به گزارش «فرهیختگان»، چند روزی از پایان سال آبی 99-98 و آغاز سال آبی 1400-99 می‌گذرد و متخصصان و مسئولان در رابطه با وضعیت آب‌وهوایی و بارش‌ها در سال آبی پیش‌رو اظهارنظرهایی می‌کنند. البته همان‌طور که می‌دانیم، اکثر قریب‌به‌اتفاق این ادعاها مبتنی‌بر پیش‌بینی‌های صورت‌گرفته از روی مدل‌های هواشناسی است که نمی‌توان با قطعیت از آنها سخن گفت ولی هرچه هست این پیش‌بینی‌ها برای برنامه‌ریزی در رابطه با آینده آب و هوایی کشور لازم و ضروری است. چند سالی است بارندگی‌ها در کشورمان وضعیت خوبی دارند. با توجه به وضعیت اقلیمی ایران و قرارگرفتن آن در منطقه خشک از کره‌زمین این بارندگی‌های چندساله وضعیت خوبی را ایجاد کرد تا حداقل در طول همان سال آبی دغدغه کم‌آبی و مسائلی از این دست نداشته باشیم. وضعیتی که به اذعان بسیاری از کارشناسان ایران را در دوره ترسالی قرار داده است و این میزان بارندگی که بعضا از میانگین بارش‌های درازمدت هم بیشتر بوده، نتیجه وقوع این پدیده بوده است. منتها با نگاهی به جدول میانگین بارش‌ها در سال آبی 99-98 با توجه به حوضه‌های آبریز نگرانی‌هایی ایجاد می‌شود، چراکه در این سال آبی با توجه به سال آبی قبل از آن یعنی 98-97 میانگین بارش‌ها کاهشی بوده است. البته حتی در این شرایط هم میانگین بارش‌ها از متوسط بارش سالانه بیشتر بوده است. اما خب کافی است بارش‌ها در تابستان سال 97 و 98 را در ذهن مرور کنیم، سیلاب‌ها و بارندگی‌های بی‌وقفه در بهار و زمستان و پاییز سال‌های گذشته را هم در ذهن داشته باشیم و در کنار گرمای تابستان امسال تحلیل کنیم تا اهمیت این نگرانی را بیشتر درک کنیم. به‌هرحال چند روزی است هوا کمی خنک‌تر شده است و حتی یکی، دو روز گذشته در تهران آلوده و شلوغ هم چند دقیقه‌ای شاهد بارش باران بوده‌ایم. پیرو همین مساله و ادعاهایی که کارشناسان پیرامون وضعیت آب و هوایی در پاییز و زمستان دارند، بد نیست مروری بر وقایعی که احتمالا پیش‌رو خواهیم داشت، داشته باشیم. خصوصا وقتی جمع‌بندی برخی کارشناسان پایان‌دوره ترسالی و ورود به ایام کم‌بارشی است.
