به گزارش «فرهیختگان»، روز دوشنبه همین هفته بود که صنعت نفت کشور، 13 قرارداد مطالعاتی با پژوهشگاه‌ها و دانشگاه‌های کشور امضا کرد تا بدون نیاز به کشف ذخایر جدید نفت و گاز به ثروت کشور افزوده شود. این روزها صنعت نفت به دنبال افزایش پیوند خود با دانشگاه و پژوهشگاه‌هاست تا در یک معامله برد- برد با کمک دانشگاه‌ها هم پروژه‌های ازدیاد برداشت را جلو ببرد و از این طریق ثروت‌آفرینی کند و هم دانش فنی دانشجویان و دانشگاه‌های ایرانی را ارتقا ببخشند.
در قرارداد اخیری که با حضور بیژن نامدار زنگنه، وزیر نفت به امضای مدیرعامل شرکت ملی نفت و دکتر محمدمهدی طهرانچی، رئیس دانشگاه آزاد اسلامی رسید، ازدیاد برداشت نفت و گاز در مجموع به ارزش 35میلیون یورو و 716 میلیارد تومان به 13 دانشگاه و مرکز تحقیقاتی کشور واگذار شد. در میان 13 دانشگاه میدان خشت به واحد علوم و تحقیقات دانشگاه آزاد اسلامی سپرده شد. زمان اجرای این قراردادها 10 سال است و 14 درصد از حجم ذخایر نفتی و 47 درصد از ذخایر گازی کشور را شامل می‌شود.
میدان یادآوران به دانشگاه تهران، میدان پارس‌جنوبی به دانشگاه صنعتی شریف، میدان الوند به دانشگاه صنعتی امیرکبیر، میدان رگ سفید به پژوهشگاه صنعت نفت، میدان مسجدسلیمان به دانشگاه سهند تبریز، میدان اسفند به دانشگاه شیراز، میدان فروزان به دانشگاه صنعت نفت، میدان بینک به دانشگاه فردوسی مشهد، میدان دورود به دانشگاه علم و صنعت، میدان تنگ‌بیجار به دانشگاه شهیدچمران اهواز، میدان مارون به دانشگاه صنعتی اصفهان و میدان نوروز هم به دانشگاه خلیج‌فارس واگذار شد.
اما علت واگذاری این مطالعات ازدیاد برداشت نفت به دانشگاه‌ها چیست؟ بی‌شک دانشگاه و صنعت لازم‌وملزوم یکدیگر بوده و بدون هم نمی‌توانند زنده بمانند؛ بنابراین باید با یکدیگر کار کنند. در این پروژه‌ها نیز بدون کمک دانشگاه‌ها نمی‌توان کاری از پیش برد. قطعا بحث پروژه‌های ازدیاد برداشت نفت حتی از کشف یک میدان جدید نفتی نیز با اهمیت‌تر است چراکه با یک برداشت غیرصیانتی از یک میدان، فرصت استخراج بیشتر نفت و گاز از مخزن از دست می‌رود. این درحالی است که با تحقیق در این موضوع و با سرمایه‌گذاری در بخش پژوهش نه‌تنها می‌توان جلوی این برداشت غیر صیانتی را گرفت بلکه می‌توان راهی هم برای برداشت بیشتر نفت و گاز پیدا کرد. راهی که قطعا کشور را به یک ثروت چشمگیر می‌رساند.
البته موضوع واگذاری میدان‌های نفتی به دانشگاه‌ها، موضوعی تازه نیست؛ وزارت نفت پیش از این نیز 9 قرارداد با دانشگاه‌ها امضا کرده بود. به این ترتیب نزدیک به 50 درصد از ذخایر نفتی کشور تحت پوشش این پژوهش‌ها قرار دارد و صدها دانشجو و استاد در این زمینه کار می‌کنند و صدها مقاله نیز استخراج می‌شود.
درواقع این قراردادها در ادامه مسیر توسعه فناورانه مخازن نفتی است که از سال 93 با همکاری میان شرکت ملی نفت ایران و دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی کشور برای بررسی راهکارهای ازدیاد برداشت 9 میدان نفتی کلید خورده بود و به این ترتیب با اضافه شدن چهار دانشگاه دیگر مطالعات ازدیاد برداشت 22 میدان به دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی کشور واگذار شده است.
