به گزارش «فرهیختگان»، در سال 541 میلادی بود که اولین همه‌گیری تاریخ در شمال‌شرق مصر به‌وقوع پیوست که در آن زمان هم بسیار مخرب و نابودکننده ظاهر شد و تغییرات طولانی‌مدتی را به‌دنبال داشت. به‌طورکلی می‌توان گفت این ویژگی تمام همه‌گیری‌هاست که هم تغییرات عمده‌ای را به‌وجود می‌آورند و هم تخریب و نابودی چشمگیری را بر‌جای می‌گذارند. همه‌گیری اخیر ویروس کرونا هم از این قاعده مستثنی نیست و به‌هم‌ریختگی‌ها و آشفتگی‌های زیادی را در دنیا، وضعیت اقتصادی، اجتماعی و غیره به‌جا گذاشته است، به‌طوری‌که حتی سیستم آموزش‌عالی و دانشگاه‌ها هم از اثرات مخرب آن در امان نبودند. بیشترین تأثیر منفی ویروس کرونا در این دوران روی آن دسته از سیستم آموزش‌عالی بیشتر به چشم می‌خورد که دارای مدل‌های مالی قدیمی، روش‌های پذیرش و ثبت‌نام سخت‌گیرانه بوده و پیشرفت دانشجویان و نیز نرخ فارغ‌التحصیلی در آنها پایین است. اما کووید-19 با تمام اثرات منفی که به‌همراه دارد، فرصت‌های عالی را برای جایگزینی ناکارآمدی‌ها با راه‌حل‌های تجدیدنظرشده فراهم می‌کند. درواقع، بحران کرونا شرایطی را فراهم کرد تا دولت‌ها و مدیران دانشگاهی به‌دنبال تجدیدنظر برای برون‌رفت دانشگاه‌ها از چالش‌های موجود باشند.
شروعی برای یک تغییر بزرگ
بحران کرونا سرانجام روزی به پایان می‌رسد و در این میان تنها چیزی که باقی می‌ماند، واکنش دانشگاه‌های دنیا دربرابر آن است که سربلند از آن بیرون بیایند یا خیر. مساله‌ای که بسیاری از کارشناسان بر آن صحه گذاشته‌اند، این است که همه‌گیری کرونا تغییراتی همیشگی در سیستم آموزش‌عالی به‌جا میگذارد، به‌طوری که فرآیند جذب، آموزش و حتی فارغ‌التحصیلی دانشجویان به‌کلی دستخوش تغییر می‌شود و اوضاع دوباره به حالت قبل برنمی‌گردد. از این‌رو، برای مقابله با این حجم از تغییرات همیشگی، دانشگاه‌ها با وضعیت قبل قادر به ادامه مسیر نیستند و باید در سیستم آموزش‌عالی دانشگاه‌ها تجدیدنظر صورت گیرد، به‌گونه‌ای‌که برنامه‌ریزی استراتژیکی برای آن درنظر گرفته شود. بحران سلامت سال2020 با همه سیاهی‌ها و نکات منفی‌ای که به‌همراه داشت، نقطه روشنی بود که بخش‌های ناکارآمد سیستم آموزش‌عالی را به‌خوبی نشان داد و دانشگاه‌ها به‌خوبی متوجه شدند در چه قسمت‌هایی دچار نقص و کاستی هستند و باید آنها را رفع یا اصلاح کنند.
شتاب در بخش صنعت آموزش‌عالی یکی دیگر از دگرگونی‌هایی است که بعد از بحران کرونا در دانشگاه‌ها احساس نیاز می‌شود و باید در آن تجدیدنظر کرد. کووید-19 فرصتی را در اختیار مدیران آموزش‌عالی قرار داده تا به کمک آن تغییراتی را ایجاد کنند که آینده دانشگاه‌ها را شکل می‌دهد. میان اختلال ایجادشده به‌دلیل همه‌گیری کرونا و غیرقابل پیش‌بینی بودن آن، نوع جدیدی از شیوه تفکر و برنامه‌ریزی آموزش‌عالی وجود دارد. ما در دنیایی زندگی می‌کنیم که در آن قوانین و هنجارها در حاشیه حل‌وفصل می‌شوند. میان اختلال ایجادشده در نظام دانشگاهی و این شرایط غیرقابل پیش‌بینی، الگوی جدیدی برای آموزش‌عالی ظاهر می‌شود. کووید-19 نظام جهانی جدیدی را خلق کرده که مستلزم تغییر در دیدگاه و تفکر و نیازمند راه‌حل‌های خلاقانه برای مشکلات آموزش‌عالی است. همان‌طور که پروفسور استیو اسمیت، معاون و مدیر اجرایی دانشگاه اکستر می‌گوید، این بحران ایجادشده شبیه هیچ بحران دیگری در دنیا نیست. صادقانه می‌گویم که این بحران ما، چگونگی عملکرد ما و شیوه تدریس و تحقیق را برای همیشه تغییر خواهد داد.
