به گزارش «فرهیختگان»، تحقیقات و مطالعات علمی یکی از راهکار‌های برون‌رفت دنیا از چالش‌‌ها و مشکلاتی است که راه دیگری برای آن نمی‌توان یافت. این پژوهش‌‌ها به کمک دانشمندان می‌آید تا در حساس‌ترین شرایط، دنیا دست خالی نباشد و مردم بتوانند به‌واسطه یافته‌‌های جدید، خود را از مشکلات بیرون بکشند و زندگی راحت‌تری داشته باشند. این یافته‌‌ها گاهی حاصل محققان یک کشور و گاه محصول مشترک محققان چند کشور است که دستاورد ارزشمندی را ایجاد می‌کنند که دیگر حد و مرز نمی‌شناسد و بسیاری از مردم جهان می‌توانند از آن بهره‌مند شوند. پیش از همه‌گیری ویروس کرونا، همکاری‌‌های تحقیقاتی بین‌المللی به‌دلیل نتایج خوبی که به دست آورد، بسیار موردتوجه محققان و حتی سیاستگذاران قرار گرفت، به‌طوری‌که آنها تمایل خود را نسبت به تعامل و همکاری‌‌های بین‌المللی و بینمرزی بیش از پیش نشان دادند. درواقع، رسیدن به چنین همکاری‌‌هایی بین سیستم آکادمیک و دانشگاهی در سطح جهان به‌عنوان هدفی مطلوب موردپذیرش محققان قرار گرفت که از این طریق، ضریب تاثیر استناد به کار‌های تحقیقاتی بهبود یافته و روند پیشرفت آنها تسریع می‌شد.
آنلاین شدن همکاری‌‌های علمی و تحقیقاتی
کووید-19 و گسترش آن در کشور‌های مختلف، شوک بزرگی را به شبکه محققان و دانشمندان جهان وارد کرد؛ محققانی که گاه فرصت دور هم جمع شدن در کنفرانس‌‌ها و جلسات علمی را پیدا می‌کردند و حتی برای شرکت در کنفرانس‌‌های بین‌المللی مسافت‌‌های طولانی را طی می‌کردند، کاملا این فرصت را از دست دادند و بیشتر این جلسات از راه دور و به‌صورت آنلاین برگزار شد و همکاری آنها به این صورت ادامه پیدا کرد. البته هنوز هم ممکن است مدتی طول بکشد تا تاثیر واقعی این همه‌گیری مشخص شود اما داده‌‌های اولیه از زمان شیوع این ویروس نشان می‌دهد که همکاری‌‌های بین‌المللی میان محققان و دانشمندان هم تحت‌تاثیر ماهیت جهانی بحران، هنوز هم به‌طور گسترده اما از راه دور انجام می‌شود و آنها در هر شرایطی سعی می‌کنند بحران را پشت‌سر بگذارند تا با مشارکت یکدیگر به نتیجه برسند.
کار گروهی کرونا به‌مرور بیشتر شده
مطالعاتی در آمریکا، چین و استرالیا و نیز کشور‌هایی صورت گرفته که سابقه شیوع ویروس‌‌های سارس و مرس را داشته و طی آن، مقالات منتشرشده درباره کروناویروس مورد ارزیابی قرار گرفته‌اند. طبق این دادهها، نخستین کشور‌هایی که ویروس کرونا را تجربه کرده‌اند مانند چین، سهم بیشتری از تحقیق و مطالعه پیرامون این ویروس را برعهده دارند. وضعیت کرونایی در جهان، باعث شد تعداد نویسندگان و محققان و کشور‌هایی که در تحقیقات کرونایی نقش داشتند، کاهش چشمگیری داشته باشند. اما در این میان، پیوند‌های پژوهشی و تحقیقاتی بین محققان آمریکایی و چینی بیشتر به چشم می‌خورد و شاهد آن هستیم که دولت‌‌های کوچک‌تر و درحال توسعه معمولا در این همکاری‌‌ها دخالت نمی‌کنند. به گزارش تایم، یافته‌‌ها حکایت از آن دارد که همه‌گیری جهانی کووید-19 به‌نوعی مکان جغرافیایی تحقیقات کروناویروس را هم علاوه‌بر ساختار گروه‌‌های تحقیقاتی و دانشمندان تغییر داده و ساختار‌های عضویت گروه‌‌های تحقیقاتی را کوچک‌تر از قبل از کرونا کرده است.
کارولین واگنر، رئیس امور بین‌المللی دانشگاه ایالتی اوهایو می‌گوید: یادآوری این مطلب مهم است که مشارکت بین‌المللی در واکنش مناسب نسبت به شوکی که جهان با آن روبه‌رو شده، تلاشی است که دانشمندان در روز‌های نخست همه‌گیری برای کشف و شناخت هرچه بیشتر این ویروس از خود نشان دادند. محققان چینی در ابتدای شیوع کرونا به‌عنوان نخستین کشور درگیر با این ویروس با سرعت وارد عمل شدند، اما دادهها حکایت از آن دارد که بعد از چین، محققان آمریکایی هم به‌طور انفرادی و در قالب گروه‌‌های مطالعاتی و نیز کشور‌های دیگری چون انگلیس که از بدنه مطالعاتی و پژوهشی بسیار قدرتمندی برخوردار هستند، با گذر زمان و گسترده‌تر شدن ویروس به‌مرور وارد گردونه تحقیقاتی شدند.
