به گزارش «فرهیختگان»، مهرماه هرسال برای نسل‌های اول و دوم یادآور خاطرات تلخ حمله رژیم بعث عراق به خاک کشور است؛ جنگی که هشت سال مقاومت جانانه ایرانی‌ها را درپی داشت تا نشان دهند حتی از یک وجب خاک‌شان نیز نخواهند گذشت، جنگی که هرچند تلخ بود و حوادث غمبارش از ذهن مردم این خطه از دنیا پاک نخواهد شد، اما اگر پای صحبت رزمنده‌های دیروز بنشینیم، متوجه می‌شویم که در دلش شیرینی‌ها داشته که به اذعان آنها بعد از پایان دفاع مقدس دیگر هیچ‌گاه تجربه‌اش نکرده‌اند. با این حال امروز خیلی‌ها نگران تحریف وقایع جنگ و بالاتر از آن فراموشی این برهه تاریخی از کشورمان هستند. به‌عبارت دقیق‌تر کم نیستند افراد و جریان‌هایی که ترجیح می‌دهند داستان آن روزهای ایران به گوش نسل سوم و چهارم انقلاب نرسد و به‌تدریج حوادث طولانی‌ترین جنگ دنیا که درنهایت نیز با تنبیه متجاوز همراه شد، از یادها برود. طبیعی است در چنین شرایطی نقش ادبیات و سینما بیش از پیش پررنگ می‌شود، اما جامعه دانشگاهی کشور نیز باتوجه به حضور نسل جوان کشور در آن و همچنین برخورداری از ابزار پژوهش نقش تعیین‌کننده‌ای در این زمینه دارد. علاوه‌بر آن دانشگاهیان می‌توانند با تحقیق روی حوزه‌های مختلف دفاع مقدس از تحریف این واقعه نیز جلوگیری کنند. با نگاهی به سایت گنج (پایگاه اطلاعات علمی ایران) می‌توان اذعان کرد که مراکز دانشگاهی کشور تا حدی توانسته‌اند به ایران دوران دفاع مقدس ادای دین کنند، هرچند هنوز جای‌کار زیادی در این زمینه وجود دارد و جنگ هشت‌ساله کشور به‌رغم داشتن عمری 40ساله موضوعی نیست که هیچ‌گاه بتوان پژوهش درباره آن را کنار گذاشت.
1095 پایان‌نامه دفاع مقدسی از فعالیت پژوهشی دانشگاه‌ها
حمله عراق به ایران به «دفاع مقدس» شهره است؛ مساله‌ای که دانشگاه‌ها نیز از آن غفلت نکرده و از سال 62 تاکنون 1095 مقاله و رساله دکتری درباره آن نوشته و منتشر کرده‌اند. جالب اینجاست که به‌گواه آمار، تحقیقات دانشگاهی درباره این موضوع از سال 87 بیشتر موردتوجه قرار می‌گیرد. به‌عبارت دیگر در سال 87 تنها 10 مقاله به چاپ رسیده است، اما در سال 88، 36 مقاله، 89، 44 مقاله، 90، 69 مقاله، 91، 65 مقاله، 92، 89 مقاله، 93، 96 مقاله و در اوج فعالیت‌ها که مربوط به سال 94، 95 و 96 می‌شود، به‌ترتیب 133، 168 و 156 مقاله به چاپ رسیده است. در سال 97 نیز تنها 139 مقاله و در سال 99، 44 مقاله توسط مراکز دانشگاهی کشور منتشر شده و البته در سال‌جاری نیز تاکنون پنج مقاله توسط دانشگاهیان انتشار یافته است. دانشجویان کارشناسی ارشد و بعد از آن دکتری تخصصی دانشگاه‌های رازی، شهیدباهنر کرمان، محق اردبیلی، سمنان و تربیت‌مدرس نیز بیشترین نقش را در پژوهش‌های این حوزه داشته‌اند.