موجودی سدهای ایران 4درصد کمتر از سال گذشته
همان‌طور که گفتم چند سالی است بارندگی‌ها در کشور وضعیت مطلوبی دارد. طبق آمار رسمی دفتر مطالعات پایه منابع آب شرکت مدیریت منابع آب ایران، سال آبی 99-98 نیز همچون سال قبل آبی جزء سال‌های پربارش بوده است. به‌طوری که ارتفاع کل ریزش‌های جوی از آغاز سال آبی ۹۸-۹۹ (اول مهر ۹۸) تا سی‌ویکم شهریورماه ۹۹ (۳۶۵ روز تمام سال آبی) بالغ بر317.7میلیمتر بوده است. این مقدار بارندگی نسبت به میانگین آمار درازمدت بارش‌های ایران در ۵۱ سال اخیر (249.8میلیمتر) ۲۷درصد افزایش را نشان می‌دهد اما نسبت به دوره مشابه سال آبی گذشته (342.1میلیمتر) نشان‌دهنده کاهشی هفت‌درصدی است. پیرو همین ماجرا و ارائه چشم‌انداز نسبت به سال آبی پیش‌رو، برخی مسئولان اظهاراتی کرده‌اند که به برخی از آنها مختصرا اشاره می‌کنم. چند روز پیش قاسم تقی‌زاده‌خامسی، معاون آب و آبفای وزیر نیرو در صفحه اینستاگرامی خود نوشت: «اول مهر سال نو آبی کشور است و مهر در همه سال‌ها زمانی است که بیلان آبی کشور جمع‌بندی می‌شود. رتبه بارش‌های سال آبی ۹9- 98 نسبت به دوره ۵۱ساله اخیر در جایگاه ششم قرار دارد. کمترین میزان بارش سالانه در استان یزد با ۱۲۱ میلیمتر و بیشترین در استان لرستان با 1159 میلیمتر بوده است، با اینکه نسبت به سال گذشته ۴۰درصد کاهش دارد. کمترین بارندگی نسبت به سال گذشته در استان ایلام با کاهش ۴۳درصدی و بیشترین افزایش در سیستان‌وبلوچستان با ۶۲ درصد بوده است. با اینکه آب ورودی به سدها نسبت به سال گذشته ۳۷درصد کاهش دارد، اما موجودی فعلی مخازن سدهای ایران نسبت به سال گذشته فقط چهار درصد کاهش نشان می‌دهد. درمجموع طبق پیش‌بینی پاییز امسال خشک‌تر از پارسال است.»
تهران در سال آبی گذشته رکورد 50 سال اخیر را شکست
مضاف براین اظهارات، رضوی مدیرعامل آب منطقه‌ای تهران نیز در رابطه با وضعیت پایتخت در سال آبی گذشته و پیش‌رو خاطرنشان کرد: «از تاریخ اول مهرماه سال ۱۳۹۸ تا دوم مهر ماه شاهد 461.7 میلیمتر بارندگی بوده‌ایم که این میزان بیشترین میزان بارندگی استان تهران در ۵۰ سال اخیر بوده است. به دلیل تغییر اقلیم سال گذشته تنوع خاصی داشتیم به‌طوری که پنج ماه اول سال شاهد کمبود بارندگی‌ها بودیم. فصول پاییز و زمستان نیز کم‌بارش سپری شد اما در ماه‌های اسفند، فروردین و اردیبهشت‌ماه شاهد بارش قابل‌ملاحظه‌ای بودیم. میزان بارش‌ها به‌گونه‌ای بود که تراز آبی استان تهران را به‌طور قابل‌ملاحظه‌ای افزایش داد، در اسفندماه سال گذشته ۹۲ میلیمتر بارندگی، در فروردین‌ماه ۱۳۷ میلیمتر و در اردیبهشت‌ماه و اوایل خردادماه ۵۷ میلیمتر بارندگی رخ داد که سرجمع تا پایان بهار باعث شد رکورد نیم‌قرن بارندگی در شهر تهران زده شود. بیشترین میزان بارندگی در مرکز و جنوب تهران رخ داد و مناطق شمالی با کاهش بارندگی مواجه شدند. در سال گذشته شاهد کاهش بودجه برفی نیز بودیم، اما در هر صورت توانستیم تابستان را بدون مشکل سپری کنیم و ۱۴درصد بیشتر به بخش کشاورزی، ۱۵درصد بیشتر به بخش صنعت و هشت درصد بیشتر به بخش شرب اختصاص دهیم.»
