به گزارش «فرهیختگان»، برای رسیدن به رقم دقیق شهدای قیام امام‌حسین(ع) باید چند نکته را درنظر گرفت؛ زیرا این ارقام در کتاب‌های تاریخی و مقاتل با یکدیگر متفاوت است. نخستین‌بار عدد 72 تن شهید را ابومِخْنَف لوط بن یحیی ازدی به‌کار برده که هم او نخستین مقتل را نگاشته است. وی در بخشی از روایت شماره 66 می‌نویسد: «حسین یاران خود را آماده نموده و نماز صبح را با آنان برگزار کرد؛ سی‌ودو سوار و چهل پیاده همراه او بود. او زهیر بن القین را فرمانده جناح راست و حبیب بن مظاهر را فرمانده جناح چپ یاران خود قرار داد و پرچم را به‌دست عباس بن علی سپرد. با جمع سی‌ودو سوار و چهل پیاده به رقم 72 نفر می‌رسیم1.»
ابومِخْنَف بعدا در روایت 112 چنین می‌نویسد: «وقتی حسین بن علی(ع) کشته شد؛ سرهای کسانی از اهل‌بیت، شیعیان و یارانش را که همراه او کشته شدند، به نزد عبیدالله بن زیاد بردند. قبیله کنده به سرپرستی قیس بن اشعث سیزده سر، قبیله هوازن به سرپرستی شمر بن ذی‌الجوشن بیست سر، قبیله تمیم با هفده سر، قبیله بنی‌اسد با شش سر، قبیله مذحج با هفت سر و سایر افراد سپاه با هفت سر که جمعا هفتاد سر می‌شود2.» به نظر می‌رسد مورخان بعدی رقم 72 برای شهدای کربلا را از روایت 66 ابومِخْنَف گرفته‌اند. یعنی آنان تعداد سپاه امام را ملاک رقم شهدای کربلا دانسته‌اند که البته درست نیست، زیرا از میان این 72 نفر سپاهی چند نفر جان به‌در بردند؛ مثل ضحاک بن عبدالله مشرقی3 که در پایان جنگ با رخصت امام‌حسین(ع) از کربلا گریخت. یا عقبه بن سمعان غلام رباب دختر امرؤالقیس کلبی همسر امام‌حسین(ع)4 که پس از شهادت امام از صحنه درگیری فرار کرد و توسط سپاه دشمن اسیر شد. یا مرقع بن‌ثمامه اسدی5 که از یاران امام بود و در پایان جنگ برخی از اقوامش که در سپاه دشمن بودند، برایش امان‌نامه گرفتند و عبیدالله هم او را به زاره6تبعید کرد یا غلام عبدالرحمن بن‌عبد ربه انصاری که در کربلا حضور داشت و راوی بعضی از روایات ابومِخْنَف است.
در مقابل، ابومِخْنَف اسامی افرادی را نقل می‌کند که در زمره جنگجویان سپاه امام‌حسین(ع) نبوده، ولی در جنگ شهید شده‌اند؛ مثل زن کلبی7، علی‌اصغر8، نوجوانی از خاندان حسین9 و... بنابراین باید پذیرفت که به احتمال قوی عدد شهدا همان هفتاد نفر بوده است. ابومِخْنَف در کتابش وقتی تعداد شهدا و قاتلان آنها را به اسم نام می‌برد، تعداد آنها حدود 53 نفر شهید می‌شود. اسامی این شهدا بر اساس حروف الفبایی و به همراه نام قاتلان ایشان و ذکر رقم روایت ابومِخْنَف و صفحه آن به قرار جدول ضمیمه است. ابومِخْنَف در جای‌جای مقتل‌الحسین افرادی را برمی‌شمرد که در طول مسیر امام از مکه تا کوفه به وی پیوسته‌اند؛ اما در مقتل‌الحسین چگونگی شهادت ایشان بیان نشده است. در جدول پیوست جلوی نام ایشان علامت + گذاشته شده است.
باید یادآور شد که اسم مقاله «اسامی شهدای قیام امام‌حسین(ع)» نامیده شده تا فراگیر باشد، زیرا می‌دانیم در کوفه هم افرادی نظیر مسلم بن عقیل، هانی بن عروه، عبدالله بن بقطر، قیس بن مسهر، عبدالاعلی کلبی و عماره بن صلخب بودند که قبل از واقعه کربلا شهید شدند و نیز عبدالله بن عفیف ازدی غامدی10 که بعد از واقعه کربلا و هنگام حضور اسرا در کوفه و پس از اعتراض به سخنان ناروای عبیدالله بن زیاد دستگیر و به شهادت رسید. تعداد ایشان جمعا هفت نفر می‌شود. برخی با اتکا بر فهرست اسامی یاران مسلم در کوفه آنها را در جمع شهدا جا داده‌اند، درحالی‌که تفاوت زیادی میان کسانی وجود دارد که در کوفه به مسلم پیوستند و سپس او را تنها گذاشتند با کسانی که در طول مسیر مکه تا کوفه به امام پیوستند و شهادت هم میان آنها و امام‌حسین(ع) فاصله نینداخت. متاسفانه در کتب مقاتل بعدی اسامی شهدای قیام امام‌حسین(ع) به‌درستی ضبط نشده و گاهی اسامی دیگری از سپاه عمر بن سعد در فهرست اسامی شهدا نقل شده است که نقد و بررسی آنها در این مقال نمی‌گنجد. اسامی شهدای کربلا که در ذیل می‌آید، با استفاده از کتاب قیام جاوید، گردانیده مقتل‌الحسین ابومخْنَف فراهم شده است. شهدایی که قبل و اندکی بعد از شهادت امام‌حسین(ع) در کوفه و... شهید شدند.
* نویسنده: حجت‌الله جودکی، پزوهشگر تاریخ