انتشار 1083 مقاله با موضوع «جنگ ایران و عراق»
دانشگاه‌های کشور از سال 1359 یعنی تنها یک سال بعد از حمله عراق به مرزهای کشور تا امروز 1083 پایان‌نامه و رساله با موضوع «جنگ ایران و عراق» نوشته‌اند و فعالیت‌های پژوهشی در این‌باره از سال 1387 تا 1397 روند صعودی به خود گرفته است، به‌طوری‌که در سال 87، تنها 9 مقاله، سال 88، 35 مقاله، سال 89، 64 مقاله، 90، 78 مقاله، 91، 71 مقاله، 92، 88 مقاله و در سال 93، 90 مقاله را منتشر کرده‌اند. این روند در سال 94 و 95 به اوج خود رسید، به‌طوری‌که 110 و 115 مقاله در این سال‌ها منتشر شد، البته دانشگاه‌ها یک سال بعد روند کاهشی را تجربه کردند و تنها 107 مقاله به چاپ رساندند و سال97 را نیز به همین ترتیب پشت‌سر گذاشته و در سال 98، تنها 33 مقاله در این‌باره منتشر و در 6ماه نخست امسال نیز تنها یک مقاله با این موضوع به چاپ رسیده است. در این میان طبق رسم نانوشته در دانشگاه‌ها سهم دانشجویان کارشناسی‌ارشد به‌مراتب بیشتر از دانشجویان دیگر مقاطع تحصیلات تکمیلی است.
بعد از کارشناسی‌ارشد، دانشجویان دکتری تخصصی و دکتری قرار گرفته‌اند. البته دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی، دانشگاه امام‌صادق(ع)، دانشگاه تهران و دانشگاه تربیت‌مدرس جزء پرکارترین مراکز دانشگاهی کشور در حوزه جنگ ایران و عراق به‌شمار می‌روند.
نگاهی به عملکرد پژوهشی دانشگاه‌ها در پژوهش جنگ تحمیلی
کلیدواژه «جنگ تحمیلی» نیز 829 مقاله و پایان‌نامه را به خود اختصاص داده است؛ موضوعی که باز هم اوج فعالیت درباره آن از سال 87 است، چراکه در این سال هفت مقاله، سال 88، 28 مقاله، 89، 41 مقاله، 90، 41 مقاله، 91، 50 مقاله، 92، 57 مقاله، 93، 61 مقاله، 94، 64 مقاله، 95، 83 مقاله و در اوج فعالیت‌ها که مربوط به سال 96 است، 111 مقاله منتشر شده است. در سال 97 نیز 100 مقاله و یک‌سال بعد از آن تنها 33 مقاله به‌چاپ رسیده است. در این میان به‌ترتیب دانشگاه‌های تربیت‌مدرس، دانشگاه رازی، آیت‌الله العظمی بروجردی(ره)، شهیدباهنر کرمان و ایلام بیشترین نقش را داشته‌اند.
دسته‌بندی کلیدواژگانی دفاع مقدس به‌اندازه‌ای زیاد است که شاید بررسی تمامی آنها خود یک پژوهش محسوب شود، اما درکنار موضوعاتی که تا اینجا به آن اشاره شده، باید بگوییم دانشگاه‌ها از دهه 60 تا امروز، 196 مقاله درباره «حمله عراق به ایران»، 139 مقاله درباره «جنگ هشت‌ساله» و 43 مقاله نیز با موضوع «جنگ هشت‌ساله» منتشر کرده‌اند.
1299 عنوان پروژهش درباره نیروهای انسانی حاضر در جنگ
از کلیت جنگ که بگذریم، دانشگاه‌ها وضعیت رزمندگان، جانبازان، ایثارگران و آزادگان را که قطعا هرکدام به‌نوبه خود نقش تعیین‌کننده‌ای در سرنوشت جنگ داشته‌اند را هم موردبررسی قرار داده‌اند. سهم رزمندگان از مقالات دانشجویی تنها 224 مقاله بوده و اوج فعالیت‌های پژوهشی درباره آنها هم مربوط به سال‌های 95، 96 و 97 است که در هرکدام از این سال‌ها به‌ترتیب 28، 28 و 27 مقاله به چاپ رسیده است. موضوع «ایثارگران» نیز 193 مقاله را از آن خود کرده، اما جالب اینجاست که روند پژوهش درباره این مساله با فرازوفرودهای زیادی همراه بوده است، چراکه برای اولین‌بار در سال 88 اوج فعالیت‌های پژوهشی در این‌باره را شاهد هستیم که تنها 9 مقاله در آن به چاپ رسیده، سال 89، 11 مقاله، سال 90، 10 مقاله و سال 91 هم 17 مقاله به چاپ رسید. البته دانشگاه‌ها توانستند روند افزایشی تعداد مقالات با این موضوع را تا سال 94 که 25 مقاله به چاپ رسید، حفظ کنند، اما در سال 95، تنها 9 مقاله منتشر شد. سال‌های 96 و 97 نیز 18 و 30 مقاله را داشتیم، اما باز در سال 98 تنها 12 مقاله در این‌باره به چاپ رسید.
