشمندسازی و یکپارچه‌سازی با استفاده از رباتیک، هوش مصنوعی، اتوماسیون و... داده است. همه این ظرفیت‌ها موجب شده شرکت‌های فناور درسراسر جهان با ورود به این حوزه و ارائه طرح‌ها و ایده‌های خلاقانه به توسعه صنایع معدنی و درنهایت به توسعه اقتصادی کمک کنند. این درحالی است که فعالیت تنها 70 شرکت دانش‌بنیان درحوزه معدن و صنایع معدنی در ایران، با توجه به ظرفیت‌های عظیمی که در کشور وجود، بسیار ناچیز و اندک است.
ریسک ورود به بخش معدن بالاست
صبا نخعی، دانشجوی کارشناسی‌ارشد مهندسی معدن، در گفت‌وگو با «فرهیختگان» با اشاره به وسعت حوزه معدن و صنایع معدنی و ظرفیت‌هایی که در این حوزه وجود دارد، می‌گوید: «معدن به‌تنهایی می‌تواند نقش تعیین‌کننده‌ای در اقتصاد و توسعه اقتصادی یک کشور داشته باشد و این فرصت در کشور ما به‌وفور وجود دارد. منتها مشکلاتی که در این حوزه وجود دارد، این فرصت را در اختیار جوانان و نخبگان قرار نمی‌دهد تا با ارائه ایده‌ها و طرح‌های نوآورانه، تحولی را در صنایع معدنی ایجاد کنند. البته گفته می‌شود که معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری گام‌های مثبتی در این زمینه برداشته است، ولی قطعا یک‌دست صدا ندارد و توسعه این بخش نیازمند حمایت همه‌جانبه است.»
وی می‌افزاید: «من و بسیاری از همکلاسی‌ها و دوستانم ایده‌های خلاقانه فراوانی در سر داریم و معتقدیم که اگر مجالی برای ارائه این طرح‌ها و ایده‌ها وجود داشته باشد، سود حاصل از آن به‌نفع اقتصاد کشور است و سبب رفع بیکاری و ارزآوری برای کشور خواهد شد اما موانعی که در این مسیر وجود دارد، برای فعالان نوپا و کسانی که تازه می‌خواهند وارد فعالیت در این عرصه شوند، موانع بلند و غیرقابل‌عبوری است.»
به گفته وی، بسیاری از شرکت‌هایی که گفته می‌شود درحوزه صنایع معدنی، دانش‌بنیانند، شرکت‌های هستند که سابقه فعالیت آنها حدود 10 سال یا بیشتر است. آنها سال‌هاست درحوزه معدن و صنایع معدنی فعالیت می‌کنند و اکنون توانسته‌اند با دریافت تاییدیه دانش‌بنیان برای یک یا دو فناوری خود علاوه‌بر برخورداری از تسهیلات، فعالیت گذشته خود را با شرایط بهتری ادامه دهند. درصورتی که برای فارغ‌التحصیلان دانشگاهی که انبوهی از ایده‌ها و طرح‌های متنوع را در سر می‌پرورانند، این امکان وجود ندارد که شرکتی تاسیس کنند و بتوانند در شرایط کنونی کشور، طرح‌ها و ایده‌های خود را عملی کنند. چراکه اولا ورود به این عرصه نیازمند سرمایه هنگفت است که عموما یک فارغ‌التحصیل دانشگاهی چنین سرمایه‌ای را در اختیار ندارد. ثانیا سرمایه‌گذاران ترجیح می‌دهند برای ایده‌ها و طرح‌هایی که آینده آن نامعلوم است، سرمایه‌گذاری نکنند.»
نخعی می‌گوید: «بیشتر فعالیت زیست‌بوم فناوری درحوزه صنایع معدنی، در بخش استارتاپ‌هاست که خدمات مختلفی را در قالب اپلیکیشن‌های مختلف به فعالان این حوزه ارائه می‌دهند. این استارتاپ‌ها نیز الگوبرداری از نمونه‌های خارجی است که بومی‌سازی شده‌اند و مورد استفاده قرار می‌گیرند.»
