به گزارش «فرهیختگان»، در خبر‌ها آمده که دولت آمریکا قرار است امروز مکانیسم ماشه را علیه ایران فعال کند. براین اساس مایک پمپئو، وزیر امورخارجه آمریکا اطلاعیه‌ای را به شورای امنیت تسلیم خواهد کرد تا براساس آن مکانیسم ماشه و بازگشت خودکار قطعنامه‌‌های قبلی علیه جمهوری اسلامی ایران انجام شود. برای توضیح این بحث ذکر چند نکته لازم است.
یک: فعال‌سازی مکانیسم ماشه منحصر در استفاده از مکانیسم حل اختلاف برجام نیست
مکانیسمی تحت‌عنوان «ماشه» در برجام و قطعنامه 2231 وجود ندارد بلکه منظور از آن، فرآیندی برای بازگشت قطعنامه‌‌های قبلی سازمان ملل است که به‌واسطه قطعنامه 2231 به حالت تعلیق درآمده بود. در ماده 10 و 11 قطعنامه یادشده و در مواد 36 و 37 برجام این فرآیند تحت‌عنوان مکانیسم حل اختلاف آمده است، مکانیسمی به‌شدت نامتوازن و علیه جمهوری اسلامی ایران که در جریان آن اگر فردی از اعضا بخواهد این مکانیسم را به‌طور جدی دنبال کند منجر به بازگشت قطعنامه‌‌ها علیه جمهوری اسلامی ایران می‌شود. به همین علت هم بود که درخصوص نقض برجام توسط آمریکا، طرف ایرانی بحث مکانیسم حل اختلاف را تا انتها دنبال نکرد و صرفا از مفاد ماده 36 برجام استفاده کرد.
در این میان یک نکته مهم وجود دارد، تلقی برخی این است که فعال کردن مکانیسم ماشه و بازگشت قطعنامه‌‌های قبلی، منحصر در استفاده از مکانیسم حل اختلاف تعبیه‌شده در برجام است، بدین معنا که اگر کسی بخواهد مکانیسم ماشه را فعال کند حتما باید در کمیسیون مشترک برجام طرح دعوا کند، سپس مراحل را طی کند. (30 روز در کمیسیون و درنهایت 30 روز هم در شورای امنیت)
در این خصوص باید گفت که این تلقی دقیقی نیست و درواقع یک اشتباه است، چراکه بند 10 قطعنامه 2231 یعنی جایی که درباره مکانیسم حل اختلاف داخل برجام صحبت می‌شود، از عناوین الزام‌آور استفاده نشده است و صرفا اعضای برجام تشویق شده‌اند که از این مکانیسم استفاده کنند.
دقت در ماده 11 که ماده الزام‌آوری است و درباره بحث فعال شدن مکانیسم ماشه توضیحاتی می‌دهد، نشان می‌دهد انحصاری ایجاد نشده که کسی که می‌خواهد مکانیسم ماشه را فعال کند باید از مکانیسم حل اختلاف تعبیه‌شده در برجام استفاده کند. لذا اگر اکنون آمریکا بدون اینکه بخواهد در فرآیند حل اختلاف برجام حضور پیدا کرده و این مکانیسم را فعال کند، مسیری را با همان هدف درپیش گرفته است.
دو: وتوی مضاعف برای باز شدن مسیر فعال‌سازی مکانیسم ماشه
بحث بعدی پاسخ به این سوال است که آیا آمریکا به‌عنوان کشوری که رسما اعلام کرده در برجام مشارکت نمی‌کنم می‌تواند مکانیسم ماشه را فعال کند؟ بحث‌‌های زیادی در این خصوص انجام شده و جزء موارد نادر در فضای بین‌المللی و شورای امنیت است که آیا چنین امکانی هست یا خیر. اکنون از محتوای اندیشکده‌‌های تندرو آمریکایی می‌توان حدس زد که راهبرد ایالات‌متحده استفاده از امکانی به نام «وتوی مضاعف» یا وتوی «دو مرحله‌ای» است.
در ماده 27 منشور سازمان ملل که درباره رویه رای‌گیری در شورای امنیت است، قید شده که اگر یک موضوع از جنس موضوعات «آیین‌نامه‌ای» باشد «بدون حق وتو» رای‌گیری می‌شود، یعنی قید شده که فقط با 9 رای مثبت مساله تصویب خواهد شد. ولیکن اگر موضوع از جنس دیگری باشد که اصطلاحا بدان «محتوایی» گفته می‌شود، برای تصویب 9 رای مثبت نیاز دارد و حتما باید 5 عضو دائم هم نظر مثبت داده باشند یا حداقل مخالفی نباشد. (در اینجا از رای ممتنع به‌عنوان مخالف تلقی نمی‌شود.)
بحث درخصوص مشارکت آمریکا در برجام آیین‌نامه‌ای است
در اینجا بحث مهم این است که آیا آمریکا طبق قطعنامه 2231 یک «مشارکت‌کننده» در برجام محسوب می‌شود یا خیر؟ قاعدتا باید پاسخ داد که این بحث شکلی و آیین‌نامه‌ای است و درواقع یک بحث تفسیری از قطعنامه 2231، که قاعدتا حق وتو نمی‌تواند در جریان بحث درخصوص آن عمل کند.
با توجه به این چالش، آمریکاییها احتمال می‌دهند روسیه و چین برای مواجهه، یک «قطعنامه آیین‌نامه‌ای» را پیشنهاد دهند که در آن آمریکا «عضو مشارکت‌کننده در برجام» دانسته نشده و لذا آمریکا نمی‌تواند از مکانیسم ماشه استفاده کند.
