به گزارش «فرهیختگان»، صنعت لوازم خانگی یکی از صنایع بسیار مهم است که به‌واسطه حرکت در لبه تکنولوژی، تولید محصول در این حوزه و ماندن در کورس رقابت، بستگی زیادی به سطح فناوری، هزینه در تحقیق و توسعه و شناخت ذائقه متغیر در بازار دارد. همچنین یکی دیگر از مهم‌ترین پیش‌نیازهای فعالیت در این صنعت، تامین مواد اولیه و قطعات و اجزای ساخت کالاهاست که در برخی از این کالاها، انحصار آن در اختیار فقط چندکشور محدود است. این موضوعات سبب‌شده تولید و فعالیت و رقابت و ماندن در بازار لوازم خانگی سخت و شکننده باشد. بررسی‌ها نشان می‌دهد صنعت لوازم خانگی ایران از دهه 1340 که بنیان اولیه برخی برندهای نوستالژیک کشور گذاشته می‌شد، فراز و نشیب‌های زیادی را به‌خود دیده است، به‌طوری‌که تا نیمه دهه 1380 برخی برندهای لوازم خانگی قدیمی ایرانی که چندین دهه با فناوری قدیمی در خط تولید و حداقل هزینه در تحقیق و توسعه در بازار فعالیت می‌کردند، به‌همین واسطه در دهه 1380 از رقابت در بازار باز مانده و کم‌کم خاموشی را تجربه کردند. با خروج این برندها از بازار لوازم خانگی، گرچه برخی برندهای جدید داخلی وارد بازار لوازم خانگی کشور شدند، اما با واردات انحصاری کالاهای خارجی و ازجمله واردات گسترده برندهای کرهای، بازار لوازم خانگی ایران عمدتا در اختیار برندهای کرهای قرار گرفت. با تجربه تحریم‌های سال 1390 و 1391 برخی واردکنندگان داخلی اولین اقدامات برای مونتاژ گسترده و سپس داخلی‌سازی محدود را شروع کردند. اما با شروع مجدد تحریمها در سال 1397 و با کاهش واردات و قطع همکاری‌ها، سرعت داخلی‌سازی محصولات لوازم خانگی بیشتر شده و آمارها نشان می‌دهد هم‌اکنون تعمیق داخلی‌سازی با سرعت قابل‌توجهی درحال انجام است؛ به‌طوری‌که طبق بررسی ها، در سال‌گذشته میزان تولید برخی محصولات منتخب لوازم خانگی رشد 10 تا 20 درصدی نسبت به سال 1397 داشته و در سال‌جاری نیز براساس آمارها دوماهه اول سال، به‌طور میانگین تولید این محصولات 55 درصد رشد را تجربه کرده است. در گزارش پیشرو همچنین به آمارهای فروشگاه‌های آنلاین از پرفروش‌ترین برندها در کشور اشاره شده که نتایج آن نشان می‌دهد طی دوسال اخیر اقبال عمومی گسترده‌ای به کالاهای داخلی و ازجمله به لوازم خانگی داخلی به‌وجود آمده است. فعالان بازار لوازم خانگی می‌گویند درحال‌حاضر با حدود 20 درصد ظرفیت بالقوه خود فعالیت می‌کنند و اگر کنترلی روی قیمت مواد اولیه مانند فولاد، مس، آلومینیم و محصولات پتروشیمی و همچنین نوسان نرخ ارز وجود داشته باشد و همچنین دولت عزم خود را برای مبارزه با قاچاق لوازم خانگی به کار گیرد، می‌توانند پاسخ این اقبال عمومی را با قیمت و کیفیت نسبتا قابل‌قبول بدهند.