حالا در قرارداد جدید، میدان خشت به دانشگاه آزاد اسلامی سپرده شده است و پیش‌تر نیز در گام نخست این تعامل فناورانه، مطالعات ازدیاد برداشت میدان کرنج به این دانشگاه واگذار شده بود. بر این اساس، تاکنون در حوزه مطالعات ازدیاد برداشت میدان‌های نفت و گاز، 22 قرارداد کلان پژوهشی با مجموع ارزش 1009 میلیارد تومان و 49 میلیون یورو میان شرکت ملی نفت ایران با دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی کشور امضا شده و درحال پیگیری است.
تربیت نیروهای متخصص، محقق و فناور با انجام پروژه میدان نفتی خشت
رضا مسعودی، رئیس دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات در گفت‌وگو با «فرهیختگان» گفت: «پیش از این شرکت ملی نفت با 9 دانشگاه ازجمله دانشگاه آزاد اسلامی بحث واگذاری ازدیاد برداشت میدان‌های نفتی را مطرح و با آنها قرارداد امضا کرده بود. با توجه به توانمندی‌های واحد علوم و تحقیقات ازجمله حضور دانشکده نفت و مهندسی شیمی و همچنین حضور 42 عضو هیات‌علمی درگیر با این پروژه، سازمان مرکزی دانشگاه آزاد اسلامی انجام این پروژه را به واحد علوم و تحقیقات واگذار کرد.»
او ادامه داد: «درواقع مجری‌محوری انجام این پروژه واحد علوم و تحقیقات انتخاب شد؛ این پروژه دارای یک شورای راهبری است که رئیس واحد و مجری واحد عضو این شورا هستند که اقدامات راهبری پروژه را انجام می‌دهند. در همان پروژه، میدان نفتی کرنج به واحد علوم و تحقیقات واگذار شد تا بحث ازدیاد برداشت را انجام دهد؛ مجری‌محوری واحد علوم و تحقیقات بود و از واحدهای شیراز، خارک، امیدیه و... نیز در بحث اجرایی این پروژه استفاده شد.»
جزئیات فعالیت مطالعاتی واحد علوم و تحقیقات در میدان کرنج
رئیس دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات با بیان اینکه در اوایل تابستان امسال درخصوص میدان نفتی کرنج یک متمم را با شرکت ملی نفت امضا و حجم پروژه به نسبت مناسبی افزایش پیدا کرد، اظهار داشت: «با توجه به تجربه خوبی که شرکت نفت از این پروژه داشت و با توجه به ایجاد ثروت بسیار مناسبی که این پروژه‌ها عاید کشور کرد، شرکت ملی نفت تصمیم گرفت تا فاز دوم این پروژه را نیز آغاز و میدان‌های جدید نفتی را نیز به دانشگاه‌ها واگذار کند.»
مسعودی در ادامه تصریح کرد: «در این فاز 9 دانشگاه به 13 دانشگاه افزایش پیدا کرد و میدان نفتی خشت به واحد علوم و تحقیقات واگذار شد که در این پروژه رئیس واحد نیز امضا‌کننده قرارداد بود و شرکت نفت، واحد علوم و تحقیقات را مجری این پروژه اعلام کرد. حجم کل قرارداد برای هر 13 دانشگاه حدود بیش از 700 میلیارد تومان و 36 میلیون یورو است که این عدد متناسب با حجم کار و حجم پروژه بین میدان‌های مختلف تقسیم می‌شود.»
او با بیان اینکه قرارداد روز دوشنبه همین هفته بین روسای دانشگاه‌ها و رئیس شرکت ملی نفت امضا و به‌زودی ابلاغ خواهد شد، اضافه کرد: «در واحد علوم و تحقیقات با یک برنامه مناسب تلاش خواهیم کرد تا با تجربه اندوخته‌ای که از میدان نفتی کرنج داریم بتوانیم این پروژه را نیز با کیفیت بالاتر و عملیاتی پیش ببریم. فکر می‌کنم این پروژه افتخاری برای دانشگاه آزاد اسلامی و واحد علوم و تحقیقات است چراکه فقط 13 دانشگاه توانستند در این پروژه شرکت کنند و واحد علوم و تحقیقات یکی از این 13 دانشگاه بود.»