فعالیت پژوهشی مراکز آکادمیک کشور درباره «آزادگان» وضعیت به‌مراتب بهتری دارد، چراکه از سال 1359 تا امروز درمجموع 417 مقاله به چاپ رسیده که اوج آن نیز در سال 97 با 56 مقاله بوده است. البته این مسیر از همان سال تا الان روند کاهشی داشته و در سال 98 تنها 24 و امسال هم فقط دو مقاله به چاپ رسیده است. هرچند دانشگاه‌ها همت بیشتری در این‌باره داشته‌اند، اما دهه 60، سال‌های کم‌کاری دانشگاهیان در این‌باره بوده است. به‌عبارت دیگر در دهه 70 نیز به‌رغم بهتر شدن اوضاع اما اتفاق ویژه‌ای را شاهد نیستیم. درنهایت دانشگاه‌ها از اواخر دهه 80 عزم خود را برای پرداخت به این موضوع جزم کردند.
در کنار بررسی ابعاد مختلف نیروی انسانی حاضر در میدان‌های نبرد، باید گفت «جانبازان» بیشتر نظر دانشگاهیان را به خود جلب کرده‌اند؛ قشری که 440 مقاله و رساله درباره آنها منتشر شده و جالب‌تر اینکه از همان اوایل دهه 60 تحقیق در این‌باره روند صعودی به خود گرفته بود و این فعالیت‌ها سه دهه بعد و در سال 97 به اوج خود رسید، چراکه در این سال 49 مقاله در ارتباط با جانبازان منتشر شده است؛ قشری که درکنار آزادگان هنوز بعد از گذشت چهار دهه از پایان جنگ تحمیلی با اثرات ناشی‌از آن دست‌وپنجه نرم می‌کنند و هر ازگاهی خبر شهادت رزمنده سابق و جانباز امروز به گوش‌مان می‌رسد. در دهه 60 نیز که کشور همچنان درگیر جنگ با رژیم بعث عراق بود، درمجموع بیش از 10 مقاله درباره جانبازان به چاپ رسید، با این حال روند صعودی فعالیت پژوهشی در این‌باره از همان ابتدای دهه 70 شروع شد و اما در سال گذشته تنها 20 مقاله با این موضوع به چاپ رسید. واحدهای مختلف دانشگاه آزاد اسلامی، علامه طباطبایی، تربیت‌مدرس، حکیم سبزواری، تربیت‌معلم، باهنر کرمان، رازی و... نیز جزء دانشگاه‌های پرکار در ارتباط با تحقیق با موضوع نیروی انسانی حاضر در میدان‌های مختلف نبرد علیه عراق به‌شمار می‌روند. درکنار بررسی قشرهای مختلف حاضر در دفاع مقدس، اما دانشگاه‌ها کم‌کاری زیادی درباره فرماندهان داشته‌اند، چراکه تنها 25 مقاله در این‌باره منتشر شده که اوج آن نیز مربوط به سال 96 با 6 مقاله بوده است.
واکاوی دانشگاهیان از حمله شیمیایی عراق و ماجرای سردشت و حلبچه
جنگ اتفاقات تلخ زیادی داشت، اما شاید بتوان حمله شیمیایی عراق و بمباران سردشت و حلبچه را جزء بدترین‌های آن دانست؛ مساله‌ای که از چشم پژوهشگران دانشگاهی کشور نیز دور نمانده و هرچند اندک اما به آن ورود کرده‌اند. درمجموع 29 مقاله و پایان‌نامه درباره این سه موضوع به چاپ رسیده که طبیعتا بیشترین آن نیز مربوط به «حمله شیمیایی عراق» بوده است. مساله‌ای که دانشجویان کارشناسی ارشد و در رده بعدی دکتری دانشگاه‌های تربیت‌مدرس، فردوسی مشهد، اصفهان، تبریز و تهران در آن مشارکت داشتند.