رشد 55 درصدی تولید لوازم خانگی
تولید محصولات لوازم‌خانگی طی سالهای اخیر فرازونشیب‌های زیادی را تجربه کرده است. در این زمینه بررسی آمارهای منتشرشده از سوی وزارت صمت نشان می‌دهد در تولید تلویزیون، تعداد تولید سالانه کشور از دومیلیون و 61 هزار دستگاه در سال 1392 به 1.5میلیون دستگاه تا سال 1395، به یک میلیون و 257 هزار دستگاه تا سال 1396 (قبل از تحریم)، به 776 هزار دستگاه تا سال 1397 و به 825 هزار دستگاه در سال 1398 رسیده است. طبق آمارهای مذکور تولید تلویزیون طی سالهای 1392 تا 1398 کاهش 60 درصدی داشته است، اما در این خصوص دو نکته را باید مدنظر داشت؛ اول اینکه روند کاهش تولیدی که تا سال 1397 و با شروع تحریمها به اوج خود رسیده بود، در سال 1398 با رشد تولید روند قبلی را متوقف کرده است. همچنین مهم‌تر از آن، بررسی آمارهای تولید دوماهه امسال لوازم خانگی نیز نشان می‌دهد تولید تلویزیون طی فروردین و اردیبهشت امسال در مقایسه با دوماهه سال 1398 با رشد 54 درصدی از 73هزار دستگاه به 112هزار دستگاه افزایش یافته است. این موضوع یعنی افزایش تولید در سال 1398 و 1399 از آنجایی مهم است که با شروع تحریمها و قطع ارتباط بسیاری از برندهای خارجی با تولیدکنندگان داخلی، کاهش تولید سال 1397 با شروع داخلی‌سازی محصولات لوازم خانگی جبران شده است که در نوع خود قابل‌تقدیر بوده و اگر تعمیق داخلی‌سازی با در اولویت قرار گرفتن تحقیق و توسعه همراه باشد، می‌توان در چشم‌انداز تجارت خارجی نیز سهم ویژه برای صادرات محصولات لوازم خانگی متصور شد. نکته دیگر اینکه بررسی‌ها نشان می‌دهد بخشی از کاهش تولید محصولات لوازم خانگی داخلی به دلیل افزایش قاچاق کالا (به‌ویژه بعد از تحریمها) و همچنین کاهش تقاضا در داخل طی سالهای اخیر با تسریع در تحولات اجتماعی-اقتصادی (همچون کاهش قدرت خرید خانوارها و کاهش ازدواج و مسائلی از این دست) رخ داده است.
پس از تلویزیون، بررسی آمارهای وزارت صمت در حوزه تولید یخچال و فریزر نشان می‌دهد تولید این محصولات نسبت به تلویزیون روند مناسب‌تری را طی کرده است، به‌طوری‌که میزان تولید سالانه یخچال و فریزر از 995 هزار دستگاه در سال 1392 تا سال 1396 (قبل از شروع تحریمها) به یک‌میلیون و 102 هزار دستگاه رسیده بود که این تعداد در سال 1397 به یک‌میلیون و 84 هزار دستگاه و در سال 1398 نیز به یک میلیون 169 هزار دستگاه رسیده است. در تولید یخچال و فریزر نیز طی دوماهه اول امسال 191 هزار دستگاه تولید شده که نسبت به تولید 174هزار دستگاه مدت مشابه سال 98، رشد 10 درصدی را نشان می‌دهد.
در بخش تولید ماشین‌لباسشویی، بررسی‌ها نشان می‌دهد میزان تولید این محصول در سال 1392 حدود 760 هزار دستگاه بوده که این تعداد تا سال 1396 (قبل از تحریمها) به 890هزار دستگاه رسیده و سپس در سال 1397 با شروع تحریمها، با کاهش نزدیک به 38درصدی به 555هزار دستگاه رسیده و در سال 1398 نیز با رشد 32 درصدی، قدم‌های بلندی برای بازیابی تولید قبل از تحریم برداشته است. همچنین در دوماهه سال جاری 123هزار دستگاه ماشین‌لباسشویی در کشور تولید شده که این میزان نسبت به تولید 48هزار دستگاهی دوماهه پارسال، رشد 155درصدی را نشان می‌دهد.