رئیس دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات اظهار کرد: «در مدلی که شرکت ملی نفت امضا کرده است، برای هر انجام مطالعات هرکدام از این پروژه‌ها یک انستیتو تخصصی باید در آن دانشگاه و واحد دانشگاهی ایجاد شود. ما نیز پیش از این پیشنهاد ایجاد یک مرکز تحقیقات را به سازمان مرکزی دانشگاه ارائه داده بودیم که مصوب شده بود. مکاتباتی با سازمان در این خصوص انجام دادیم تا این مرکز تحقیقات به‌عنوان انستیتو تخصصی کار خود را آغاز کرده و به صورت تخصصی به اجرای این پروژه کمک کند.»
مسعودی اضافه کرد: «وقتی که این پروژه‌ها به داخل دانشگاه بیاید، اتفاقی که خواهد افتاد این است که هیات‌علمی از حیث انجام فعالیت‌های پژوهشی، دانشجویان ارشد و دکتری از حیث انجام رساله‌ها و پایان‌نامه‌ها و بخش مناسبی از زیرساخت‌های دانشگاه و واحد، متناسب با آن پروژه جهت‌دهی می‌شوند. درواقع علاوه‌بر اینکه واحد علوم و تحقیقات درحال انجام یک ماموریت ملی است که ثروت مناسبی را برای کشور به دنبال خواهد داشت و همچنین باعث بومی شدن این دانش و رسوب دانش در داخل واحد، ایجاد توانمندی‌ها و تربیت نیروهای متخصص، محقق و فناور می‌شود.»
او با بیان اینکه با انجام این پروژه، ظرفیت پژوهشی که در داخل دانشگاه‌ها وجود دارد، حول مسائل کلان کشور انجام خواهد شد، ادامه داد: «بنابراین از این ظرفیت به‌درستی استفاده می‌شود و علاوه‌بر این، رسوب این تجربیات در داخل واحد باعث می‌شود در مراحل بعدی و موضوعات مساله‌محور بعدی نیز از این تجربیات استفاده شده و این فرآیند ادامه پیدا کرده و پژوهش ما مساله‌محور‌تر شود.»
رئیس دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات همچنین درخصوص میدان نفتی کرنج نیز گفت: «فاز یک و دو میدان نفتی کرنج به پایان رسیده و فاز سوم نیز ارسال و همچنین فاز چهار نیز تمام شده است. واگذاری میدان‌های بعدی منوط به اجرای مناسب پروژه‌های قبلی است. بنابراین وقتی توانستیم پروژه ازدیاد‌برداشت میدان خشت را نیز دریافت کنیم به این معنی است که پروژه میدان کرنج به کیفیت و شرایط خوبی انجام شده است.»
توانمندسازی اعضای هیات‌علمی و آشنایی آنها با پروژه‌های کلان نفتی
سعید بازگیر، مدیر طرح‌های ازدیاد برداشت میدان‌های نفتی دانشگاه آزاد اسلامی در گفت‌وگو با «فرهیختگان» نیز توضیح داد: «ما در داخل کشور میدان‌های نفتی زیادی داریم؛ این میدان‌ها در لایه‌های زیرزمین یعنی از 3 هزار متر پایین‌تر نفت و گاز وجود دارد. زمانی که نفت تولید می‌شود بعد از مدتی فشار مخزن پیدا کرده و افت می‌کند و راندمان اصلی را نخواهد داشت تا به نوعی نفت باقی‌مانده در مخزن را از طرق چاه‌های نفتی حفر شده بکشیم. نیاز است با یک‌سری روش ضریب بازیافت نفت را افزایش دهیم.»
بازگیر ادامه داد: «برای افزایش بازیافت نفت روش‌های مختلفی وجود دارد؛ چراکه در غیر این صورت مجبور به حفر چاه‌های جدید هستیم که چندین میلیون دلار هزینه به دنبال خواهد داشت. در صورتی که روش‌های ازدیاد برداشت هزینه‌های کمتری دارد و با یک‌سری روش می‌توانیم ضریب استخراج نفت را بهبود ببخشیم.»