بدون مشکل سال آبی را پشت‌سر خواهیم گذاشت
رضا اردکانیان، وزیر نیرو در این رابطه اظهاراتی داشت و درباره وضعیت کشور در سال آبی گذشته و پیش‌رو اعلام کرد: «سالی که پشت‌سر گذاشتیم، ۹۸-۹۹، از حیث بارش‌ها سال خوبی بود. متوسط ۵۰ساله ما ۲۵۰ میلیمتر است درحالی که سال گذشته ۳۱۷ میلیمتر بارش داشتیم یعنی ۲۷ درصد بارش‌مان از متوسط درازمدت بیشتر شد و باعث شد بتوانیم پاسخگوی همه بخش‌ها باشیم. در بخش کشاورزی حتی بیش از سال‌های گذشته توانستیم آب تحویل دهیم. الان هم از حدود ۵۱ میلیارد مترمکعب حجم مخازن حدود 27.5 میلیارد مترمکعب آب داریم. وضعیت خوبی است. جز در دو مورد که شرایط لب به لبی است به تعبیری و ان‌شاءالله مدیریت خواهد شد دغدغه‌ای نداریم. امیدواریم مردم هم رعایت کنند که بدون مشکل این سال آبی را پشت‌سر بگذاریم. درست است که در سال‌های اخیر وضعیت بارش‌ها بهبود یافته اما نباید فراموش کرد که ایران در یک منطقه خشک قرار دارد و حفاظت از این مایه حیات امری مهم و ضروری برای همه افراد جامعه است، چراکه اگر قدر آب شناخته نشود آیندگان با چالش‌های جبران‌ناپذیری مواجه خواهند شد.»
ایران درگیر خشکسالی برفی و ایجاد کم‌آبی پنهان
سوای این اظهارات و بیم‌وامیدها در رابطه با سال آبی آینده، ادعاهای جالب‌توجه دیگری هم درباره وضعیت آب و هوایی کشور صورت گرفته است. امیر آقاکوچک، استاد دانشکده عمران و محیط‌زیست دانشکده علوم زمین دانشگاه کالیفرنیا در ارواین ذیل یک مطالعه ادعا کرد ایران درگیر خشکسالی برفی است. او معتقد است: «منظور از خشکسالی کمبود بارش برای یک دوره طولانی است، ولی به نظر ما باید به برف به‌طور جداگانه‌ای نگاه کرد تا تصویر بهتری از خشکسالی داشته باشیم. به همین دلیل بحث «خشکسالی برف» خیلی مهم است، چون تصویر بهتری از شرایط خشکسالی می‌دهد، به‌خصوص در مناطقی که برف قسمت مهمی از منابع آب را تشکیل می‌دهد. مطالعه ما جهانی بود و شامل کل مناطق برفگیر دنیا ازجمله ایران می‌شود، اما هفت منطقه برفگیر را جداگانه بررسی کردیم که یک قسمت از هندوکش شامل ایران هم می‌شود. نتایج نشان می‌دادند که در بیشتر مناطق خشکسالی‌های برفی بیشتر شده است، ایران جزء مناطقی است که به‌طور کلی خشکسالی برفی درآن بیشتر شده است. حتی در قسمت‌هایی از ایران که بارندگی‌ها ثابت بوده یا کاهش زیادی نداشته است، دیده می‌شود میزان برف کمتر شده است. در ژانویه، فوریه و مارس ۲۰۱۸، افغانستان با خشکسالی برفی شدیدی روبه‌رو شد که 3.9 تا 4.5 برابر بیشتر بود. درنتیجه این اتفاق این کشور با کمبود غذا، از بین رفتن محصولات غذایی، تلف شدن دام‌ها و خشکی چاه‌ها و رودخانه‌ها روبه‌رو شد که منجر به جابه‌جایی ۲۶۶هزار نفر شد. این اتفاق همچنان روی ناامنی غذایی 10.6 میلیون نفر (نیمی از جمعیت روستایی افغانستان) موثر بود. خشکسالی برفی همان‌طور که در بخش کشاورزی افغانستان تاثیرات خیلی زیادی داشت، ممکن است در مناطق دیگر هم چنین اثری داشته باشد.