چهارمین محصول مربوط به لوازم‌خانگی، کولر آبی است که بررسی روند تولیدات این محصول نیز نشان می‌دهد میزان تولیدات آن از 912هزار دستگاه در سال 1392 به 503 هزار دستگاه در سال 1396، 851 هزار دستگاه در سال 1397، 905 هزار دستگاه در سال گذشته و 153هزار دستگاه نیز در دوماهه سال جاری رسیده است. با توجه به اینکه تولید این محصول چندان به فناوری پیچیده‌ای نیاز ندارد، به نظر می‌رسد میزان تولید این محصول عمدتا با حجم تقاضا در بازار مرتبط است.
وابستگی لوازم خانگی به خارج چقدر است؟
بررسی آمارهای وزارت صمت و انجمن صنایع لوازم‌خانگی ایران نشان می‌دهد تا سال 1397 (آخرین آمار) تعداد 499 واحد در چهار بخش تولید تلویزیون، ماشین‌لباسشویی، یخچال و فریزر و کولر فعال و 407 واحد دیگر نیز در حال راه‌اندازی بوده‌اند. طبق این آمارها، ظرفیت اسمی تولید لوازم خانگی در چهار بخش مذکور 22 میلیون و 255 هزار دستگاه و تولید فعلی آنها نیز نزدیک به 5/3 میلیون دستگاه است. به عبارتی دیگر حدود 84 درصد از ظرفیت تولید لوازم‌خانگی داخلی بلااستفاده یا خارج از تولید قرار دارد. همچنین تا سال گذشته 74 هزار و 604 نفر به‌طور مستقیم در چهار بخش تولید تلویزیون، ماشین‌لباسشویی، یخچال و فریزر و کولر مشغول فعالیت بوده‌اند که با راه‌اندازی واحدهای در دست اجرا، این تعداد به 131هزار نفر خواهد رسید.
درخصوص میزان داخلی‌سازی محصولات لوازم‌خانگی همچنان که گفته شد، طی سال 1398 همه محصولات رشد تولید داشته‌اند و در دوماهه امسال نیز نسبت به مدت مشابه سال گذشته تولید ماشین‌لباسشویی 155 درصد، تولید تلویزیون 54 درصد، تولید یخچال و فریزر 10 درصد و تولید کولر آبی نیز یک درصد افزایش یافته است که این موارد نشان می‌دهد پس از اعمال تحریم‌های آمریکا در سال 1397 و به‌دنبال آن، خروج شرکت‌های خارجی و قطع ارتباط تولیدکنندگان داخلی با شرکای خارجی، داخلی‌سازی روند رو به رشدی را تجربه کرده است. در این‌باره، براساس اظهارات دبیرکل انجمن صنایع لوازم خانگی ایران به‌طور میانگین در صنعت لوازم خانگی ۶۵ تا ۷۰ درصد مواد اولیه، اجزا و قطعات بومی‌سازی شده است. همچنین نسبت وابستگی به خارج در تولید اجاق‌گاز حدود پنج تا ۱۰ درصد، در ماشین‌لباسشویی حدود ۲۰ تا ۴۰ درصد، در یخچال بین ۲۰ تا ۴۰ درصد و در تلویزیون بین ۸۰ تا ۹۰ درصد است. لازم به ذکر است در برخی محصولات همچون یخچال، تنها پنج کشور تولیدکننده موتور هستند و در تلویزیون نیز تنها چهار کشور تولیدکننده بُرد و پنل هستند و با توجه به حرکت این حوزه در لبه تکنولوژی، برای اغلب کشورها داخلی‌سازی کامل همه این محصولات نه امکان‌پذیر و نه به‌صرفه است. بر این اساس با تکنولوژی پیشرفته‌ای که این محصولات داشته و با هزینه‌های بالای تحقیق و توسعه (R&D) که برای بقا در بازار برای تولید این محصولات نیاز است، داخلی‌سازی و میزان وابستگی ایران در تولید این محصولات، خارج از روندهای جهانی نیست و با همه مزایا و معایب این صنایع، پیشرو و دارای اهمیت هستند.