مدیر طرح‌های ازدیاد برداشت میدان‌های نفتی دانشگاه آزاد اسلامی با بیان اینکه تاکنون دو میدان نفتی کرنج و خشت به دانشگاه آزاد اسلامی واگذار شده است، توضیح داد: «13 میدان نفتی در مرحله دوم به دانشگاه‌ها واگذار شده است؛ 9 میدان به یک‌سری دانشگاه‌ها واگذار شده که در مرحله اول نیز میدان‌های نفتی به این دانشگاه‌ها واگذار شده بود. به عبارت بهتر الان 22 میدان نفتی به دانشگاه‌ها واگذار شده است که 9 میدان برای طرح‌های قبل است که هم‌اکنون درحال اتمام کار هستند.»
27 میلیارد تومان؛ آورده پژوهشی میدان کرنج برای دانشگاه آزاد اسلامی
او در ادامه تاکید کرد: «پروژه میدان کرنج 27 میلیارد و 500 تومان آورده مستقیم برای دانشگاه آزاد اسلامی داشته است؛ اما مهم‌ترین آورده این پروژه‌ها به توانمندسازی دانشگاه آزاد اسلامی از نظر نیروی انسانی است. درواقع توانمندسازی اعضای هیات‌علمی و آشنایی آنها با پروژه‌های کلان نفتی است که باعث اعتبار دانشگاه آزاد اسلامی خواهد شد.»
بازگیر با بیان اینکه توانمندسازی آزمایشگاهی دانشگاه دستاورد دیگر اجرای این پروژه‌ها در دانشگاه آزاد اسلامی است، تاکید کرد: «با انجام این پروژه‌های نفتی آزمایشگاه‌های ما فعال و تجهیز می‌شوند؛ همچنین بزرگ‌ترین دستاوردمان انجام پروژه‌های کلان در سطح ملی توسط دانشگاه آزاد اسلامی است.»
قرارداد واگذاری میدان نفتی خشت به دانشگاه چه نتایجی به دنبال دارد؟
قطعا واگذاری مطالعات ازدیاد برداشت نفتی از میدان خشت به دانشگاه آزاد اسلامی آورده‌های مستقیم و غیرمستقیمی را برای دانشگاه آزاد اسلامی به دنبال خواهد داشت. حسین محمدنژادشورکائی، مدیرکل مراکز تحقیقاتی و ارتباط با صنعت دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات نیز در گفت‌وگو با «فرهیختگان» درباره این آورده‌ها گفت: «واحد علوم و تحقیقات دارای دانشکده نفت و مهندسی شیمی و همچنین یک مرکز تحقیقات در حوزه نفت است. همچنین حضور اعضای هیات‌علمی توانمند در حوزه نفت و تجربه اول این واحد دانشگاهی در پروژه کرنج باعث شد که با مرکز و محوریت واحد علوم و تحقیقات این پروژه به این واحد دانشگاهی واگذار شود.»
او ادامه داد: «واحد علوم و تحقیقات در این پروژه به‌عنوان واحد مرکزی انتخاب شده و واحدهای دیگر دانشگاه آزاد اسلامی نیز که در مجاورت این میدان نفتی هستند نیز به کار گرفته خواهند شد.»
مدیرکل مراکز تحقیقاتی و ارتباط با صنعت دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات با بیان اینکه مجموع این قرارداد حدود 30 میلیارد تومان آورده مستقیم قرارداد برای دانشگاه است، اضافه کرد: «این پروژه به‌عنوان شروع یک مسیر بلندمدت برای درآمدزایی دانشگاه بوده و آورده‌های غیرمستقیمی را نیز به دنبال خواهد داشت. مهم‌ترین آورده غیرمستقیم این است که دانشجویان می‌بینند که طرح‌های پژوهشی که به درد صنعت می‌خورد چه طرح‌هایی هستند و بنابراین دانشجویان بیشتری جذب واحد علوم و تحقیقات می‌شوند. قطعا خود این موضوع نیز آورده بیشتری را برای دانشگاه به همراه خواهد داشت.»