برای ایران هم خشکسالی برفی با اهمیت است، مقدار زیادی از منابع آبی کشور ما از برف کوهستان‌هایمان تامین می‌شود. رودهای پرآب جنوبی و استان‌های شمالی کشور اغلب برفی هستند و طبیعتا کمتر شدن برف یا حتی سریع‌تر ذوب‌شدنش تاثیر قابل‌توجهی روی منابع آب کشور دارد. وقتی صحبت از برف می‌کنیم دما نقش قابل‌توجهی پیدا می‌کند، گرم شدن ممکن است باعث افزایش سرعت آب شدن برف شود، یعنی حتی اگر برفی داشته باشیم، افزایش سرعت آب شدن آن می‌تواند منجر به ایجاد سیل‌های مخرب بشود یا منابع آبی به سرعت کاهش پیدا کند و در آخر در تابستان با خشکسالی شدید روبه‌رو شویم. این نوع خشکسالی را با نگاه خشکسالی هواشناسی نمی‌توان خیلی تشخیص داد، اما 6 ماه بعد از آب شدن سریع برف در عمل خشکسالی‌ای داشته باشیم که شاخص‌های هواشناسی آن را نشان نمی‌دهند.»
پاییز و زمستان پیش‌رو دچار کم‌بارشی هستیم
به‌منظور اطلاع دقیق از وضعیت آب‌وهوایی کشور در فصول سرد سال، پاییز و زمستان 99 و همچنین سال آینده با احد وظیفه رئیس مرکز ملی خشکسالی و مدیریت بحران سازمان هواشناسی و نماینده ایران در کمیته هواشناسی و هوانوردی سازمان هواشناسی جهان گفت‌وگویی انجام دادیم. او در این رابطه به «فرهیختگان» گفت: «امسال بارندگی در پاییز و زمستان براساس خروجی مدل‌های عددی اقلیمی است، به‌صورت پیش‌بینی فصلی وضعیت چند ماه آینده محاسبه می‌شود که شاخص‌های مختلفی دارد. امسال این مدل‌ها پاییز و هم زمستان کم‌بارشی را در نظر می‌گیرند یعنی احتمال کم‌بارشی بیش از این است که بارش در حد نرمال یا بیش از نرمال داشته باشیم. اگر براساس 100 قسمت تقسیم کنیم یا درصد اعلام کنیم احتمال اینکه کم‌بارشی باشد 60 درصد است. احتمال اینکه ترسالی داشته باشیم 20-10 درصد است. شاید درصد نرمال بودن بارش 40-30 درصد باشد. احتمال کم‌بارشی بیشتر از احتمال نرمال یا بیش از نرمال بودن است. کسی به صورت قطعی نمی‌تواند جواب این مساله را بدهد. مدل عددی نشان می‌دهد امسال متاسفانه بارش نسبتا کمتر از نرمال را هم در پاییز و هم در زمستان داریم. همواره آبان ماه خوبی برای ما در کشور است و بارندگی‌ها در کشور خوب و قابل‌توجه است. متاسفانه مدل اقلیمی برای ماه‌های پیش‌رو چیزی که نشان می‌دهد، این است که در مهر و آبان که عموما ماه پربارشی است، دچار کم‌بارشی هستیم. این امر به‌تدریج در زمستان در شهرهای شمالی کشور وضعیت بهتری می‌یابد ولی در شهرهای جنوبی در زمستان هم کم‌بارشی را شاهد خواهیم بود. این پیش‌بینی‌ها ممکن است در ماه‌های بعد و با پیش‌بینی‌های جدید تغییر کند ولی در حال حاضر در چند ماه اخیر که دنبال می‌کنیم غالبا کم‌بارشی بیشترین خروجی مدل‌ها برای فصل بعد بود.»
سال آبی قبل 29 درصد بالاتر از نرمال بود
رئیس مرکز ملی خشکسالی و مدیریت بحران سازمان هواشناسی در ادامه به وضعیت سال آبی 99-98 و مقایسه آن با سال آبی قبلی یعنی 98-97 اشاره کرد و گفت: «اگر سال آبی را از اول مهر تا 31 شهریور در نظر بگیریم، امسال حدود 29درصد بالای نرم بودیم، ولی حدود هفت، هشت درصد نسبت به سال قبل کمتر بودیم. یعنی سال قبل را مقایسه کنیم، نسبت به نرمال 40 درصد بالاتر بودیم ولی امسال حدود 29 درصد بالای نرم بودیم. منتها هردو سال متوالی برعکس 97-96 که خشکسالی شدید حاکم بود، 98-97 ترسالی بود، 99-98 هم ترسالی بود ولی 99-98 نسبت به 98-97 کمتر بود.»