ساخت ایران پنجاهمین برچسب معتبر جهان
در دنیای امروز کشورها به‌دنبال ایجاد مزیت و فضای رقابتی برای محصولات و کالاهای تولیدی خود به‌منظور عرضه در حوزه تجارت بین‌المللی و منطقه‌ای هستند تا پشتوانه‌ای مقتدر و باثبات در عرصه‌های اقتصادی برای خود فراهم کنند. براین اساس، بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته با اتخاذ سیاست‌های حمایت از بازار داخلی، صنایع خود را تا مرزهای رقابت‌پذیری جهانی رشد داده و با استفاده از روش‌های متنوعی ازجمله شکستن قیمت‌ها و دامپینگ، سعی در به دست آوردن بازارهای هدف کرده‌اند. در این فضای رقابتی برچسب «ساخت کشور» که به اختصار MICT (Made -In- Country Index) خوانده می‌شود، روی کالاها، در برگیرنده مفاهیمی مانند کیفیت، کارایی و اعتماد بوده و جایگاه ویژه‌ای در بازار یافته است. عجین شدن اعتبار و هویت ملی یک کشور با مفهوم برچسب «ساخت کشور» موجب شده تا کشورهای متقاضی ورود به بازارهای جدید و نیازمند توسعه، با اعتباربخشی به این برچسب، سعی در گشایش فضای تجاری گسترده تری در پیش روی تولیدکنندگان خود داشته باشند. در راستای سوق دادن بازار به مصرف یک کالا، عوامل متعددی موثر است که ازجمله می‌توان به استفاده از مواد اولیه مناسب، ارتقای فناوری، بهبود مستمر کیفیت، خدمات پس از فروش، قیمت مناسب، طراحی مناسب، همکاری با برندهای معتبر جهانی، رعایت استانداردهای ایمنی و عرضه در فروشگاه‌های زنجیره‌ای اشاره کرد. در سطح بازارهای بین‌المللی کاهش تنش‌های سیاسی به‌عنوان عامل بازدارنده در توسعه فعالیت‌های تجاری، ایجاد وجهه مناسب بین‌المللی، کاهش تنش در فضای منطقه‌ای و همسایگان، بهبود ارتباطات و روابط بین‌المللی، می‌تواند به بهبود نماد «ساخت کشور» کمک کند.
با توجه به اهمیت بسیار واژه برچسب «ساخته کشور» مرجع آماری Statista برای اولین‌بار در دوره ۲۰۱7 - ۲۰۱6 کشورها را براساس شاخص «ساخت کشور» رتبه‌بندی کرده است. این موسسه که از موسسه‌های پیشرو در حوزه آمار بوده با استفاده از یک تیم مشتمل بر ۴۵۰ متخصص آمار، پایگاه داده و تحلیلگر، داده‌های کمی و آمار و اطلاعات موردنیاز را از طریق پرسشنامه و تحقیقات میدانی برای پژوهشگران فراهم می‌کند؛ براساس کیفیت، استانداردهای ایمنی، قیمت مناسب، منحصربه‌فرد بودن، طراحی، فناوری پیشرفته، اصالت، پایداری سازگاری با محیط‌زیست، تولید منصفانه، نماد وضعیت به‌عنوان مولفه‌های اثرگذار در شاخص ساخت کشور را مورد بررسی قرار داد که در نتایج نهایی و براساس پاسخ‌های مصاحبه‌شوندگان، کالاهای ساخت آلمان در رتبه اول قرار گرفت. پس از کالاهای این کشور، کالاهای سوئیسی در رتبه دوم، کالاهای اتحادیه اروپا در رتبه سوم، کالاهای انگلیسی در رتبه چهارم، کالاهای سوئدی در رتبه پنجم، کالاهای کانادایی در رتبه ششم، کالاهای ایتالیایی در رتبه هفتم، کالاهای آمریکایی در رتبه هشتم، کالاهای فرانسوی در رتبه نهم و کالاهای ژاپنی در رتبه دهم قرار دارند. براساس این رتبه‌بندی کالاهای ساخت ایران نیز در رقابتی تنگاتنگ، بین 160 کشور، رتبه 50 را کسب کرده‌اند که در مقایس جهانی و در مقایسه با تعداد کشورهای توسعه‌یافته و صنعتی جهان، رتبه حائزاهمیتی است.
