به گزارش «فرهیختگان»، درحال حاضر سرعت رشد تکنولوژی دیگر از سال و ماه به روز و حتی ساعت تبدیل شده و هرچند دقیقه‌ای که می‌گذرد، بشر فرسنگ‌ها در مسیر دانش حرکت کرده است؛ موضوعی که شاید تا کمتر از یک قرن پیش جزء رویای انسان محسوب می‌شد، امروزه رنگ واقعیت گرفته و حالا می‌توان به راحتی به تکنولوژی‌های عجیب و غریبی که در مقطعی جزء رویاهای انسان محسوب می‌شد، دست پیدا کرد. قطعا تحقق این مساله و جایگاه فعلی انسان در این حوزه به پشتوانه اصلی مراکز آکادمیک صورت گرفته و این اساتید و دانشجویان هستند که هر روز درهای جدیدی از دانش و فناوری را به روی دنیا می‌گشایند. ایران نیز بیش از یک دهه است که با تمرکز بر حوزه‌های علمی توانسته جایگاه خود را در دنیا محکم کند و حالا براساس نظام رتبه‌بندی سایمگو در زمره 15 قدرت علمی دنیا محسوب می‌شود؛ قدرتی که دانش فنی لازم برای رفع بسیاری از نیازهایش را در اختیار دارد و می‌تواند دست به خلق محصولات موردنیازش آن هم با فناوری بالا بزند، اما شاید وضعیت رشد علمی و رفع نیازهای داخلی در کشورمان با آنچه در کشورهای پیشرفته وجود دارد، کمی متفاوت باشد و همین مساله باعث شده بطن جامعه چندان در جریان پیشرفت‌های عظیم علمی دانشمندان و دانشگاهیان کشور قرار نگیرد. درحالی که ایران در برخی حوزه‌های هایتک جزء سرآمدهای منطقه و حتی دنیا قرار دارد اما در مقابل جای خالی دانشگاه‌ها برای ارائه راهکارهای علمی و عملی برای برون‌رفت از بسیاری از مشکلات نیز به‌شدت احساس می‌شود و از طرف دیگر تعداد بالای فارغ‌التحصیلان بیکار در رشته‌های مختلف نیز باعث شده جامعه انتقادات جدی را نسبت به مراکز دانشگاهی مطرح کند.
فاصله معنادار میان رشد علمی کشور و مشکلات موجود، ظرفیت دانشگاه‌ها در پیشرفت علمی کشور، لزوم تغییر در نظام آموزشی عالی و... باعث شد تا در این گزارش به سراغ یکی از معاونان دانشگاه‌های برتر کشور برویم تا برایمان از چرایی وضعیت فعلی کشور بگوید.
مدیریت رشد علمی باعث رشد فناوری و ثروت‌آفرینی از دانش می‌شود
محمد طالعی، معاون پژوهشی دانشگاه خواجه نصیرالدین طوسی درباره جایگاه پانزدهم علمی ایران در دنیا به اعتبار نظام رتبه‌بندی سایمگو گفت: «ما در حوزه مستندات بین‌المللی با دو نمودار روبه‌رو هستیم؛ یک نمودار مربوط به رشد علمی می‌شود و دیگری درمورد رشد فناوری است که طبیعتا با یکدیگر متفاوت هستند. ما در حوزه نمودار علمی حتی از کشورهایی مانند ترکیه نیز جلوتر هستیم اما در بحث تبدیل علم به فناوری و ثروت‌آفرینی از این حوزه شیب پیشرفت‌مان از ترکیه کمتر است و یکی از دلایلی که گفته می‌شود علی‌رغم رشد علمی در کشور، تاثیر این مساله در کشور مشاهده نمی‌شود نیز همین تفاوت میان رشد علمی و تبدیل آن به محصول است؛ چراکه ما نتوانسته‌ایم از علم به تولید ثروت برسیم.»
