به گزارش «فرهیختگان»، صادرات محصولات و خدمات دانش‌بنیان در مقابل صادرات منبع‌محور مانند نفت و مشتقات آن، محصولات معدنی و محصولات کشاورزی دارای مزیت‌های پایدارتری برای کشور است. ارزش افزوده اقتصادی ناشی از صادرات کالاهای دانش‌بنیان در مقایسه با دیگر صادرات تولیدی از جمله تولیدات خام موجب کسب درآمد به‌مراتب بیشتر برای کشورهایی می‌شود که صاحب تولیدات با فناوری‌های برتر هستند. مضاف بر این صادرات مبتنی‌بر فناوری‌های های‌تک به‌عنوان یک مزیت رقابتی، زمینه شکل‌گیری جایگاه ویژه‌ای برای اقتصاد هر کشور در بازارهای جهانی ایجاد می‌کند. کاربرد این فرمول در اقتصادهای درحال توسعه، نتیجه قابل قبولی داشته است و کشورهای صادرکننده محصولات دانش‌بنیان را به‌سمت پایداری و رشد اقتصادی سوق داده است. نکته حائز اهمیت این است که اهمیت توسعه صادرات دانش‌بنیان صرفا به‌دلیل ارزآوری بیشتر این نوع صادرات نیست، بلکه دیگر مزایای صادرات محصولات و خدمات دانش‌بنیان این موضوع را برای صنعت یک کشور به امری راهبردی تبدیل می‌کند و مزایای متعددی به‌همراه دارد. درحال رشد بودن تقاضای جهانی برای کالاهای دانش‌بنیان، نوسانات کمتر بازار فروش تولیدات دانش‌محور، آسیب‌پذیری کمتر در برابر ورود رقبای جدید، انعطاف‌پذیری، ایجاد وابستگی به فناوری و تداوم تقاضای محصول از جانب مصرف‌کننده از جمله مزیت‌های صادرات محصولات دانش‌بنیان است و درنتیجه این موضوع لزوم توجه بیشتر به صادرات دانش‌بنیان را برای تحقق اقتصاد پایدار دوچندان می‌کند.
415 شرکت دانش‌بنیان؛ رکورددار صادرات
بر اساس آخرین آمار ارائه‌شده از سوی معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری، درحال حاضر 5 هزار و 222 شرکت دانش‌بنیان در 8 حوزه فناوری در کشور تأیید صلاحیت شدهاند. تا پیش از شیوع کرونا در کشور (سال 98) 415 شرکت دانش‌بنیان رکورددار صادرات رسمی بودند. این درحالی است که گفته می‌شود تعداد شرکتهای صادراتی دانش‌بنیان صادرکننده حداقل دو برابر تعداد موجود است، اما به‌دلیل اینکه آمار یکپارچه‌ای از صادرات رسمی و غیررسمی محصولات دانش‌بنیان از سوی معاونت گردآوری نشده است، به‌طور تقریبی گفته می‌شود که طی سال‌های گذشته، قریب به 800 شرکت دانش‌بنیان در کشور صادرات رسمی و غیررسمی داشته‌اند. مسئولان این حوزه معتقدند که دلیل نبود آمار دقیق از میزان صادرات رسمی و غیررسمی شرکتهای دانش‌بنیان، تمرکز آنها بر امر صادرات است به این معنا که هدف اصلی، توانمندسازی شرکتها برای صادرات است نه میزان و حجم صادرات. با این حساب اگر آمار غیررسمی صادرات محصولات دانش‌بنیان استخراج شود و در کنار صادرات رسمی قرار گیرد، آمار قابل توجهی به‌دست خواهد آمد. با این وجود بر اساس آخرین آمار به‌دست آمده 250 شرکت دانش‌بنیان در سال ۹۸ معادل ۴۰۰ میلیون دلار محصولات خود را به خارج از کشور صادر کردهاند. طبق آمار، مواد شیمیایی با ۱۸۶ میلیون دلار، دارو با ۱۵۲ میلیون دلار، فرآورده‌های معدنی و فلزی با ۹۹ میلیون دلار، فناوری اطلاعات و محتوای دیجیتال با ۵۰ میلیون دلار و مواد پلیمری با ۴۸ میلیون دلار به‌ترتیب بیشترین صادرات را در سال گذشته به‌خود اختصاص داده‌اند. کشورهای عراق، افغانستان، پاکستان و کشورهای حوزه خلیج فارس و (البته به‌صورت محدود) آفریقا و اروپا مهم‌ترین مقاصد صادراتی شرکتهای دانش‌بنیان در سال 98 بوده است. بر اساس آمار به‌دست‌آمده درحال حاضر 7 گروه از محصولات دانش‌بنیان در انواع مختلف به کشورهای هدف صادر می‌شود؛ این موارد شامل 85 قلم از گروه داروسازی و شیمی، 24 قلم از گروه هوافضا، 63 قلم از رادیو، تلویزیون و تجهیزات ارتباطاتی، 73 قلم از گروه ابزارهای پزشکی، سنجش دقیق و اپتیکی، 19 قلم از گروه ماشین‌آلات اداری، شمارشگر و محاسبه‌گر، 16 قلم از ماشین‌های غیرالکتریکی و یک قلم از ماشین‌های الکتریکی است.