لوازم‌خانگی داخلی پرفروش‌ترین‌های فروشگاه‌های آنلاین
در موارد پیشین گفته شد رتبه پنجاهمی برچسب ساخت ایران در رقابت با بزرگان صنعتی جهان، جایگاه خوبی در جهان و به‌ویژه در مقایسه با کشورهای منطقه است. البته این موضوع شامل همه کالاهای ایرانی نمی‌شود اما بخش قابل‌توجهی از برندهای ایرانی توانسته‌اند با وجود تحریم‌های ظالمانه، جایگاه و بازار خوبی در منطقه و جهان برای خود دست‌وپا کنند. درخصوص بازار داخلی نیز گرچه هیچ نهادی گزارش مستندی تاکنون از جایگاه برچسب ساخت ایران منتشر نکرده، اما آمارهای سال 1398 شرکت دیجی‌کالا به‌عنوان بزرگ‌ترین فروشگاه آنلاین کشور نشان می‌دهد در نیمه اول سال 1396 نسبت خرید کالاهای ایرانی در این فروشگاه 42 به 58 درصد به نفع کالاهای خارجی بوده، اما تا سال 1398 ورق کاملا برگشته و سهم کالاهای ایرانی از کل فروش این فروشگاه آنلاین به حدود 69 درصد و سهم کالاهای خارجی از کل فروش آن نیز به 31 درصد رسیده است. طبق آمارهای گزارش این فروشگاه آنلاین، تعداد کسب‌وکارهای ایرانی فعال در پلت‌فرم مارکت‌پلیس دیجی‌کالا از هزارو94 کسب‌وکار در سال 1395 به 61هزار و 14 کسب‌وکار در پایان سال 1398 رسیده و بین 2میلیون و 238 هزار کالاهای ایرانی، 10 برند ایرانی ایکس‌ویژن، پارس‌خزر؛ مهیاپروتئین، چشمه نور؛ تسکو، پاکشوما، اخوان، امرسان، کامان و ایستکول به ترتیب پرفروش‌ترین برندهای داخلی هستند. نکته جالب‌توجه نیز اینکه، از 10 برند پروفروش این شرکت، 6 برند در حوزه لوازم خانگی و چهار برند دیگر مربوط به بخش‌های دیگر است.
ایکس‌ویژن و امرسان بالاتر از سامسونگ و ال‌جی
در مطلب پیشین گفته شد که در میان 10 برند پرفروش فروشگاه آنلاین دیجی‌کالا، 6 برند جزء برندهای لوازم‌خانگی بوده‌اند. اما بررسی جزئی‌تر نشان می‌دهد طی سال گذشته پرفروش‌ترین برندهای حوزه تلویزیون این فروشگاه به‌ترتیب شامل سهم برندهای ایکس‌ویژن، سامسونگ، تی‌سی‌ال، جی‌پلاس، سونی، پاناسونیک، هایسنس، شهاب، ال‌جی و فیلیپس بوده است. در بخش یخچال و فریزر نیز، پرفروش‌ترین برندهای این فروشگاه آنلاین به‌ترتیب برندهای امرسان، ایستکول، ال‌جی، سامسونگ، دوو، بوش، پارس، هیمالیا، فیلور و الکترواستیل بوده است.