او با تاکید بر اینکه طی چند سال اخیر بخش‌های مختلف کشور اعم از معاونت پژوهشی وزارت علوم، معاونت علمی ریاست‌جمهوری و... به سمت ثروت‌آفرینی از دانش حرکت کرده‌اند، ادامه داد: «اما قطعا حصول نتیجه در این زمینه زمانبر است و این‌طور نیست که بگوییم به‌زودی می‌توانیم نتایج حاصل از آن را در حوزه‌های مختلف مشاهده کنیم. از طرف دیگر شاهد تغییر دیدگاه مدیران دانشگاه‌ها و اعضای هیات‌علمی نیز در این زمینه هستیم اما طبیعتا برای اینکه سیاستگذارها و تغییر دیدگاه‌ها به نتیجه برسد، باید منتظر بمانیم. با این حال آنچه واضح است اینکه اگر رشد علمی به خوبی مدیریت شود، قطعا باید به رشد فناوری و تولید ثروت برای کشور در سطوح مختلف منتهی شود.»
در حوزه نانو، زیست‌فناوری و دارو به خلق ثروت از دانش رسیده‌ایم
معاون پژوهشی دانشگاه خواجه‌نصیرالدین طوسی با تاکید بر اینکه در برخی حوزه‌های علمی توانسته‌ایم از دانش به ثروت برسیم، تصریح کرد: «در حوزه‌هایی مانند نانو، زیست‌فناوری و دارو به دلیل اینکه از گذشته ورود کرده بودیم و با توجه به سیاستگذاری‌های صورت‌گرفته توانستیم در بحث تبدیل دانش این حوزه‌ها به فناوری موفق عمل کرده و حتی به ثروت‌آفرینی برسیم، اما طبیعتا این مهم شامل حال همه حوزه‌های دانشی نمی‌شود، درحالی که باید تلاش کرد چنین مساله‌ای محقق شود و بتوانیم در همه بخش‌ها، علم را به فناوری تبدیل کنیم.»
سیاستگذاری وزارت علوم و دانشگاه‌ها کیفی‌تر کردن مقالات است
طالعی درباره تغییر مسیر دانشگاه‌ها طی سال‌های اخیر در حوزه تبدیل دانش به ثروت بیان داشت: «مساله کیفی کردن طی چند سال اخیر مورد توجه قرار گرفته است، اما نمی‌توان این مساله را نادیده گرفت که در یک برهه‌ای برای اینکه بتوانیم در حوزه علم‌سنجی دنیا قرار بگیریم و با کشورها در سطح بین‌المللی رقابت کنیم، بیشتر به‌دنبال انتشار مقالات بوده‌ایم. امروزه دانشگاه‌های برتر کشور به دنبال کیفی‌کردن مقالات هستند و به سمتی حرکت کرده‌اند و سیاست‌های ارزیابی و رتبه‌بندی فعالیت اعضای هیات‌علمی‌شان را نیز به‌گونه‌ای در نظر گرفته‌اند که مقالات کیفی‌تر منتشر شود.»
به گفته او امروزه اعضای هیات‌علمی به‌دنبال این هستند که مقالات ISIشان در سطح Q1 و Q2 منتشر شود تا از این طریق هم در نشریات معتبرتری چاپ شود و هم با ارجاعات بیشتری همراه شده و توسط محققان معتبرتری بازخوانی شود، قطعا این مساله نتیجه سیاستگذاری است که در سطح وزارت علوم و دانشگاه‌ها برای انتشار مقالات کیفی‌تر دنبال می‌شود.