کم‌فروغی کشور‌های درحال توسعه
پروفسور واگنر معتقد است که یافته‌‌های تحقیقاتی مبتنیبر گرایش نخبگان و دانشمندان برای برقراری ارتباط با یکدیگر ازجمله ویژگی‌‌های مثبتی است که می‌توان آن را مدیون ویروس کرونا بود که باعث تنگاتنگ شدن این مشارکت‌‌ها شد. اما یافته‌‌ها نشان می‌دهد که مشارکت کشور‌های درحال توسعه در تحقیقات گروهی در دوران کرونا کاهش یافته و تنها 11درصد مقاله‌‌ها از جمع تعداد مقالات را محققان غیراروپایی تشکیل می‌دادند و به‌طورکلی، متوسط تعداد کشور‌هایی که مقاله‌‌های علمی خود را با همکاری دیگر محققان به نگارش درآورده‌اند، به‌طور قابل‌توجهی رو به کاهش است. در این میان، سهم مقاله‌‌های علمی ارائه‌شده در دوران کرونا در کشور‌های آمریکا و چین روند افزایشی داشته و از 3.6درصد به 4.9درصد رسیده است. این آمار، بیانگر تقویت همکاری‌‌های تحقیقاتی این دو کشور در دوران شیوع کروناست و بر این نکته تاکید دارد که حتی فشار‌ها و تنگنا‌هایی که به‌لحاظ جغرافیایی در سال‌‌های اخیر بین این دو کشور حاکم بوده، نتوانسته آنها را از مشارکت‌‌های علمی و تحقیقاتی باز دارد و دانشمندان بی‌تفاوت نسبت به مسائل سیاسی و اختلافاتی که دو کشور با هم دارند، همگی برای دستیابی به یک هدف، در دوران کرونا به همکاری‌‌های مطالعاتی پرداخته‌اند.
دو محقق از مرکز مطالعات آموزش عالی در دانشگاه آریزونا با بررسی الگوی مشارکت بین‌المللی در تحقیقات علمی به‌ویژه در دوران همه‌گیری ویروس کرونا، میزان این همکاری‌‌های بینمرزی را با سال‌‌های قبل از بروز همه‌گیری مقایسه کرده‌اند. یکی از مهم‌ترین یافته‌‌های به‌دست آمده از این مقایسه، اینجاست که همکاری‌‌های بین‌المللی پیرامون تحقیقات کرونا و شمار مقالات منتشرشده از ژانویه تا ماه می امسال در مقایسه با پنج سال گذشته به‌طور چشمگیری افزایش یافته، به‌طوری‌که بیش از یک‌سوم (34 درصد) مقاله‌‌های مرتبط با کووید-19 ماحصل همکاری و مشارکت محققان بین‌المللی بوده است؛ درحالی‌که آمار مقاله‌‌های مشترک بین‌المللی بین سال‌‌های 2015 تا 2019 تنها 23درصد بوده است که حدود 11درصد رشد را نشان می‌دهد. البته به نظر می‌رسد همه‌گیری کرونا تاثیری در همکاری‌‌های تحقیقاتی غیرکرونایی که حدود 28درصد را به خود اختصاص می‌داد، نداشته است.
البته تنوع و اختلاف‌‌های زیادی بین کشور‌های مختلف وجود دارد. برخی کشورها که فعالیت تحقیقاتی بالایی دارند، در دوران کرونا سهم بیشتری از مشارکت تحقیقاتی برای انتشار مقاله‌‌های علمی داشتند اما درصد همکاری‌‌های بین‌المللی محققان چینی در مقایسه با 22درصد سال‌‌های 2015 تا 2019 کمتر شده و به 20درصد رسیده، درحالی‌که شمار مقالات غیرکرونایی چین در سال 2020 حدود 25درصد بوده است که گرایش بهسمت تولید داخلی را در چین نشان می‌دهد که در دیگر همکاری‌‌های تحقیقاتی هم مطرح شده است.