وقوع سیلاب در سال آبی پیش‌رو الان قابل پیش‌بینی نیست
وظیفه در پاسخ به این سوال که در سال آبی پیش‌رو هم همچون سال‌های گذشته شاهد سیلاب در استان‌های مختلف کشور خواهیم بود یا خیر خاطرنشان کرد: «سیلاب‌هایی که می‌آید به‌صورت فصلی قابل‌پیش‌بینی نیست. هیچ‌کسی نمی‌تواند پیش‌بینی کند امسال زمستان سیل می‌آید یا خیر. براساس تجربه هر سال شاهد هستیم این اتفاق می‌افتد. بخشی به دلیل تخریب محیط‌زیست است یعنی ایجاد بسترهایی که به نوعی رخداد سیل را محتمل می‌کند، مثلا کوه‌ها با توجه به چرای دام و جاده‌هایی که کشیده شده بستر برای سیلاب فراهم شده است. در واقع رخداد فراوانی سیل در سال‌های اخیر افزایش داشته و بخشی مربوط به تغییر الگوهای آب‌وهوایی کلی در جهان است و روند بارش‌ها به سمت بارش‌های رگباری سوق یافته است. بخشی هم مربوط به اشکالاتی است که در محیط‌زیست و تخریب خاک ایجاد شده است، مخصوصا در مناطق کوهپایه و کوهستان. بستر رودخانه‌ها و سرمنشأ بارندگی‌ها همانند پارک‌سازی جنگل‌ها و اقداماتی که انسان‌ساز است، موجب این امر می‌شود. بنابراین نمی‌توان خیلی این مساله را از حالا پیش‌بینی کرد.»
خاورمیانه امسال سال کم‌بارشی را تجربه می‌کند
ایران در منطقه خشکی از لحاظ اقلیمی قرار دارد، ماجرای کم‌بارشی پاییز و زمستان پیش‌رو هم که محتمل است، سوال اما اینجاست که آیا این وضعیت فقط برای ایران رخ می‌دهد یا تمام دنیا با آن درگیر خواهند بود؟ این کارشناس هواشناسی در پاسخ به این سوال گفت: «این مشخصا حتی در ترکیه و کشورهای خاورمیانه، افغانستان و پاکستان وجود دارد و بارش‌ها همانند هم نیست. باید براساس مقیاس‌های جهانی میانگین بارش‌ها را سنجید و نتیجه‌گیری کرد. ولی ترکیه تقریبا نزدیک متوسط جهانی است. مقیاس سامانه‌ها بزرگ‌تر از ابعاد کشور ماست. وقتی یک پشته‌ای حاکم می‌شود و فراوانی پشته‌ای در منطقه زیاد می‌شود طول موج چنین پشته‌هایی چهار، پنج‌هزار کیلومتر است. درنتیجه منطقه وسیعی را دربرمی‌گیرد. امسال نشان می‌دهد در پاییز و زمستان فراوانی پشته بیشتر از فراوانی ناوه است که بارندگی ایجاد می‌کند، به‌عبارت دیگر احتمال اینکه روزهای بدون بارش داشته باشیم بیشتر از روزهایی است که با بارش همراه است. این شامل منطقه خاورمیانه ازجمله پاکستان، افغانستان، آذربایجان، گرجستان، ترکیه و کشورهای عربی می‌شود.