باید در حوزه چاپ مقالات و تولید محصول از دانش به تعادل برسیم
او با تاکید بر اینکه قطعا باید در حوزه چاپ مقالات و تولید محصول از دانش به تعادلی در دانشگاه‌هایمان برسیم، اظهار داشت: «مقاله تنها همانند یک تفاهم بین اعضای هیات‌علمی و دانشجویان تحصیلات تکمیلی به‌شمار می‌رود و قطعا به جز این دو قشر، کس دیگری در انتشار مقاله دخیل نیست. به‌عبارت دیگر یک عضو هیات‌علمی است که تصمیم می‌گیرد نتیجه فعالیت‌های دانشجوی کارشناسی‌ارشد یا دکترایش ارزش انتشار در نشریات بین‌المللی را دارد و بعد از آن نگارش مقاله را با همکاری یکدیگر و بدون تاثیرپذیری از سیاست‌های بیرونی، اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و... موجود در کشور دنبال می‌کند و این مساله باعث شده شاهد وضعیت فعلی در حوزه مقالات باشیم.»
طالعی درباره راهکارهای برون‌رفت از چنین شرایطی تصریح کرد: «طبیعتا وقتی سیاستگذاری بلندمدتی وجود داشته باشد، وضعیت مراکز دانشگاهی در حوزه انتشار مقالات به‌طور کامل متفاوت می‌شود. به‌طور مثال اگر سیاستگذاری شود که مقالات در یکی از حوزه‌های موردنیاز کشور دنبال شود، اولا که برنامه‌ریزی‌ها بلندمدت خواهد بود و قطعا برنامه‌ریزی فعالان این حوزه در راستای تولید محصول حرکت می‌کند، هرچند نباید تصور شود بعد از گذشت 6 ماه می‌توان نتیجه تحقیقات را در صنعت دید، اما قطعا تاثیرش را در حوزه نگارش مقالات خواهد گذاشت و آن زمان است که می‌توان انتظار داشت مقالات در راستای حل مشکلات داخل باشد.»
رفتارهای سیاسی بر حوزه دانشی اثرگذار است
معاون پژوهشی دانشگاه خواجه نصیرالدین طوسی اظهار داشت: «طی چند سال اخیر برخی دانشگاه‌ها در حوزه‌های مختلف سرمایه‌گذاری کرده بودند. به‌طور مثال چنین مساله‌ای را در حوزه نفت شاهد هستیم که حتی به تولید محصول از سوی جامعه آکادمیک نیز منجر شد اما به محض اینکه تحریم‌ها برداشته شد، شاهد واردات همان محصول تولید داخل بودیم و عملا سرمایه‌گذاری بخشی علمی کشور به ثمر نرسید اما به محض اعمال مجدد تحریم‌ها دوباره نگاه‌ها به دانش داخلی بازگشت. قطعا این قبیل رفتارهای سیاسی در حوزه دانشی نیز اثرگذار است.»
طالعی با اشاره به صحبت‌های اخیر رهبری درباره بحث واردات گفت: «رهبری نیز چندی پیش مجددا تاکید کردند علی‌رغم تولید برخی محصولات در داخل کشور، اما واردات آن نیز انجام می‌شود؛ طبیعتا زمانی که چنین اتفاقی رخ می‌دهد پژوهشگر و سرمایه‌گذاری که می‌خواهد از او حمایت کند تا دانش علمی او به محصول منجر شود، دیگر تمایلی برای تداوم فعالیتش ندارد؛ همچنین چنین رفتارهایی باعث می‌شود سرمایه صنعتگران و دانش دانشگاهیان منجر به بازده اقتصادی مناسب نشود تا به‌طور مثال بتوانیم شرکت‌هایی مانند آمازون را در کشور راه‌اندازی کنیم که گردش مالی بالایی داشته باشد.»