گزارش‌‌ها بیانگر آن است که آمریکا و چین تمایل زیادی به انجام تحقیقات مشترک و دوجانبه با یکدیگر در زمینه‌‌های علمی دارند و همه‌گیری کرونا هم شرایطی را مهیا کرد تا دو کشور تعاملات خود را افزایش داده و مقاله‌‌های علمی فراوانی را پیرامون ویروس کووید-19 ارائه دهند. درواقع، شواهد حاکی از آن است که به‌رغم تنش‌‌های جغرافیایی سیاسی حاکم بین دو کشور، دانشمندان آمریکایی و چینی همکاری بسیار خوبی با یکدیگر داشته و حتی همکاری مطلوب‌تری نسبت به پیش از دوران کرونا دارند و این نشان می‌دهد که محققان به‌ویژه در زمانی که بحران‌‌های جهانی ایجاد می‌شود، تمایل بیشتری برای همکاری‌‌های بین‌المللی از خود نشان می‌دهند. البته به‌طور دقیق نمی‌توان مشخص کرد که آیا افزایش همکاری محققان آمریکایی و چینی حتما به‌دنبال شوک عمیقی بوده که همه‌گیری ویروس کرونا در جهان ایجاد کرده یا تمایل به کسب اطلاعات بیشتر درباره کووید-19؛ و این که آیا تنش‌‌های جغرافیایی سیاسی ممکن است همکاری‌‌های تحقیقاتی بین‌المللی را هم تحت‌تاثیر قرار دهد؟
اما این مساله را نمی‌توان نادید گرفت که شیوع ناگهانی کرونا در جهان، محققان را بر آن داشت تا راهکار‌های کلی را برای مقابله با ویروس کرونا ارائه دهند که سریع‌ترین روش، همکاری تحقیقاتی گروه‌‌های محقق در دنیا بود. اما سیاست‌‌هایی که به‌ویژه در آمریکا اصل مهاجرت را زیر سوال می‌برد، منابع مالی را که باید به پروژه‌‌های تحقیقاتی تعلق می‌گرفت، محدود کرد. از دیدگاه آنها، دانشمندان جاسوسانی هستند که اطلاعات را رد و بدل کرده و همکاری‌‌های جهانی را دشوار می‌کنند. پروفسور واگنر همچنین به این نکته اشاره می‌کند که تصویر مبهمی از همکاری‌‌های بین‌المللی تحقیقاتی در کشور‌های دیگر وجود دارد اما چالش‌‌های به‌وجودآمده باعث شکل‌گیری شبکه‌‌های تحقیقاتی جهانی می‌شود که کشور‌های دیگر را هم به این گردونه وارد می‌کند. درحال‌حاضر، با توجه به بازگشتن قرنطینه به برخی کشورها و سخت شدن جابه‌جایی بین کشورها، این ممکن است مانعی برای آغاز همکاری‌‌های بین‌المللی باشد. به‌طور قطع، شکافی که امسال با توجه به وضعیت کرونایی ایجاد شده، تازه‌ترین تحقیقات را هم زیر سوال می‌برد و از آنجا که ایده‌‌های جدید معمولا در میان مردم شکل می‌گیرند، درنتیجه منجر به دستیابی به موفقیت، اکتشاف و ترکیبات جدید می‌شود. بیشترین نگرانی موجود، کاهش سریع حضور کشور‌های درحال توسعه در مشارکت‌‌های بین‌المللی تحقیقات مرتبط با کووید-19 است. تلاش برای برگرداندن کشور‌های درحال توسعه به مشارکت‌‌های بین‌المللی در دوران کرونا مستلزم تلاش سیاست جمعی است.
تاثیر کرونا بر فعالیت دانشمندان
مطالعات مختلفی روی تاثیر شیوع ویروس کرونا بر روند کاری محققان و دانشمندان انجام شده که از بین بیش از سه هزار دانشمند، 90درصد تاکید کرده‌اند که کووید-19 در فعالیت‌‌های تحقیقاتی آنها اختلال ایجاد کرده و 31درصد هم اعلام کرده‌اند که در این مدت هیچ کار تحقیقی مفیدی انجام نداده‌اند. حوزه شیمی یکی از مهم‌ترین حوزه‌‌هایی بود که تحت‌تاثیر محدودیت‌‌های کرونایی در جهان قرار گرفت، به‌طوری‌که حدود نیمی از محققان (47درصد) فعالیت‌‌های خود را به‌شدت تحت‌تاثیر قرنطینه در دوران کرونا عنوان کردند. این اعمال محدودیت‌‌ها برای رشته زیست‌شناسی 39درصد و برای رشته‌‌های پزشکی و علم مواد 36درصد بوده است.
در میان کشور‌های دنیا، هندوستان بیشترین تاثیر منفی را از نظر تحقیقاتی و محدودیت دانشمندان خود در دوران کرونا متحمل شد. 18درصد از محققان معتقد بودند که در این بازه زمانی اصلا قادر به تحقیق و مطالعه نبوده‌اند. در برزیل هم آمار تقریبا مشابهی به چشم می‌خورد، به‌طوری‌که 12درصد محققان هیچ فعالیتی در دوران قرنطینه کرونا نداشتند. اما گزارش‌‌ها حاکی از آن است باوجود محدودیت‌‌های اعمال‌شده در دوران قرنطینه و کاهش فعالیت بسیاری از محققان، برخی دانشمندان و محققان موفق به دریافت گرنت‌‌های قابل‌توجهی شدند و توانستند تحقیقات خود را پیش ببرند. با قرنطینه شدن شهرها، بسیاری از محققان دیگر قادر به جمع‌آوری داده‌‌های تجربی از آزمایشگاه‌ها، سفر‌های زمینی یا بررسی‌‌ها نبودند و آمار‌ها نشان می‌دهد که بسیاری از آنها (حدود 65درصد) ترجیح دادند طی 12 تا 18 ماه آینده از داده‌‌های قبلی خود در تحقیقات استفاده کنند.
* مترجم: ندا اظهری