مزایای اقتصادی حضور دانش‌بنیان‌ها در صنایع معدنی
نادعلی اسماعیلی، رئیس سابق سازمان نظام مهندسی معدن کشور در گفت‌وگو با «فرهیختگان» با اشاره به‌ضرورت پیوند هرچه بیشتر صنایع معدنی و زیست‌بوم فناوری در کشور، می‌گوید: «یکی از نیازهای اصلی بخش معدن به‌ظهور فناوری‌های جدید، بخش فرآوری است. حوزه فرآوری مواد معدنی از بخش‌هایی است که برای توسعه و مجهز شدن به دانش روز، نیازمند تحقیق و پژوهش است. این تحقیق و پژوهش می‌تواند حلقه اتصال میان معدن و زیست‌بوم فناوری باشد.» به گفته وی، چالش اصلی که موجب عدم پیوند هر چه بیشتر این دو حوزه با یکدیگر شده، نبود حمایت‌های کافی است. تحریم‌ها برای کشور فرصتی پیش آورد تا بتوانیم با تکیه بر توان و دانش متخصصان ایرانی، مشکلات بخش معدن را حل کنیم اما تداوم این روند نیاز به حمایت هرچه بیشتر متولیان هر دو بخش دارد. توان و دانش متخصصان ایرانی در بسیاری از پروژهای معدنی که در سال گذشته انجام شد، نتایج چشمگیری را به‌همراه داشته است، برای مثال ظرفیت یکی از کارخانه ذوب در ابتدای سال 98 معادل 80 هزارتن بود اما این ظرفیت در پایان سال 98 با تکنولوژی داخلی و به‌دست مهندسان ایرانی به 120هزار تن رسید. وی معتقد است دانش‌بنیان شدن صنایع معدنی به‌معنای ایجاد ارزش‌افزوده و بهره‌وری بیشتر است. ایجاد ارزش‌افزوده نیز از خام‌فروشی محصولات معدنی جلوگیری می‌کند. وقتی خام‌فروشی کاهش پیدا کند، صادرات محصول فرآوری شده و نهایی افزایش می‌یابد. صادرات یعنی حضور در بازارهای بین‌المللی، رقابت با غول‌های معدنی، ارزآوری و رشد اقتصادی.
ضریب بالای اشتغال معادن
به‌گفته اسماعیلی شرکت‌های متکی به علم و فناوری سال‌هاست که در بخش معدن شکل گرفته، با وجود این همچنان از تمام ظرفیت این شرکت‌ها استفاده نشده است. بنابراین درشرایطی که زیست‌بوم فناوری کشور در سال‌های اخیر رشد و توسعه یافته، چه بهتر که حوزه معدن و صنایع معدنی از توانایی فعالان این عرصه بیش از گذشته بهره ببرد. نکته جالب‌توجه این است که معادن کشور علاوه‌بر پتانسیل‌های درآمدی و رشد اقتصادی از نظر اشتغال هم می‌توانند نقش بسیار مهم و حیاتی در کشور بازی کنند. به‌ویژه درشرایطی که آمار نرخ بیکاری قشر تحصیلکرده و دانشگاهی درکشور رو به افزایش است معادن کشور درصورت سرمایه‌گذاری و ثبات کاری می‌توانند بستر بسیار مهمی را برای اشتغال در این حوزه هم به‌صورت مستقیم و هم غیرمستقیم به‌وجود بیاورند. همچنین ضریب ایجاد شغل غیرمستقیم در بخش معدن بالاست، به این معنا که به‌ازای ایجاد هر شغل معدنی هشت تا 10 شغل غیرمستقیم درحوزه‌هایی مانند حمل‌ونقل و فرآوری و... به‌وجود می‌آید.»