خشکسالی برفی محصول جهان صنعتی و تولید گازهای گلخانه‌ای است
ماجرای خشکسالی برفی که این روزها در رسانه‌ها در رابطه با آن بحث می‌شود، مساله دیگری بود که وظیفه در رابطه با آن خاطرنشان کرد: «از پنج، شش دهه پیش که صنعتی‌شدن آغاز شده، به شدت با روند افزایش گازهای گلخانه‌ای روبه‌رو بودیم و با توجه به افزایش غلظت گازهای گلخانه‌ای در جو که عامل اصلی گرمایش هستند، کاهش بارندگی و گرمایش زمین را شاهد بودیم. زمین به‌طور متوسط یک، یک‌ونیم درجه در دهه‌های گذشته گرم شده است. دی‌اکسیدکربن در دهه‌های گذشته به مقدار 430 ذره در هر میلیون ذره در جهان رسیده است. این امر قبل از صنعتی‌شدن 250 بوده است. همین افزایش باعث شده انرژی‌ای که شب می‌توانست فرار کند کمتر فرار کند و همانند آینه این را به سطح زمین می‌تاباند و به‌خصوص شب‌ها را گرم‌تر از حد معمول می‌کند. این گرمایش اضافه باعث شده مقدار کلی برف کمتر شود. علاوه‌بر اینکه بارش‌ها کمتر شده و مقدار برف هم کمتر شده چون زمین گرم‌تر شده است. یک نکته دیگر اثر جزیره شهری است، همانند شهر تهران که در زمستان میلیون خانه بخاری دارند و اتومبیل‌ها در گردش هستند و انسان‌ها در شهر؛ دو مترمربع همانند بخاری عمل می‌کند، ده‌ها میلیون انسان در شهری جمع شوند می‌توانند یکی، دو درجه دما را افزایش دهند. این افزایش دما باعث می‌شود تراز صفر در ارتفاع جو بالاتر برود. این امر سبب می‌شود برف کمتر بیاید. در منطقه شهری منظور است که بارش برف کمتر رخ می‌دهد. درکل دنیا به سبب این افزایش دما مقدار بارش برف و حتی فرکانس و تعداد دفعاتی که برف می‌آید نسبت به گذشته کاهش یافته است. این روند کلی دنیاست و ایران هم مستثنی نیست. اینکه این پدیده چه مشکلی برای ایران ایجاد می‌کند هم باید بگویم وقتی برف کمتر شود، برف شکلی از آب است که در منطقه می‌ماند همانند اینکه در کوهستان این برف می‌نشیند، همانند آب مایع جاری نمی‌شود که از حوزه خارج شود. بنابراین به‌تدریج وقتی به فصل بهار می‌رسد این ذوب می‌شود و در سفره‌های زیرزمینی نفوذ می‌کند، برعکس باران که وقتی به شکل رگباری است عمدتا جاری و از حوزه خارج می‌شود. این حسن وجود دارد در حوزه‌ای که بارندگی ایجاد می‌شود همانجا نفوذ می‌کند، چون تدریجی است و بهتر سفره‌های زیرزمینی را تامین می‌کند.»
کم‌بارشی آلودگی هوا را تشدید می‌کند
سوال پایانی ما حول ماجرای همیشگی و تکرار=ی آلودگی هوا و وضعیت آب‌وهوایی فعلی و اثرگذاری آن بر آلودگی هوا در فصول سرد سال بود که رئیس مرکز ملی خشکسالی و مدیریت بحران سازمان هواشناسی در این رابطه گفت: «سال‌های قبل به‌خصوص سال گذشته وضعیت آلودگی هوا افتضاح بود، امسال هم شهرهای بزرگی همانند تهران، تبریز و اصفهان و... حتما آلودگی خواهند داشت. امیدواریم روزها کمتر باشد گرچه وقتی سامانه‌های بارش‌زا کمتر عبور می‌کنند به‌خصوص در نیمه دوم آذر تا اواخر دی، در این بازه که در سامانه‌های مهاجر نیز کمتر می‌شود تعداد و افت دما قابل‌توجه می‌شود و روزهای آلوده افزایش می‌یابد. امیدواریم امسال کمتر باشد ولی این اتفاق همواره با توجه به جمعیتی که در تهران ساکن هستند و با نوع سوختی که مصرف می‌کنیم و همین‌طور شدت انرژی که مصرف می‌شود، رخ می‌دهد. امیدواریم پیش‌بینی ما درست نباشد و بارندگی به خوبی در پاییز و زمستان در پیش باشد.»
* نویسنده: ابوالقاسم رحمانی، دبیرگروه جامعه