به گزارش «فرهیختگان»، عاشورا، داغی که حتی گذشت قرن‌‌ها هم نتوانست آن را سرد کند و هنوز بعد از هزار و 400 سال نهتنها شیعیان و مسلمانان، بلکه مسیحی، بودایی و زرتشتی و... نیز بر سوگ حسین‌بن‌علی(ع) عزاداری می‌کنند. سیاهپوشی میلیون‌‌ها نفر در کشور‌های مختلف دنیا فارغ از رنگ، نژاد و مذهب‌شان به انداز‌ه‌ای بزرگ و خارج از قواعد دنیایی است که هیچ قشری از دانشمندان گرفته تا افراد عادی نمی‌توانند دلیلی برای آن پیدا کنند. معنی «حسین(ع) کشتی نجات است» را در محرم بیشتر از پیش می‌توان درک کرد، کشتی‌ای که از هیچ قانون خاکی تبعیت نمی‌کند و برایش هم فرقی ندارد، چه کسی مسافرش می‌شود. اگر بگوییم محرم نبود و در دلش واقعه عاشورا را نداشت، شاید امروز اسلامی نمانده بود، گزافه نگفته‌ایم، حادثه‌ای که هزاران هزار مرثیه، شعر و نثر درباره‌اش نوشته شده و می‌شود و هرکدام به‌زعم خود داغ نشسته بر اهل‌بیت(ع) را روایت می‌کنند. در کنار همه روایت‌‌هایی که درباره چرایی واقعا عاشورا نقل شده، اما نمی‌توان نقش دانشگاهها را در بررسی عظیم‌ترین رخداد جهان نادیده گرفت، چراکه این مراکز اصلی‌ترین نهاد‌ها برای بررسی موضوعات در قالب علمی هستند و این مهم اهمیت ورود مراکز آکادمیک به قیام عاشورا و آنچه در این مصیبت بر سر خاندان حسین بن علی(ع) رفته را چندبرابر می‌کند، اما با نگاهی به سایت گنج (پایگاه اطلاعات علمی ایران) به نظر می‌رسد مراکز دانشگاهی کشور آن‌طور که باید نتوانسته‌اند ابعاد مختلف قیام امام حسین(ع) را بررسی و نتایج آن را برای جامعه تببین کنند، درحالی‌که قطع به یقین اصلی‌ترین بخش واقعه عاشورا، تبیین چرایی قیام و بررسی مولفه‌‌های اجتماعی در تغییر رفتار مردم جامعه آن زمان است. مساله‌ای که نمی‌توان ادعا کرد تنها مختص مردم کوفه آن برهه بوده و دیگر جایگاهی در دنیای امروز ندارد. به‌عبارت دیگر بررسی علت و معلول تغییر رفتار مردمی که خودشان از امام حسین(ع) دعوت کرده و بعد از گذشت کمتر از چندماه به دشمن او تبدیل شدند، موضوع کوچکی نیست که بخواهیم از کنارش به‌راحتی عبور کنیم. البته قیام عاشورا و حوادث قبل و پس از آن هرکدام خود یک مقوله پژوهشی مفصل هستند که باید مراکز آکادمیک کشور بالاخص فعالان حوزه علوم انسانی همت بیشتری برای آن داشته باشند.
1041 مقاله با موضوع «عاشورا»، «قیام عاشورا» و «قیام امام حسین(ع)» در جامعه علمی کشور
مراکز دانشگاهی کشور درباره «عاشورا» 591 مقاله منتشر کرده‌اند که این تعداد، ماحصل فعالیت پژوهشی دانشگاهها از سال 1355 تا 1398 است، مقالاتی که تعداد انتشار آنها از سال‌‌های 1387 تا 96 روند صعودی به خود گرفته بود، تا جایی که تنها در سال 92 که اولین سال پرفعالیت دانشگاهها در این زمینه به شمار می‌رود، 71 مقاله با موضوع عاشورا منتشر شده و بعد از آن در سال 95، 75 مقاله و در سال 96 نیز 73 مقاله به چاپ رسیده است، البته این سیر در سال بعدش با روند نزولی همراه شد تا جایی که تنها 56 مقاله در ارتباط با این موضوع در سال 97 منتشر شد. البته سهم دانشجویان کارشناسی‌ارشد به‌مراتب بیشتر از دکتری تخصصی بوده است که توسط دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران‌مرکزی، شاهد، جامعه المصطفی العالمیه، سیستان‌وبلوچستان و ادیان و مذاهب به چاپ رسیده و دانشجویان ادبیات فارسی، تاریخ، ادبیات عربی، معارف اسلامی و پژوهش در هنر به‌مراتب بیشترین نقش را در این فعالیت‌‌های پژوهشی داشته‌اند. در کنار آن جامعه آکادمیک کشور درباره موضوع «قیام عاشورا» که نگاه کلی نسبت به آنچه در سال 61 هجری قمری در کربلا گذشته، محسوب می‌شود از اواخر دهه سال 76 تا 98 تنها 233 مورد مقاله نوشته‌اند، نکته قابل تامل اینجاست که نهتنها از سال 76 تا 82 تنها سالانه یک مقاله با این موضوع منتشر شده بلکه اوج فعالیت جامعه آکادمیک کشور در این موضوع مربوط به سال 93 آن هم با 36 مقاله بوده و بعد از آن دانشگاهها باز مسیر نزولی را درپیش گرفته‌اند، تا جایی که در سال 98 تنها 13 پژوهش دانشگاهی با موضوع «قیام عاشورا» در سامانه سایت گنج منتشر شده است.