کره‌ای‌‌ها قاچاقی می‌آیند؟
در سال 1382 که کمتر برند لوازم‌خانگی ایرانی در تبلیغات تلویزیونی حضور داشتند، برندهای ال‌جی و سامسونگ پای ثابت تلویزیون بودند. از همه جالب‌تر اینکه این تبلیغات حتی در سریال‌‌های تلویزیونی همچون «نقطه‌چین» (به کارگردانی مهران مدیری)، نیز حاضر بودند. در آن سال‌ها کمتر کسی می‌توانست تصور کند که دو برند کرهای همه برندهای تبلیغات محیطی کشور در خیابان‌ها، بزرگراه‌‌ها و میدان‌‌های شهری را تصرف خواهند کرد. در کنار واردات این کالاها، در سالهای بعد شرکت‌های واردکننده ایرانی (گلدیران و سامسرویس) شروع به مونتاژ محصولات کرهای کردند و دو برند جدید جی‌پلاس و سام، از دل این برندها بیرون آمدند. در ادامه با شروع تحریمها در سال 1397، تصاویری از جایگزینی تابلو‌های دو برند کرهای لوازم‌خانگی یعنی ال‌جی و سامسونگ با برندهای ایرانی خبرساز شد. تاکنون حجم فعالیت‌‌ها و همکاری‌‌های برندهای داخلی با کره‌ای‌‌ها مشخص نیست، بااین‌حال گفته می‌شود برندهای ایرانی پیشرفت قابل‌توجهی در این حوزه و داخلی‌سازی داشته‌اند. البته این همه ماجرا نیست، چراکه اواخر فروردین بود که عبدالناصر همتی، رئیس کل بانک مرکزی طی اظهاراتی با انتقاد از ستاد مبارزه با قاچاق کالا و ارز ادعا کرد کالاهای برند سامسونگ و ال‌جی کره به‌راحتی از برخی مبادی جنوب کشور به داخل ایران قاچاق می‌شوند.
وی گفت: «مقامات کره پول‌‌های ما را نمی‌دهند، به آنها گفتم اگر ندهید دیگر اجازه نمی‌دهم کالاهای سامسونگ و ال‌جی به ایران بیاید. دیدم خیلی جوابی نداشتند و حساسیتی نشان ندادند. برایشان مهم نیست. کالایشان را از طریق دبی (امارات) می‌فروشند و از طریق لنج‌‌ها در کنگان و نظایر آن به داخل کشور می‌آید. معلوم است جواب ما را نمی‌دهند، چون کالایشان را می‌فروشند.» وی ادامه می‌دهد: «معنا ندارد. اگر ما ستاد مبارزه با قاچاق کالا و ارز و اقتصاد مقاومتی داریم، باید جلوی اینها را بگیرند.»
این ادعای رئیس بانک مرکزی در ادامه گرچه با پاسخ مناسب و مستندی از سوی ستاد قاچاق کالا و ارز مواجه نشد، به نظر می‌رسد همچنان قاچاق آنها ادامه دارد. به‌هرحال فعالان بازار لوازم‌خانگی معتقدند حالا که برندهای کرهای از ایران خارج شده‌اند، در کنار کنترل قاچاق کالا، دستگاه‌‌های دولتی ازجمله وزارت صمت باید محدودیت‌‌های ارزی را کاهش دهد و با تدوین سازوکار مناسب، فرآیند تامین مواد اولیه موردنیاز تولیدکنندگان را تسهیل کرده و با جدیت فرآیند اجرایی آن را پیگیری کند. به اعتقاد آنان اگر این فرصت طلایی تعمیق داخلی‌سازی با برندسازی همراه شود، صنعت لوازم‌خانگی به ثمر خواهد نشست.
کاهش قابل توجه واردات لوازم‌خانگی
یکی از نکات قابل‌تامل در حوزه لوازم‌خانگی، فقر اطلاعاتی در حوزه تولید، صادرات و واردات آنهاست، به‌طوری‌که تاکنون آماری از تجارت خارجی این محصولات در سال 1398 منتشر نشده است. بااین‌حال بررسی حجم تجارت خارجی لوازم‌خانگی نشان می‌دهد بین سالهای 1392 واردات ماشین‌لباسشویی از حدود 32 میلیون دلار با کاهش 57درصدی به13.5 میلیون دلار رسیده است. طی این مدت واردات کولر آبی انجام نشده، واردات یخچال و فریزر با کاهش 20درصدی از 46 میلیون دلار به36.7 میلیون دلار رسیده است. در حوزه تلویزیون هم آماری وجود ندارد. در بخش صادرات نیز بیشترین صادرات سالانه مربوط به کولر آبی با 113 میلیون دلار، یخچال و فریزر با 16.5 میلیون دلار، اجاق‌گاز با 12 میلیون دلار و ماشین‌لباسشویی نیز با 2.6 میلیون به‌ترتیب بیشترین صادرات را داشته‌اند. در این بخش نیز از صادرات تلویزیون آماری در دست نیست.