او تاکید کرد: «دستاورد و آورده دیگر این پروژه، شناسایی واحد علوم و تحقیقات در مراکز تحقیقاتی کشور به‌عنوان واحدی که توانایی انجام مگا پروژه را دارد، است. بنابراین این اعتماد به دانشگاه آزاد اسلامی و واحد علوم تحقیقات ایجاد خواهد شد و امیدواریم در کنار این پروژه، پروژه‌های صنایع دیگر ازجمله صنایع پتروشیمی به دانشگاه آزاد اسلامی سپرده شود.»
محمدنژاد در پایان گفت: «اگر این پروژه را نیز مانند پروژه کرنج به پیش ببریم در صنعت نفت اعتماد بیشتری نسبت به دانشگاه آزاد اسلامی شکل گرفته و میدان‌های نفتی بیشتر و بزرگ‌تری به این واحد واگذار خواهد شد. درنهایت این پروژه به اعضای هیات‌علمی و دانشجویان این واحد دانشگاهی اعتمادبه‌نفس خواهد داد که این واحد می‌تواند پروژه‌های بزرگی انجام دهد؛ در نتیجه یک مسیر طولانی پردرآمد پایدار از محل پژوهش حاصل خواهد شد.»
فعالیت‌های دانشگاه آزاد اسلامی در میدان نفتی کرنج به کجا رسید؟
میدان نفتی کرنج از میدان‌های نفتی ایران است، که در استان خوزستان در شهرستان امیدیه، بخش جایزان، روستای ارمش، در فاصله 40 کیلومتری از جنوب‌شرقی شهرستان رامهرمز و 115 کیلومتری از شرق اهواز قرار دارد و از شمال با میدان نفتی پارسی و از جنوب با میدان نفتی آغاجاری همجوار است. بهمن سال 93 بود که براساس قرارداد نفتی با وزارت نفت، میدان کرنج در جنوب کشور برای اجرای طرح ازدیاد مخازن نفتی به دانشگاه آزاد اسلامی سپرده شد و محققان دانشگاه برای ازدیاد برداشت از این میدان نفتی پنج مرحله را طراحی کردند؛ درحال حاضر فاز یک و دو میدان نفتی کرنج به پایان رسیده است.
اکنون روش‌های مختلف ازدیاد برداشت مورد مطالعه قرار گرفته و مخزن کاملا از سوی محققان شناسایی شده است. به دلیل همین تجربیات موفق بود که وزارت نفت مطالعات ازدیاد برداشت میدان نفتی خشت را نیز به این دانشگاه واگذار کرد. قرارداد نفتی کرنج 10 ساله بود که حدود 6 سال از قرارداد اولیه آن تاکنون گذشته و تاکنون 27 میلیارد و 500 هزار تومان برای دانشگاه آزاد اسلامی برآورد مالی داشته است.
زمان زیادی صرف شد تا صنعت و دانشگاه ظرفیت‌های همدیگر را بشناسند و اکنون این شناخت ایجاد شده و سرعت پیشرفت پروژه را نیز افزایش یافته است. پژوهشگران دانشگاه آزاد اسلامی نیز ایده فناورانه خود را برای ازدیاد برداشت از میدان نفتی کرنج ارائه داده و یک انستیتوی نفت نیز برای انتقال دانش فنی از کشورهای دیگر در واحد علوم و تحقیقات ایجاد شد. در میدان کرنج با استفاده از بانک داده‌های مخازن کربناته در دنیا که توسط دانشگاه آزاد اسلامی تهیه شده است، نرم‌افزار بومی APT-EOR با هدف غربالگری روش‌های ازدیاد برداشت استفاده شد که براساس غربالگری اولیه با این نرم‌افزار، روش‌های تزریق امتزاجی گاز دی‌اکسیدکربن و تزریق گازهای هیدروکربوری بیشترین کاربرد در مخازن مشابه با مخزن آسماری میدان کرنج در دنیا را دارند. بر این اساس، آزمایش‌های اولیه برای بررسی دقیق‌تر روش‌های ازدیاد‌برداشت پایه‌گازی روی نمونه‌های سنگ و سیال میدان کرنج طراحی شده‌اند.
* نویسنده: سارا طاهری، روزنامه‌نگار