در این میان باز هم نقش دانشجویان کارشناسی ارشد به‌مراتب بیشتر از دانشجویان دکتری بوده و رشته‌‌های تاریخ، ادبیات فارسی، ادبیات عربی، معارف اسلامی و پژوهش در هنر در زمره رشته‌‌های فعال در انجام پژوهش‌‌ها بوده است. البته دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران‌مرکزی، دانشگاه جامعه المصطفی العالمیه، دانشکده اصول‌الدین، دانشگاه سیستان‌وبلوچستان و دانشگاه ایلام به ترتیب بیشترین نقش را در انجام این پژوهش‌‌ها برعهده داشته‌اند.جالب اینجاست که جامعه آکادمیک کشور فعالیت پژوهشی کمتری با موضوع قیام امام حسین(ع) داشته است، تا جایی که از سال 62 تا 6ماه نخست امسال تنها 217 مقاله در این‌باره منتشر شده و در بهترین حالت 30 مقاله در سال 93 منتشر کردند؛ علی‌رغم اینکه از سال 86، دانشگاهها مسیر صعودی را در انجام فعالیت‌‌های پژوهشی با موضوع «قیام امام حسین(ع)» در پیش گرفتند اما این راه چندان دوام نیاورد و از سال 93 به بعد مراکز آکادمیک کشور سیر نزولی را درپیش گرفتند تا جایی که در سال 94، 26 مقاله، سال 95 و 96 در مجموع 22 مقاله، سال 97، 22 مقاله و سال گذشته 18 مقاله منتشر شده است.
نکته قابل‌تامل اینکه نقش دانشجویان دکتری در این پژوهش به‌مراتب کمتر از پژوهش‌‌های صورت‌گرفته با موضوع «قیام عاشورا»» بوده است و از طرف دیگر باز هم دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران‌مرکزی در پژوهش‌‌های صورت‌گرفته دست برتر را داشته و بعد از آن دانشگاه جامعهالمصطفی، دانشگاه سیستان‌وبلوچستان، دانشکده اصول‌الدین و دانشگاه ادیان و مذاهب قرار دارد.همچنین در حوزه رشته نیز باز هم رشته‌‌های تاریخ، ادبیات عربی، معارف اسلامی، ادبیات فارسی و علوم سیاسی قرار دارد.
بی‌توجهی به قاتلان امام حسین(ع) در پژوهش‌‌های دانشگاهی
دانشگاهیان کشور نهتنها آن‌طور که باید نتوانسته‌اند درباره واقعه کربلا و مولفه‌‌های دخیل در آن، پژوهش انجام دهند بلکه هیچ پژوهشی نیز درباره قاتلان امام حسین(ع) صورت نگرفته است. به‌عبارت دیگر جامعه آکادمیک کشور با عدم بررسی ابعاد مختلف در ایجاد واقعه کربلا و افراد تاثیرگذار در بروز این فاجعه، راههای تبیین علمی چرایی ایجاد این واقعه را به روی عموم مردم باز نکردند، درحالی‌که می‌طلبد این مقوله در ابتدا به زبان علمی رمزگشایی شده و بعد از آن به‌وسیله نویسندگان به زبان عامه مردم دربیاید. البته نباید این مساله را نیز نادیده گرفت که فعالیت پژوهشی در این‌باره مختص برخی رشته‌‌های خاص است و شاید در یک کلام بتوان گفت دانشجویان و اساتید علوم انسانی هستند که می‌توانند ابعاد مختلف قیام امام حسین(ع) را برای مردم نشان دهند. علی‌رغم اینکه فعالیت‌‌های پژوهشی نسبتا خوبی درباره ابعاد مختلف واقعه کربلا صورت گرفته اما نمی‌توان این مساله را نادیده گرفت که با توجه به ظرفیت پژوهشی موجود در دانشگاهها و پژوهشگاه‌‌های کشور، طبیعتا انتظار بیشتری از این بازوی علمی کشور برای بررسی جنبه‌‌های مختلف قیام امام حسین(ع) می‌رود و باید دانشگاهیان همت بیشتری در این زمینه داشته باشند.