البته باید به این نکته توجه داشت که فناوری محصول و فناوری فرآیند تولید محصول متفاوت است. فرآیندهای تولید می‌توانند دارای فناوری بالا و پیچیده باشند، ولی محصول آنها لزوما فناوری بالایی ندارد. مانند کشاورزی مدرن که از فرآیند تولید دانش‌محور سود می‌برد، ولی محصولات آن دارای فناوری بالا نیست. بنابراین درمورد محصولات با فناوری بالا تنها محصولاتی مورد نظر قرار می‌گیرند که خود محصول دارای فناوری های‌تک باشد.
صادرات بدون بازاریابی
در سال 93 و در ذیل اقدامات معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری، کریدور توسعه صادرات و تبادل فناوری با هدف توسعه بازار صادراتی محصولات شرکتهای دانش‌بنیان راه‌اندازی و قرار شد خدمات تسهیل‌کننده فرآیند صادرات کالا و همچنین آموزش و مشاوره شرکتها در حوزه صادرات را به شرکتهای متقاضی ارائه دهد. طبق آیین‌نامه‌ها و دستورالعمل‌های حمایتی، کریدور صادرات باید با توجه به بلوغ صادراتی شرکتها و به نتیجه ارزیابی آمادگی صادرات، خدمات مورد نیاز شرکتها را به آنها ارائه دهد و شرکتهایی که قصد حضور در بازارهای جهانی را ندارند، شامل حمایت کریدور صادرات نیستند. درواقع بسته به سطح صادراتی شرکت، خدمات کریدور صادرات به متقاضیان ارائه می‌شود.
سیدحسن توسلی، مدیرعامل شرکت دانش‌بنیان در حوزه تجهیزات آزمایشگاهی در گفت‌وگو با «فرهیختگان»، اگرچه حمایتهای معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری را قابل توجه می‌داند و معتقد است راه‌اندازی کریدور صادراتی، اقدام مهمی درجهت کمک به شرکتهای دانش‌بنیان برای صادرات محصولات‌شان است، اما اهمیت بازاریابی را بیشتر از صادرات می‌داند و می‌گوید: «بسیاری از شرکتهای دانش‌بنیان محصولات خوب و با فناوری‌های بالا تولید می‌کنند که در عرصه بین‌المللی نیز قابل رقابت با محصولات خارجی است، اما از آنجایی فرآیند بازاریابی در خارج از کشور دچار خلل است، لذا گام نخست تجارت محصولات دانش‌بنیان درست برداشته نمی‌شود. به‌عبارت دیگر تسهیلات ارائه شده از سوی کریدور صادراتی به شرکتهای دانش‌بنیانی که تمرکز خود را معطوف تولید محصول با فناوری های‌تک کردهاند و تجربه‌ای در زمینه صادرات ندارند، عملا کارساز نیست.»
به گفته وی اگر در کنار تسهیلات مالی و حمایتهای مشاوره‌ای که از سوی کریدور ارائه می‌شود، یک تیم حرفه‌ای در زمینه بازاریابی تشکیل و با سفر به مقاصد مختلف، برآورد دقیقی از بازارهای هدف و نیاز این بازارها داشته باشند، می‌توانند مسیر درست صادرات را پیش پای شرکتهای دانش‌بنیان قرار دهند. درحال حاضر بسیاری از کشورهای موفق در امر صادرات، پیش از هر اقدامی برای صدور کالا، بر بازاریابی در کشورهای هدف تمرکز کردهاند و با ارائه مشوق‌هایی به بازاریابان ازجمله ارائه درصدی از سود فروش محصول، روند بازاریابی را جهت‌دهی کردهاند. این درحالی است که شرکتهای دانش‌بنیان ایرانی با وجود حمایتهای معاونت و سایر ارگان‌های حامی، نمی‌توانند از تمام ظرفیت خود در حوزه صادرات استفاده کنند. توسلی معتقد است ازجمله مهم‌ترین عوامل مؤثر بر توسعه صادرات متکی بر فناوری‌های پیشرفته، نوآوری، سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه، سرمایه انسانی و شرایط اقتصادی کشور است که درنظر گرفتن این عوامل برای بهبود صادرات این بخش نیازمند رویکردی بلندمدت است اما در کوتاه‌مدت برای بهره‌برداری از ظرفیتهای تولیدی موجود نیز موانع بسیاری وجود دارد.