برای تبدیل علم به ثروت در حوزه‌های مختلف نیازمند اکوسیستم هستیم
او افزود: «تبدیل علم به ثروت نیازمند یک اکوسیستم است؛ چراکه علم در دانشگاه‌ها تولید می‌شود اما باید خاستگاهی را در صنعت داشته باشد که بتواند به محصول و فناوری منجر شود. در اصل تبدیل علم به ثروت نیازمند وجود یک سرمایه‌گذار بخش دولتی یا صنعتی است و نباید فراموش کرد که همه سرمایه‌گذاری‌ها نیز درنهایت به خلق محصول ختم نمی‌شود و ورود به این کار با ریسک همراه است. قطعا در چنین شرایطی وقتی سرمایه‌گذار مطمئن باشد که بازار فروش محصول را در اختیار خواهد داشت و بعدا با واردات روبه‌رو نمی‌شود، می‌توان برای تبدیل علم به ثروت امید داشت، اما وقتی چنین اعتمادی بین بخش‌های مختلف وجود ندارد قطعا سرمایه‌گذاری کمتری رخ می‌دهد. همچنین صنعت باید متکی به داخل باشد و نگاهش را به واردات محصولات موردنیازش ببیند، هرچند این اتفاق هم رخ داده اما باید بیش از پیش شود.»
معاون پژوهشی دانشگاه خواجه نصیرالدین طوسی درباره ظرفیت کشور در رشد علمی اظهار داشت: «براساس اعضای هیات‌علمی و تعداد دانشجویان تحصیلات تکمیلی‌مان توان کشور در این زمینه مشخص می‌شود و اگر روند رشد علمی کشور طی چند سال اخیر را مورد بررسی قرار دهیم، می‌بینیم که طی پنج سال اخیر جایگاه ایران در رشد علمی دنیا تقریبا ثابت بوده و با رشد یک پله‌ای یا روند نزولی یک‌پله‌ای مواجه بوده است. معتقدم کشور در این حوزه به حالت پایداری رسیده و رشد بیش از این با توجه به تعداد اساتید و دانشجویان کمی سخت به نظر می‌رسد، البته اگر تلاش کنیم می‌توانیم همین جایگاه را حفظ کنیم.»
طالعی درباره چرایی عدم ارائه راهکارهای علمی توسط دانشگاهیان در حوزه‌هایی مانند اقتصاد که نیاز به خلق محصول از علم ندارد، تصریح کرد: «متاسفانه ما شاهد طرح موضوعات اقتصادی از سوی مسئولان این حوزه با دانشگاه‌ها نیستیم، از طرف دیگر تصمیمات فی‌البداهه در این زمینه صورت می‌گیرد و به همین دلیل شاهد هستیم که دانشگاه‌ها نمی‌توانند برای رفع مشکلات راهکار ارائه دهند، به‌طور مثال طی چند ماه اخیر شاهد هستیم شورای عالی اقتصاد یک‌بار تصمیم می‌گیرد سود بانکی را افزایش دهد اما بعد از مدتی دوباره اقدام به کاهش آن می‌کند، طبیعتا چنین تصمیماتی ناشی از عدم مطالعه موضوع است.»
جذب فارغ‌التحصیلان ایرانی جزء اولویت‌های اول کشورهای آمریکایی و اروپایی
او با تاکید بر اینکه معتقدم استانداردترین محصولی که در کشور تولید می‌شود، همان فارغ‌التحصیلان دانشگاهی هستند، افزود: «نگاه کنید امروزه فارغ‌التحصیلان دانشگاهی ما جزء اولویت‌های اول برای جذب توسط کشورهای اروپایی و آمریکایی هستند، درحالی که آنها نیز در همین نظام آموزشی کشور رشد می‌کنند، این مساله نشان می‌دهد خروجی دانشگاه‌های ما در حوزه تربیت نیروی انسانی با کیفیت است و این مشکل کشور ماست که نمی‌توانیم از آنها استفاده کنیم.»
معاون پژوهشی دانشگاه خواجه نصیرالدین طوسی در همین زمینه خاطرنشان کرد: «عدم‌استفاده از فارغ‌التحصیلان دانشگاهی کشور به دلیل نبود همان اکوسیستم خلق ثروت از دانش است، چراکه کشورهای دیگر به راحتی می‌توانند از همین فارغ‌التحصیلانی که در نظام آموزشی ما تربیت یافته‌اند، استفاده کرده و حتی اولویت اصلی‌شان نیز جذب آنها باشد.»
* نویسنده: زهرا رمضانی، روزنامه‌نگار