ادای دین دانشگاهیان به «کربلا»
جامعه آکادمیک کشور وضعیت متفاوتی را نسبت به دو موضوع «کربلا» و «کوفه» درپیش گرفته تا جایی تعداد مقالات منتشرشده با موضوع «کربلا» از سال 62 تاکنون 470 پژوهش بوده است و دانشگاهها در سال 96 که اوج فعالیت‌‌های پژوهشی با این موضوع به شمار می‌رود 79 مقاله به چاپ رسانده‌اند؛ اتفاقی که با توجه به کمکاری صورت‌گرفته مساله قابل‌توجهی محسوب می‌شود. در این میان البته سهم دانشجویان کارشناسی‌ارشد باز به‌مراتب بیشتر از دانشجویان دکتری و دکتری تخصصی بوده و دانشگاه‌‌های الزهرا، فردوسی مشهد، حکیم سبزواری، و رازی به ترتیب در صدر دانشگاه‌‌های فعال بوده‌اند، همچنین رشته‌‌های ادبیات عربی، تاریخ، ادبیات فارسی، علوم اطلاعات، کتابداری و دانش‌شناسی و معارف اسلامی نیز به ترتیب بیشترین و کمترین فعالیت را در این زمینه داشته‌اند. در این میان شعر و تجزیه و تحلیل محتوا بیشترین کلیدواژه‌‌های به‌کار گرفته‌شده در مقالات چاپی است. نکته قابل‌توجه اینکه با نگاهی گذرا به عناوین مقالات منتشرشده با موضوع کربلا می‌توان دریافت که در کنار بررسی سیر تاریخی واقعه کربلا، ارتباط این حادثه با وجدان امروز نیز موردبررسی قرار گرفته است. در بخشی از مقاله‌ای که با عنوان «جریان‌‌های فکری، سیاسی مدینه در قیام کربلا»، منتشر شده، آمده است: «بعد از وفات پیامبر با جانشینی ابوبکر و به تبع عمر و عثمان چنددستگی‌‌های جامعه مسلمین بیشتر نمایان شد و در این میان و بعد از به خلافت رسیدن علی فرقه‌‌هایی مانند خوارج و مرجئه به وجود آمدند که هرکدام اندیشه‌‌ها و تفکرات خودشان را داشتند و طرفدارانی نیز وجود داشت اما باید توجه داشت که چرا این فرقه‌‌ها موفقیت زیادی نداشتند و در همان زمان فقط توجه ویژ‌ه‌ای را جلب کردند اما بعد‌ها و به‌مرور زمان بین فرقه‌‌ها کمرنگ شدند و محبوبیت خود را از در نزد پیروان‌شان از دست دادند. همچنین آل‌زبیر نیز در مکه برای خود موقعیت ویژ‌ه‌ای داشتند و سرسختانه با دولت اموی به مخالفت می‌پرداختند.»