کرونا و ممنوعیت صادرات
با شیوع کرونا در کشور و افزایش تقاضا برای تجهیزات پیشگیری، دارویی و درمانی، دولت صادرات 28 قلم از تجهیزات مورد نیاز برای مقابله با کرونا از جمله ماسک، لباس گان، دستکش، محصولات بهداشتی مانند آب ژاول، ضدعفونی کننده‌ها، صابون، مایعات شوینده، الکل و همچنین اقلام نساجی و سلولزی مانند منسوج نبافته، کاغذ تیشو، دستمال کاغذی و بهداشتی و... را ممنوع اعلام کرد. با توجه به بحران پیش آمده در ابتدای شیوع ویروس کرونا در کشور، بسیاری از شرکتهای دانش‌بنیان خط تولید محصولات خود را برای تأمین نیاز کشور به تجهیزات بهداشتی و درمان افزایش دادند. این رویه باعث شد تا دولت رفته‌رفته و بر اساس اولویت‌بندی، ممنوعیت صادرات کالاها و تجهیزات بهداشتی و درمانی را لغو کند تا جایی که طی آخرین اعلام به گمرک ایران، ممنوعیت صادرات تجهیزاتی همچون لباس‌های گان و ماسک N95 لغو شد.
شیوع کرونا در کشور، تجارت خارجی را با مشکل مواجه کرد و کالاها و محصولات دانش‌بنیان نیز به‌عنوان بخشی از صادرات کالایی کشور با چالش مواجه شد. در همین زمان صندوق نوآوری و شکوفایی اعلام کرد که بیش از 300 میلیارد تومان تسهیلات به 70 شرکت در 18 استان کشور پرداخت می‌کند تا تجهیزات لازم برای مقابله با کرونا اعم از تجهیزات پزشکی و مواد ضدعفونی‌کننده و ماسک و سایر موارد را برای تأمین نیاز کشور تولید کنند. یکی از مهم‌ترین تولیدات شرکتهای دانش‌بنیان پس از شیوع کرونا در کشور، تولید کیت تشخیص کرونا بود که پژوهشگران ایرانی موفق به دستیابی به دانش تولید این نوع کیت‌ها شدند. پس از این موفقیت و همچنین پس از لغو ممنوعیت صادرات اقلام و تجهیزات پزشکی، ۱۰ کشور ازجمله آلمان، ترکیه، هند، عمان و... در نامه‌ای رسمی نیاز خود را برای دریافت کیت‌های تولیدشده در ایران، اعلام کردند. بر این اساس قرار شد درصورت صدور مجوز وزارت بهداشت ۱۰ درصد توان تولید شرکتهای دانش‌بنیان به کشورهای دیگر صادر شود.
شرکتهای تولیدکننده تجهیزات بهداشتی و درمانی بارها تاکید کردهاند که صادرات محصولات دانش‌بنیان در شرایط تحریم‌ها بسیار دشوار است و در شرایطی که کشورها می‌کوشند، با تولید تجهیزات مقابله با کرونا، گوی سبقت را در بازارهای هدف از دیگر کشورها بربایند، مانع جدی و بزرگی پیش‌روی صادرات محصولات ایرانی است. از سوی دیگر شرایط اقتصادی موجود در کشور به‌دلایل متعددی باعث می‌شود که هزینه صادرات محصولات و خدمات دانش‌بنیان برای صادرکنندگان گران‌تر از دیگر کشورها تمام شود. تأمین منابع مالی به‌علت نرخ بالای بهره بانکی در کشور در مقایسه با دیگر کشورها، شرایط رقابتی را سخت می‌کند.
تسهیلات 100 میلیون تومانی برای بازاریابی
مهدی قلعه‌نوی، رئیس مرکز تعاملات بین‌المللی علموفناوری معاونت علمی‌وفناوری ریاست‌جمهوری در گفت‌وگو با «فرهیختگان» می‌گوید: «موضوع مطرح‌شده ازسوی برخی شرکتهای دانش‌بنیان درمورد ضعف بازاریابی برای محصولات فناورانه ازسوی کریدور توسعه صادرات و تبادل فناوری به اشکال مختلفی پیگیری می‌شود و یکی از مولفه‌‌‌های مهمی که در قالب تسهیلات به شرکتهای دانش‌بنیان ارائه می‌شود، بازاریابی و آموزش آن است. کریدور توسعه صادرات تسهیلات 100 میلیون تومانی برای بازاریابی دراختیار شرکتهای صادرکننده قرار می‌دهد؛ هرچند این رقم از نظر ارزش دلاری چندان زیاد نیست، اما به هرحال بازاریابی، ازجمله تسهیلاتی است که دراختیار شرکتهای دانش‌بنیان قرار داده می‌شود.»