غفلت از عملیات‌های نظامی ایران در پژوهش‌های دانشگاهی
قطعا آزادسازی وجب‌به‌وجب از خاک کشور مستلزم انجام عملیات‌های نظامی بود؛ عملیات‌هایی که بعضا دنیا را از قدرت نظامی ایران آن روزها به تعجب واداشت. ایران عملیات‌های زیادی را حتی در بازه‌های زمانی کوتاه انجام داد تا نه‌تنها نیروهای نظامی دشمن را از مرزها عقب راند، بلکه به دروازه‌های بصره رسید و فاو را نیز دراختیار گرفت، با این‌حال جای خالی بررسی این عملیات‌ها در پژوهش‌های دانشگاهی به چشم می‌خورد؛ البته در طول دو دهه گذشته بعضا مقالاتی درباره برخی از عملیات‌ها مانند مرصاد، طریق‌القدس، والفجر، کربلا، خیبر و... صورت گرفته است، اما براساس آمار سایت گنج مجموع آنها از 30 مقاله فراتر نمی‌رود، حتی بررسی عملیات‌های دریایی و هوایی در زمان دفاع مقدس نیز نتوانسته سهم فعالیت دانشگاه‌ها در این‌باره را به نقطه مطلوبی برساند.
کمتر از 100 پژوهش، ماحصل تحقیقات پیرامون قطعنامه 598
نکته قابل‌توجه اینکه دانشگاه‌ها درباره قطعنامه 598 تنها 35 پژوهش منتشر کرده‌اند. درکنار آن 56 مقاله نیز با موضوع «قطعنامه ایران و عراق» منتشر شده که درمجموع کمتر از 100 مقاله و رساله منتشر شده است که در این میان نیز سهم دانشجویان کارشناسی ارشد و دکتری دانشگاه تهران، امام‌صادق(ع)، دانشگاه آزاد واحد تهران مرکزی و علامه طباطبایی بیشترین سهم را داشته‌اند. بررسی جوانب قطعنامه 598 نیز با فرازوفرودهای زیادی همراه بوده است، چراکه در سال 72، چهار مقاله در این‌باره منتشر شده اما بعد از آن تا سال 88 که دو مقاله به چاپ رسیده، روند نزولی داشته است. البته اوج این فعالیت‌ها به سال 96 برمی‌گردد که در آن پنج مقاله منتشر شده است. همچنین بیشترین مقاله منتشرشده در ارتباط با «قطعنامه ایران و عراق» نیز مربوط به سال 96 است که طی آن 6 مقاله به چاپ رسیده است.
رئیس مرکز مطالعات و پژوهش‌های بنیاد شهید:
اولویت‌های پژوهشی‌مان هر 3 سال به‌روز می‌شود
مجید مودی، رئیس مرکز مطالعات و پژوهش‌های بنیاد شهید در گفت‌وگو با «فرهیختگان» گفت: «اولویت‌های پژوهشی بنیاد در سامانه پژوهشیار به نشانی www.isaar.ir قابـل‌مشــاهــده اســت. دانشـجویان و پژوهشگران در سراسر کشور می‌توانند براساس همین اولویت‌ها پیشنهادات پژوهشی خود را در سامانه ثبت کنند. ما پایان‌نامه‌هایی را حمایت می‌کنیم که با اولویت‌های ما همخوانی داشته باشد.
5 حیطه بنیاد شهید برای انجام فعالیت پژوهشی دانشگاه‌ها
او با تاکید بر اینکه اولویت‌های موجود در این سامانه هر دو و سه سال به‌روزرسانی می‌شود، ادامه داد: «اولویت‌ها و عناوین پژوهشی بنیاد با نظرات کلیه معاونان و مدیران کل بنیاد در سراسر کشور تهیه و در سامانه بارگذاری شده است، در اصل بعد از کسب نظر آنها به جمع‌بندی نهایی می‌رسیم.»
مودی بیان داشت: «پنج حیطه پژوهشی بنیاد شامل حوزه سلامت (سلامت جسمی و روانی، معنوی و اجتماعی)، حیطه ترویج فرهنگ ایثار و شهادت، حیطه توسعه مدیریت (مسائل درون سازمانی) حیطه سبک زندگی و حیطه توانمندسازی جزء اولویت‌های حال حاضر ما برای انجام فعالیت‌های پژوهشی توسط دانشجویان است.»