اسماعیلی ادامه می‌دهد: «بسیاری از توانمندی‌های نهفته درحوزه معدن و صنایع معدنی، با حرکت در مسیر نوآوری‌ها می‌تواند ضمن عبور از خام‌فروشی و خلق ارزش‌افزوده، زمینه‌ساز اشتغال، رونق اقتصاد و حرکت شتابان کشور در مسیر توسعه باشد. اکنون علاوه‌بر بخش فرآوری، درحوزه اکتشاف هم نیاز به ایده‌های فناورانه وجود دارد تا شناخت کامل‌تر و در عمق بیشتری از ذخیره مواد به دست آید. درواقع هم در فرآوری به‌دلیل استحصال بالا و بهره‌وری بالا نیازمند حضور بیشتر شرکت‌های دانش‌بنیان هستیم و در هم بازار به‌دلیل روش‌های نوینی که مورد استفاده قرار می‌گیرد، نیازمند بازاریابی هستیم. ازسوی دیگر درحوزه محیط‌زیست، پسماندها، آلاینده‌ها، گازها و آلودگی خاک و آب هم به شرکت‌های دانش‌بنیان که ایده‌های فناورانه‌شان را ارائه کنند نیاز است.»
فعالیت استارتاپ‌های بزرگ در صنایع معدنی
نگاهی به وضعیت کشورهای توسعه‌یافته و فعالیت‌های فناورانه آنها در بخش معدن و صنایع معدنی نشان می‌دهد که در کشورهایی مانند آمریکا، شرکت‌های بزرگ استارتاپی در بخش‌های مختلف صنایع معدنی خدمات قابل‌توجهی را ارائه می‌دهند، برای مثال یک شرکت آمریکایی استارتاپی را درحوزه اکتشاف معادن با نام imago راه‌اندازی کرده است که تصاویر زمین‌شناختی را تحلیل می‌کند. درواقع این استارتاپ یک راهکار دیجیتال برای تسهیل فرآیند معدن‌کاوی است. تصاویر از هر منبعی و هر فرمتی قابلیت این را دارند که به این پلتفرم داده شود، سپس پلتفرم با تحلیل تصاویر آنها را به داده‌های علمی و کاربردی زمین‌شناسی تبدیل می‌کند. این اطلاعات برای استفاده دانشمندان و متخصصان برای کشف معادن و سایت‌های معدنی به‌کار گرفته می‌شود. یک شرکت دیگر آمریکایی همچنین استارتاپی با عنوان HiveUAV ساخته است که ترکیبی از انواع مختلف پهپادها و هواپیماهای کوچک بدون سرنشین و ایستگاه‌های رصد خودکار برای بررسی و کنترل نقاط دورافتاده با سرعت و دقت بالا است. این مجموعه به شرکت‌های فعال درحوزه معدن کمک می‌کند تا با استفاده از پهپادها، سایت‌های معدنی را رصد کنند و بسته به نیاز خود نقشه‌برداری، فیلمبرداری، علامت‌گذاری لیزری یا کارهای دیگر مرتبط درحوزه نقشه‌برداری را انجام دهند. اما در بخش استخراج از معادن نیز، یک شرکت آمریکایی استارتاپی را با عنوان SparX Technology راه‌اندازی کرده است. این شرکت دستگاه‌هایی جهت انفجارهای کنترل‌شده در معادن ارائه می‌دهد که به‌سبب به‌کارگیری فناوری‌ها و راهکارهای نوین مانند استفاده از مواد کامپوزیتی، طراحی‌های جدید و ساده‌سازشده موجب کاهش هزینه‌های عملیاتی می‌شوند، همچنین به‌علت مواد به‌کار گرفته‌شده در ساخت این دستگاه‌ها و به‌عنوان چاشنی انفجار و سیستم احتراق، نسبت به روش‌های قدیمی‌تر، ایمنی به‌طرز چشمگیری افزایش می‌یابد. در مکزیک نیز یک شرکت با نام PRYSEXM استارتاپی را با همان نام ساخته که با استفاده از فناوری اینترنت اشیا و به‌کارگیری آن در دستگاه‌ها و وسایل مختلف در معادن، به‌خصوص تجهیزات اصلی استخراج، جمع‌آوری لحظه‌ای داده‌ها و ترکیب آنها با استفاده از اپلیکیشن‌های مختلف و نرم‌افزارهای مدیریتی این امکان را برای شرکت‌های فعال در این حوزه فراهم می‌کند تا نظارت و کنترل جامعی روی فرآیند استخراج داشته باشند و بتوانند بازدهی، کیفیت و ایمنی کار را افزایش دهند و از خسارات احتمالی جلوگیری کنند.
* نویسنده: زهرا فریدزادگان، روزنامه‌نگار