چرایی لزوم بازنگری دانشگاه‌ها
میلتون فریدمن، اقتصاددان بر این باور است که تنها یک بحران، واقعی یا ساختگی می‌تواند تغییری واقعی را ایجاد کند. «بررسی جهانی یادگیرنده پیرسون» در گزارش منتشرشده خود در آگوست 2020، مطالعاتی را روی هفت‌هزار فرد 16 تا 70ساله انجام داده که نشان می‌دهد عمیق‌ترین تحولات رخ‌داده در طول بحران کرونا، تغییر در رویکرد دانشجویان برای کسب مدرک چهارساله دانشگاهی است. بررسی روی حدود 2200 نوجوان 14 تا 18ساله ازسوی یک شرکت غیرانتفاعی روی کمک به دانشجویان در موفقیت تحصیلی تمرکز کرده و نشان می‌دهد 50 درصد از آنهایی که در این نظرسنجی و مطالعه شرکت کرده‌اند، آزاد بودند تا دوره تحصیلی خود را حتی طولانی‌تر از دوره چهارساله طی کنند. حدود 70درصد تمایل خود را به ترسیم مسیر آموزشی خود نشان دادند. از هر چهار دانشجوی موردمطالعه، سه دانشجو معتقد بودند تا جایی‌که اطلاع دارند، ویروس کرونا اساسا آموزش‌عالی را دگرگون کرده و بعید به‌نظر می‌رسد آموزش‌عالی تجربه پیش از همه‌گیری کرونا شامل برگزاری کلاس‌های حضوری تمام‌وقت را دوباره تکرار کند.
افرادی که در این مطالعات حضور داشته‌اند بر این باورند که یادگیری آنلاین، موضوعی بود که به‌صورت بسیار محدود در نظام آموزش‌عالی وجود داشت، اما هیچ‌وقت جدی گرفته نشد. بحران کرونا، مجال بروز به آن داد و حالا یکی از برترین شیوه‌های آموزشی در دنیا به‌شمار میرود، به‌طوری‌که علاوه‌بر فراهم کردن آموزش آنلاین از راه دور باتوجه به وجود شرایط بیماری در دنیا، قابلیت بالایی برای توسعه آموزش‌عالی در اختیار دارد و از طرف دیگر، بی‌عدالتی‌هایی را که در سیستم آموزش‌عالی پیشین وجود داشت، به‌خوبی برطرف کرده و همه دانشجویان به یک اندازه به منابع آموزشی دسترسی دارند. بررسی‌ها و نظرسنجی‌ها حکایت از آن دارد که 81 درصد افراد شرکت‌کننده در این آمارگیری‌ها معتقدند دانشجویان کمتری در خارج از کشور تحصیل می‌کنند و 74 درصد نیز بر این باورند که دانشجویان کمتری قادر به دنبال کردن یا ادامه آموزش‌های سنتی دانشگاهی هستند. نتیجه این مطالعات نشان می‌دهد در دوران کرونا و تعطیل شدن کلاس‌های حضوری دانشگاه‌ها، یادگیری دانشجومحور و آنلاین طرفداران خودش را پیدا کرده و درحال افزایش است. دوره‌های آموزشی حرفه‌ای، آمادگی شغلی و دوره‌های کوتاه‌‌مدت در فهرست بهترین راه‌ها برای موفقیت در دوران رکود اقتصادی به‌شمار می‌روند. درنهایت، دانشجویان باتوجه به دوره‌هایی که در دوران تحصیل خود برای کسب مهارت می‌گذرانند، از دانشگاه‌ها انتظار دارند بعد از فارغ‌التحصیلی، به یافتن شغل مناسب به آنها کمک کنند.