رئیس مرکز مطالعات و پژوهش‌های بنیاد شهید گفت: «از دانشجویان می‌خواهیم قبل از ثبت پروپوزال با این مرکز ارتباط تلفنی داشته باشند و از راهنمایی‌های کارشناسان و گروه‌های پژوهشی مستقر استفاده کنند و بعد از آن پروپوزال خود را در سامانه بارگذاری کنند و درصورتی‌که ملاحظه اخلاقی داشته باشد آن را به کمیته اخلاق‌مان ارجاع می‌دهیم، چراکه ما ملاحظات اخلاقی خاصی برای خانواده‌های شهدا و ایثارگران داریم. البته ملاحظات علمی، سیاسی، اجتماعی و... را نیز مدنظر قرار می‌دهیم. کمیته علمی نیز درخصوص چارچوب و مبانی علمی نظر خواهد داد.»
او با بیان اینکه اگر قرار باشد مداخله پزشکی یا روانشناسی برای اولین‌بار در کشور صورت بگیرد، اجازه نمی‌دهیم این مداخله درباره خانواده شهدا و جانبازان انجام شود، تصریح کرد: «بنیاد برای پایان‌نامه‌ها کد اخلاق صادر می‌کند و تنها بعد از آن است که امکان انجام پژوهش وجود دارد، سپس داوری‌های علمی انجام می‌شود و در صورت نیاز به اصلاحات در پروپوزال این مساله را به دانشجو اعلام می‌کنیم.»
روانشناسی؛ اولویت دانشجویان برای انجام کارهای پژوهشی
مودی اظهار داشت: «به دانشجویان تاکید می‌کنیم تا پیش از تاییدیه گرفتن از بنیاد اقدام‌به ثبت عنوان پایان‌نامه‌شان در دانشگاه نکنند، چراکه ممکن است عنوان آنها مورد تایید ما نباشد یا تغییراتی مدنظر ما باشد. این مساله برای آنها مشکل‌ساز خواهد شد. البته باید به این مساله اشاره کنم که حمایت‌های مالی ما از پایان‌نامه‌های دانشجویی چندان زیاد نیست، اما تصور ما این است که داده‌های بسیار باارزشی برای انجام فعالیت‌های پژوهشی در این حوزه وجود دارد.»
رئیس مرکز مطالعات و پژوهش‌های بنیاد شهید افزود: «بیشترین درخواست‌ها برای انجام فعالیت‌های پژوهشی در حوزه روانشناسی بوده است، چراکه هم تعداد این دانشجویان به‌نسبت زیاد است و هم علاقه زیادی در این حوزه وجود دارد. به‌عبارت دیگر ما بیمارستان‌های اعصاب و روانی داریم که هر کارورزی که وارد آن می‌شود، علاقه زیادی به انجام کار پژوهشی در آن دارد. حوزه مدیریت نیز اولویت دوم دانشجویان به‌شمار می‌رود.»
او گفت: «پایان‌نامه‌های دوره فوق‌لیسانس ازلحاظ موضوع چندان قوی نیستند، چراکه دانشجویان این مقطع معمولا موضوعات ساده‌تری را انتخاب می‌کنند و این پایان‌نامه‌ها چندان برای بنیاد شهید کاربردی نیستند. البته هدف‌مان از انجام این پایان‌نامه آن است که دانشجویان با این قشر از جامعه آشنا شوند و بتوانند در مقطع تحصیلی بالاتر پژوهش‌های قوی‌تری در این زمینه انجام دهند.»
مودی ادامه داد: «اگر ببینیم پایان‌نامه‌ای اطلاعات جالبی را ارائه می‌دهد، آن را به اداره‌کل موردنظر در بنیاد ارجاع می‌دهیم، اما طرح‌ها را باتوجه به اینکه خودمان سفارش می‌دهیم، برایمان از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. البته برای طرح‌ها نیز همان فرآیند پایان‌نامه به‌اضافه نظارت کامل را طی می‌کنیم و کمیته اخلاق و... نیز در بنیاد باید طرح را تایید کنند.»
رئیس مرکز مطالعات و پژوهش‌های بنیاد شهید خاطرنشان کرد: «با دانشگاه‌ها همکاری‌های زیادی داریم و علاقه‌مان نیز این است که پژوهش‌ها با همکاری موسسات علمی صورت بگیرد، چراکه علاوه‌بر اعتبار علمی پژوهش‌ها، باعث آشنایی دانشگاه‌ها با مشکلات خانواده‌های شهدا و ایثارگران خواهد شد. خوشبختانه ما نزدیک به 100 تفاهم‌نامه با دانشگاه‌ها و سازمان‌های مختلف علمی و تحقیقاتی کشور داریم.»
* نویسنده: زهرا رمضانی، روزنامه‌نگار