به گفته وی شرکتهایی که بخواهند در بازار هدف‌شان بازاریابی کنند، می‌توانند این خدمات را چه ازطریق مشاوره و چه دریافت تسهیلات از کریدور دریافت کنند. البته ناگفته نماند این تسهیلات به همه شرکتهای دانش‌بنیان تعلق نمی‌گیرد بلکه براساس امتیاز‌بندی و اولویت‌بندی‌‌هایی که تعیین شده و شرکتهای دانش‌بنیان باید امتیازات لازم را برای دریافت این تسهیلات کسب کنند تا این تسهیلات ارائه شود. به‌عبارت دیگر شرکتهایی می‌توانند از خدمات کریدور استفاده کنند که علاوهبر تولید و عرضه محصول، گواهینامه‌‌های معتبر بین‌المللی را نیز داشته باشند. برای مثال اگر مقصد صادراتی یک شرکت دانش‌بنیان یکی از کشورهای اروپایی باشد، پیش از هر اقدامی باید گواهینامه «CE» (گواهینامه انطباق محصول اتحادیه اروپا) را دریافت کرده باشد تا مشمول خدمات کریدور شود. حتی یکی از امتیازاتی که برای صادرکنندگان محصولات دانش‌بنیان قائل شده‌ایم این است که اگر در کشور مقصد، بازاریابان کریدور حضور ندارند، شرکت دانش‌بنیان می‌تواند بازاریاب خود را معرفی کرده تا کریدور توسعه صادرات، کمک‌‌های لازم را در اختیار شرکت قرار دهد.
قلعه‌نوی ادامه می‌دهد: «درحال‌حاضر بیش از 20 کارگزار در کشورهای بیشترین مقصد صادراتی از سوی کریدور فعالیت می‌کنند که در کشورهای مقصد مقیم و به زبان آن کشور مسلط هستند. علاوهبر اینکه در بسیاری از کشورها نیز رایز‌ن‌های فناوری مستقر هستند و با سفارت‌‌ها فعالیت می‌کنند. آنچه مسلم است کریدور توسعه صادرات نمی‌تواند تمام هزینه‌‌های بازاریابی را تقبل کند اما درحال‌حاضر 20درصد هزینه بازاریابی را شرکتها پرداخت می‌کنند و 80درصد را کریدور توسعه صادرات که به نظر می‌آید منطقی و قابل‌قبول است.»
ضرر و زیان شرکتها به دنبال ممنوعیت صادرات
رئیس مرکز تعاملات بین‌المللی علم وفناوری معاونت علمی وفناوری ریاست جمهوری با تاکید بر اینکه ممنوعیت صادرات اقلام و تجهیزات پزشکی همچنان وجود دارد و لغو نشده، می‌گوید: «تنها کالایی که ممنوعیت صادرات ندارد، مواد ضدعفونی‌کننده غیرالکلی است که این مورد هم چندان تاثیری در روند صادرات ندارد. درحال حاضر یکی از مهم‌ترین اقلام موردنیاز در دنیا، کیت تشخیص کروناست که با وجود تولید این کیت‌ها، صادرات آن ممنوع است. معتقدم که ممنوعیت صادرات این کیت‌ها، نفعی برای کشور ندارد.»
به گفته قلعه‌نوی، وزارت بهداشت در شرایطی که اعلام کرده است، ماسک‌‌های 95N تاثیری بر جلوگیری از شیوع کرونا ندارد، اما صادرات این محصول را نیز ممنوع کرده است. درچنین شرایطی تولیدکنندگان این نوع ماسک، نه بازار مناسبی در داخل کشور دارند و نه می‌توانند تولیدات خود را در خارج از کشور بفروشند. این شرکتها به‌شدت دچار ضرر و زیان شدهاند. وی ادامه می‌دهد: «بخش عمد‌ه‌ای از محصولات صادراتی ایران به کشورهای عراق و افغانستان است و بخشی از محصولات نیز در حوزه نرم‌افزا‌ها مانند بازی‌‌ها ساخته و صادر می‌شود که هیچ آماری از صادرات این محصولات در دست نیست. به‌طور کلی آمار صادرات محصولات دانش‌بنیان رقم قابلقبولی است اما همچنان تا استفاده از تمام ظرفیتهای موجود فاصله دارد.»
* نویسنده: زهرا فریدزادگان، روزنامه‌نگار