رقابت غول‌های فناوری، دلیلی برای بازنگری دانشگاه‌ها
ارائه‌کنندگان آموزش‌های جایگزین به‌طور چشمگیری وارد بازار سیستم آموزش‌عالی شده‌اند. خدمات سرمایه‌گذاری «مؤدی»، به‌عنوان یک شرکت رتبه‌بندی اعتباری در آگوست 2020 اعلام کرد تعداد برنامه‌های هیبریدی و فاقد مدرک به‌سرعت درحال رشد بوده و به‌نوعی، این همه‌گیری، مدل‌های تجاری آموزش‌عالی را به‌واسطه افزایش قابلیت‌های آنلاین ایجاد و برنامه‌های گواهی‌های بدون مدرک را گسترش می‌دهد. برنامه‌های تأییدیه شغلی گوگل، مجموعه‌ای از دوره‌های حرفه‌ای را برای کمک به جویندگان کار ایجاد می‌کند که مستلزم داشتن مهارت‌های اساسی برای مشاغل مورد تقاضاست. تکمیل بسیاری از تأییدیه‌ها تنها 6 ماه طول می‌کشند و بخشی از هزینه دوره‌های آنلاین دانشگاهی را شامل می‌شود. «کنت واکر»، معاون ارشد گوگل در امور جهان معتقد است مدارک دانشگاهی از دسترس بسیاری از آمریکایی‌ها خارج است و افراد برای داشتن امنیت اقتصادی به مدرک دانشگاهی نیازی ندارند. به‌عنوان مثال، گوگل هنگام استخدام نیروهای جدید، تصمیم دارد مدرک فارغ‌التحصیلان را مانند مدرک دانشجویان درنظر بگیرد و همان موارد را موقع تأیید مدنظر قرار دهد. ازسوی دیگر، شرکت مایکروسافت هم نوعی برنامه ابتکار مهارت جهانی را در دستورکار خود قرار داده که هدف از این کار، ارائه مهارت‌های دیجیتالی بیشتر به 25 میلیون نفر در سطح جهان تا پایان سال است.
شرکت‌هایی چون IBM، فیسبوک و Salesforce نیز طرح‌های اعتباری مهارت‌محور و کوتاه‌مدتی را ایجاد کرده‌اند که به‌واسطه آنها، اقدام به جذب و استخدام فارغ‌التحصیلانی با مهارت لازم کرده‌اند. در ماه می 2020، بیش از 120 هزار دانشجو در 1200 دانشکده با کلاس‌های آزاد ثبت‌نام کردند. در آوریل 2020، سایت «ادکس» که درواقع یک دوره آموزشی آنلاین است، پنج میلیون کاربر جدید را گزارش کرده است که در مقایسه به آمار کاربران خود در سال 2019، افزایش قابل‌توجهی را نشان می‌دهد. دانشکده بازرگانی Gies در مشارکت با پلتفرم یادگیری آنلاین Coursera اقدام به عرضه برنامه‌ای موسوم به MBA کرده که کمتر از 25 هزار دلار هزینه دربر داشته است. در آگوست 2020، بیش از 2500 کاربر از این برنامه استفاده کرده‌اند که در مقایسه با آگوست 2019 با رشد 35 درصدی روبه‌رو بوده است. ارائه‌کنندگان آموزش‌عالی که در صدر آنها دانشکده‌ها و دانشگاه‌های سنتی قرار دارند و به نیازهای آموزشی بازار برای دوره‌های منعطف و مقرون‌به‌صرفه آموزش‌عالی واکنش نشان می‌دهند، دلیل دیگری برای ایجاد دانشگاه‌هایی با اعمال بازنگری‌‌های لازم به‌شمار می‌روند. این دانشگاه‌ها با ورود به نظام آموزش‌عالی به‌طور قطع، رقیبی جدی برای دانشگاه‌های معمولی محسوب می‌شوند.
بازنگری دانشگاه‌ها با توجیه اقتصادی
«ایان برمر»، رئیس گروه اوراسیا به‌تازگی اعلام کرده است که سه فاکتور وجود دارد که رکود اقتصادی واقعی را از رکود اقتصادی صرف متمایز می‌کند. نخستین عامل، فاکتور جهانی است؛ در فاکتور دوم، این مورد عمیق‌تر از هر رکودی است که در طول عمر با آن مواجه شده‌اید؛ و فاکتور سوم، اثرات منفی و مخرب آن است که دوام طولانی‌تری دارد. بسیاری از اقتصادهای دنیا با شیوع همه‌گیری کرونا و این بحران از هم پاشید و این امر به‌طور مستقیم روی میزان ثبت‌نام‌‌ها در سیستم آموزش‌عالی آینده و نیز جابه‌جایی دانشجویان تأثیر میگذارد. صندوق بین‌المللی پول پیش‌بینی می‌کند اقتصاد جهانی در سال‌جاری تا 4.9 درصد کاهش می‌یابد که نتیجه مستقیم بحران کروناست. بانک توسعه آسیایی در گزارش منتشرشده در ماه می اعلام کرد که کووید-19 هزینه‌ای بالغ بر 5.8 تا 8.8 تریلیون دلار روی دست اقتصاد جهانی گذاشت و «کریستین لاگارد»، رئیس بانک مرکزی اروپا در آوریل 2020 و در اوج ویروس کرونا هشدار داد اقتصاد منطقه اروپا در سال‌جاری ممکن است تا 12 درصد افت داشته باشد. در آگوست 2020 و در‌حالی‌که هفت‌ماه از همه‌گیری جهانی کرونا می‌گذشت، قریب 15 میلیون نفر در اتحادیه اروپا بیکار شدند که از ماه آوریل حدود 700 هزار نفر بر این تعداد افزوده شده است.