بررسی رفتار کوفیان در پژوهش‌‌های دانشگاهی
«کوفه» و مردمان آن قطعا اصلی‌ترین نقش را در ایجاد واقعه کربلا داشته‌اند، شهری که آن زمان جزء مهم‌ترین بخش‌‌های عراق عرب محسوب می‌شد و البته در دنیای امروز نیز به سهم خود در حوادث عراق اثرگذار است. شاید موقعیت جغرافیایی و سبک زندگی مردمان عرب باعث شده این شهر از دیرباز موردتوجه سیاستمداران باشد و این مقوله در کنار نقش‌‌آفرینی مردمان آن خطه در ایجاد واقعه کربلا و شهادت امام حسین(ع) پای دانشگاه‌‌های کشور را از اواخر دهه 40 برای بررسی ابعاد مختلف این شهر باز کرده و در بازه‌‌هایی وقفه‌‌هایی نیز در پژوهش‌‌های دانشگاهیان با موضوع این شهر صورت گرفته اما از اواخر دهه 80 یعنی از سال 88 تا 97، دانشگاهها روند صعودی در این زمینه داشته‌اند، به‌طوری‌که تنها ظرف همین چند سال، 198 مقاله در ارتباط با این شهر منتشر شده، البته این وضعیت از سال 98 باز روند نزولی به خود گرفته است. در این میان نیز دانشجویان کارشناسی‌ارشد، دکتری تخصصی و دکتری دانشگاه‌‌های آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی، دانشکده علوم و حدیث، دانشگاه تربیت‌مدرس، دانشگاه فردوسی و دانشگاه اصفهان بیشترین نقش را برعهده داشته‌اند و دانشجویان رشته‌‌های تاریخ، معارف اسلامی، ادبیات عربی، ادبیات فارسی و حدیث و علم‌الرجال هم بیشترین مقالات این حوزه را منتشر کرده‌اند. نکته قابل‌توجه اینجاست که اسلام (جامعه‌شناسی) بیشترین کلیدواژه را در میان پژوهش‌‌های صورت‌گرفته برعهده داشته است.
توجه به شخصیت حضرت زینب(س) بیش از دیگر حاضران
در کنار کمکاری دانشگاهها به مقوله قیام امام حسین(ع)، این مراکز درباره شخصیت‌‌های حاضر در واقعه کربلا مانند حضرت ابوالفضل(ع)، حضرت زینب(س) و حضرت رقیه(س) فعالیت تحقیقاتی چندانی نداشته‌اند، تا جایی که می‌توان گفت درمجموع 50 مقاله هم در این‌باره منتشر نشده است. البته باید به این مهم نیز اشاره کرد که در میان این شخصیت‌ها، بیشترین پژوهش‌‌ها معطوف به حضرت زینب(س) بوده و کمترین آن هم درباره حضرت رقیه(س) است. دانشجویان کارشناسی‌ارشد، دکتری، دکتری تخصصی و دکتری حرفه‌ای در حوزه پژوهش‌‌های صورت‌گرفته درباره شخصیت حضرت زینب(س) مشارکت داشته‌اند، درحالی‌که در پژوهش‌‌های مرتبط با دو شخصیت دیگر تنها کارشناسی‌ارشد و دکتری حضور داشته‌اند و ادبیات فارسی، ادبیات عربی، آموزش و پژوهش و تحقیقات تربیتی، تاریخ و ارتباط‌شناسی جزء رشته‌‌های دخیل در پژوهش‌‌های صورت‌گرفته درباره حضرت زینب(س) است. ناگفته نماند که بیشترین مقالات منتشرشده درباره حضرت زینب(س) درباره خطبه‌‌های مربوط به او بوده، در یکی از مقالات منتشرشده با عنوان «مبانی قرآنی اخلاق سیاسی برگرفته از خطبه حضرت زینب(س) در شام» درباره شخصیت این حضرت آمده است: «شخصیت حضرت زینب(س) بعد از واقعه کربلا تعالی می‌یابد و به اوج کمال روحی می‌رسد. اولیای الهی پس از تحمل سختی‌‌ها به درجات بالاتری از کمال دست می‌یابند که نتیجه صبر باشکوه آنها و تحمل رنج و بلاست. زمانی که از حضرت یعقوب پرسیدند چطور است حال شما در آن هنگام که بر سر چاه رفتید وجود یوسف را احساس نکردید، ولی از فاصله دور بوی پیراهن او را استشمام کردید، پاسخ داد این به خواست خداست چون برای رسیدن به این درجات عالی باید سختی و درد فراق و مصیبت‌‌ها را تحمل کرد. شب عاشورا پس از اینکه حضرت زینب متوجه شد که فردا چه اتفاقاتی خواهد افتاد و امام حسین(ع) از مصیبت آینده خبر داد، از شدت حزن و ناراحتی بیهوش شد. امام حسین(ع) با اندک آبی او را به هوش آورد و فرمود مبادا شیطان بردباری تو را از بین ببرد. مهم‌ترین اثری که از این بانوی بزرگوار برای ما به یاد مانده، خطبه‌‌های آتشین آن حضرت در کوفه و شام است که هم درس دین است و هم درس سیاست هم عقل حاکم است هم عشق.»
* نویسنده : زهرا رمضانی،روزنامه‌نگار