بحث درمورد خود این قطعنامه جدید یک بحث «محتوایی» است، به همین علت با توجه به اینکه آمریکا عضو دائم شورای امنیت است می‌تواند در اینجا ورود کرده و از «حق وتو» خود استفاده کند. لذا ممکن است آمریکا آن را وتو کند و بگوید این موضوع محتوایی است و باید در آن طبق بند سه ماده 27 منشور صحبت شود، نه بند دو ماده 27.
آمریکا در این مرحله اولین وتو را انجام داده تا به‌وسیله آن اجازه ندهد بحث درگرفته، آیین‌نامه‌ای تلقی شود. بعد از این ماجرا باید دوباره به اعتراض اولیه آمریکا برگردیم. در این مرحله وقتی بحث صورت می‌گیرد اکثریت اعضا خواهند گفت که آمریکا عضو مشارکت‌کننده نیست و نمی‌تواند از مکانیسم ماشه استفاده کند. در اینجا که آمریکا دوباره از حق وتوی خود استفاده کرده و این‌بار «عدم عضویت خود در برجام» را وتو می‌کند و پس از این اقدام، امکان خواهد یافت که مکانیسم ماشه را فعال کند.
جان بولتون، مشاور قبلی امنیت ملی آمریکا، در مقاله اخیر خود در وال‌استریت‌ژورنال می‌گوید این سبک استفاده از حق وتو، یک نوع آسیب زدن به اصل حق وتو است و امکان دارد در بلندمدت به ضرر آمریکا باشد و برای همین از دولت آمریکا می‌خواهد این کار را انجام ندهد، هرچند خبر‌ها حاکی از این است که آمریکا می‌خواهد این کار را بکند.
در این میان توجه به این نکته مهم است، رویه‌ای که در قطعنامه 2231 طراحی شد در تاریخ شورای امنیت سازمان ملل بی‌نظیر است، چراکه «مکانیسم ماشه» حق وتو را از کشور‌های دارای حق وتو سلب کرده و باعث شده آمریکا با یکجانبه‌گرایی بتواند این کار را انجام دهد، بدون نیاز به همراهی دیگران. این یک ایراد اساسی بود.
الگوی عمل ایران باید چه باشد؟
اکنون سوال این است که ایران چه کاری باید انجام دهد؟ ایران باید به‌صورت صریح اعلام کند که اگر مکانیسم ماشه با هر کیفیت و شکلی فعال شود، حتما در همان روز تمام بازرسان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی که مازاد بر حالت عادی و صرف اجرای برجام در داخل ایران حضور دارند، اخراج خواهند شد.
طبق صحبت آقای ظریف در برنامه اخیر «نگاه یک»، بیشترین مشغله حال‌حاضر آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، کار‌های مربوط به نظارت بر فعالیت‌‌های ایران ناظر به برجام است، چراکه ایران از نظر نظارت و بازرسی به‌عنوان یک مورد خاص در جهان شناخته می‌شود، آن هم طبق توافقی که خود پذیرفته‌ایم.
این حجم بی‌سابقه بازرسی و نظارتی که آژانس بر ما دارد یک اهرمی برای اعمال فشار بر آمریکاست و نباید این اهرم را نادیده بگیریم. ازاین‌رو احتمالا تنها چیزی که می‌تواند فضای کنونی را تعدیل کند بازی‌کردن با این اهرم است. هرچند دولتمردان دولت دوازدهم چنین اعتقادی ندارند. محمدجواد ظریف در برنامه نگاه یک تصریح می‌کند به‌واسطه اینکه بهانه را از دست آمریکا و رژیم‌صهیونیستی بگیریم همکاری خود را با آژانس ادامه می‌دهیم.
به‌طور دقیق آقای ظریف می‌گوید ما چیزی برای پنهان کردن نداریم، برای همین برای اینکه جلوی دروغ گفتن آمریکا و رژیم‌صهیونیستی را بگیریم با آژانس همکاری خود را ادامه می‌دهیم. از دیدگاه نگارنده، این تلقی غلطی است، چراکه قاعدتا باید با درنظر گرفتن معادلات قدرت به این داستان نگاه کنیم.
با احیای 6 قطعنامه، تعهدات 2231 از بین نمی‌رود
نکته آخر اینکه بازگشت قطعنامه‌‌های پیشین سازمان ملل، طبق ماده 12 قطعنامه 2231 به‌معنای ملغی شدن کل قطعنامه 2231 نیست، بلکه بخش‌‌هایی از قطعنامه 2231 که در ارتباط با تحریم‌‌های گذشته شورای امنیت سازمان ملل بوده، ملغی می‌شود و باقی ساختار قطعنامه 2231 ازجمله برجام باقی می‌ماند و این به معنای این است که تعهدات هسته‌ای ایران باقی خواهد ماند، برای همین هم در ماده 12، ایران یک توضیحی را بیان کرده، بدین صورت که اگر قطعنامه‌‌های قبلی سازمان ملل برگردد مبنایی می‌شود که ایران هم بخشی یا کل تعهدات خود را انجام ندهد.
لیکن نکته این است که این یک متن الزام‌آور نیست و تنها بیان شده ایران این مساله را بیان کرده است. لذا باید ایران از این اهرم فشار استفاده کند، چراکه نباید این تلقی در ذهن آمریکاییها شکل بگیرد که ایران درصورت بازگشت قطعنامه‌‌ها کار خاصی نمی‌کند و صرفا یک موضع‌گیری ساده خواهد داشت. ازاین‌رو لازم است تهدید ایران روشن و معتبر باشد که اگر این اتفاق رخ دهد، حتما بازرسی‌‌ها و نظارت‌‌های پروتکلی و فراپروتکلی که در ذیل برجام پذیرفته، به‌طور کامل لغو شده و بازرسان اضافی آژانس اخراج می‌شوند.
* نویسنده: مسعود براتی، پژوهشگر