روزنامه انگلیسی زبان South China Morning Post به‌عنوان روزنامه اصلی هنگ‌کنگ، در آوریل 2020 اعلام کرد حدود نیمی از یک میلیون شرکت در چین به‌دنبال همه‌گیری کرونا به تعطیلی کشیده شدند. شرکت‌های چینی در گزارش ورشکستگی خود، سه‌ماهه نخست امسال را به‌عنوان ضعیف‌ترین درآمد مشارکتی خود در یک‌دهه اعلام کردند. هزینه‌های خانوارهای ژاپنی در مارس 2020 در مقایسه با سال گذشته 6 درصد کاهش نشان می‌دهد که به پایین‌ترین حد خود طی پنج سال گذشته رسیده است. تولید ناخالص داخلی ژاپن از آوریل تا ژوئن 2020 به 27.8 درصد کاهش یافته که سومین کاهش سه‌ماهه متوالی و بزرگ‌ترین کاهش در تاریخ پس از جنگ را به خود اختصاص داده است. بحران اقتصادی ایجادشده بر اثر کرونا کشورهای مختلفی را درگیر کرده و حتی انگلیس هم نتوانسته از این بحران جان سالم به‌در ببرد، به‌طوری‌که اقتصاد این کشور هم در نیمه دوم سال 2020 با افت 20.4 درصدی روبه‌رو شده است. بانک مرکزی استرالیا انتظار دارد اقتصاد این کشور در سال‌جاری تا 6 درصد کاهش یابد و نرخ بیکاری هم تا 10 درصد رشد پیدا کند. دولت استرالیا پیش‌بینی کرده این کشور بزرگ‌ترین کمبود مالی خود از جنگ جهانی دوم به بعد را تجربه می‌کند. در این میان، کره‌جنوبی هم به‌طور رسمی از آگوست 2020 و بعد از 17 سال برای اولین‌بار وارد رکود اقتصادی شد.
به گزارش دفتر تحلیل اقتصادی، تولید ناخالص داخلی آمریکا هم در سه‌ماهه نخست سال 2020 حدود 4.8 درصد و در سه‌ماهه دوم امسال حدود 32.9 درصد کاهش داشته است. هزینه مشتری در آمریکا در سال 2020 و در مقایسه با سال 2019 تا 10 درصد کاهش داشته و حدود 55 میلیون آمریکایی بین ماه‌های مارس و آگوست 2020 مشاغل خود را از دست داده و بیکار شده‌اند. اما شاید با خود بپرسید این آمارهای کاهشی و پیش‌بینی‌ها چه ارتباطی با سیستم آموزش‌عالی دارد؟ محققان بر این باورند که هزینه‌های مشتری نیز با افول اقتصاد، رو به کاهش میگذارد و طبق گفته کارشناسان، دنیا رفته‌رفته به‌سمت رکود پیش میرود. ثبت‌نام دانشگاه‌ها و دانشکده‌ها در آینده و جابه‌جایی دانشجویان قرابت نزدیکی با واقعیت وضعیت اقتصادی هر کشور دارد و نمی‌توان آنها را از هم جدا کرد. در‌حالی‌که برخی دانشگاه‌ها در همین دوران همه‌گیری با رشد ثبت‌نام مواجه شده‌اند، اما بخش‌های دیگری از آموزش‌عالی هم هستند که به‌دلیل رکود اقتصادی با شیب تندتر روبه‌رو هستند. بنابراین می‌توان به‌خوبی ارتباط وضعیت اقتصادی کشورها و لزوم بازنگری دانشگاه‌ها را دریافت. با تغییر در شیوه عملکرد دانشگاه‌ها و نقش‌های جدیدی که در مدیریت دانشگاه‌ها نیاز داریم، فرصتی طلایی پیش‌روی دانشگاه‌ها قرار می‌گیرد.
* مترجم: ندا اظهری