به گزارش «فرهیختگان»، راستش را بخواهید آنقدر اتفاقات و بدعهدی‌های گوناگون در حوزه‌های مختلف از سوی مسئولان سرزده که از همین خط اول گزارش امروز که در ارتباط با ماجرای واکسن آنفلوآنزاست نسبت به نتیجه آخر و اعلام خبر خودکفایی و تولید داخل اکراه دارم. با این همه مجبور به این هستیم که این‌بار هم به ادعاها اعتماد کنیم تا شاید این‌بار برخلاف خیلی دیگر از اوقات گشایشی اتفاق بیفتد. در جست‌وجوی شماره از مسئولان حوزه دارو و واکسن بودم که یکی از همکاران تصویری از بسته یک داروی تولید داخل فرستاد و گفت در حدود یک‌ماه اخیر هم کمیاب شده و هم قیمتش از 32هزار تومان به 64هزار تومان رسیده است! یکی‌دیگر از همکاران هم در صفحه اینستاگرامش نوشت که برای دریافت انسولین به داروخانه‌های متعدد، حتی داروخانه‌های مرجع و هلال‌احمر و... مراجعه کرده است و همه آنها ادعا می‌کنند انسولین نیست و همین تک‌وتوک انسولین باقی‌مانده هم به‌زودی تمام می‌شود. پیگیری هم که می‌کنیم سرآخر با این جمله از سوی رئیس سازمان غذا و دارو مواجه می‌شویم که انسولین نداریم چون ارز نداریم! این یعنی اگر تمهیدات لازم هم اندیشیده شود، اگر بهانه همیشگی تحریم و... هم حل‌وفصل شود و دست‌اندازی ایجاد نکند، اگر بپذیریم که تولید داخل هم پاسخگوی نیاز نیست، آن وقت ارز نداریم که فلان داروی موردنیاز را تهیه و وارد کنیم. این‌طور اظهارات و این مدل اتفاقات است که باعث می‌شود خیلی به پیش‌بینی‌ها و ادعاهای مسئولان حول این مساله که نگران آینده نباشید، اعتماد نکنیم و حتی نگران‌تر هم بشویم! با این تفسیر و توضیح و با توجه به اینکه در شرایط خاصی قرار داریم و کرونا وحشی‌تر از قبل و با شدت و حدت بیشتری درحال جولان دادن و قربانی گرفتن است نیاز داریم تا حداقل اثر سایر عوامل و متغیرهایی که می‌تواند شرایط را از چیزی که هست بدتر کند، کم کنیم و این مهم هم جز با درک شرایط واقعی و مدیریت درست امکان‌پذیر نیست. در ادامه بیشتر در ارتباط با واکسن آنفلوآنزا و اهمیت تامین و توزیع و تزریق آن و چالش‌های پیش‌رو حرف می‌زنیم.
واکسن آنفلوآنزا برای همه یا فقط طبقه خاص ؟!
این دیالوگ را به خاطر بسپارید: «شما آشنای فلانی هستید؟ به‌به، من‌بعد هر نیاز دارویی داشتی بیا پیش خودم، برای واکسن آنفلوآنزا هم نگران نباش، بیا هرچند تا می‌خوای ببر، برای مشتریامون نگه می‌داریم. خیلیم گرون حساب نمی‌کنیم!» بعد از شیوع ویروس کرونا و همه‌گیری جهانی این ویروس یکی از اصلی‌ترین دغدغه کشورهای مختلف دنیا کنترل سایر بیماری‌ها و کاهش فشار مضاعف بر مردم و کادر درمانی بوده است. به‌هرحال وقتی تمام ظرفیت کادر درمان و سیستم بهداشت و درمان کشورها زیر بار سنگین مقابله با کروناویروس است، حداقل کاری که می‌توان برای حفظ وضع موجود و کنترل فشار وارده انجام داد، مدیریت و کاهش سایر عوامل و متغیرهاست. یکی از این متغیرها بیماری آنفلوآنزاست که به دلایل متعددی اگر قرار بر شیوع و همه‌گیری آن باشد، کار برای مقابله با کرونا بسیار سخت و وحشتناک خواهد شد. هنوز یادمان نرفته است که در روزهای ابتدایی شیوع کرونا چقدر این بیماری را با آنفلوآنزا مقایسه می‌کردیم و حتی ادعا داشتیم که کشندگی و خطرات کمتری دارد. در همین راستا و به‌منظور کنترل ابتلا به آنفلوآنزا، کشورهای مختلف درصدد تهیه واکسن برای ایمن کردن افراد جامعه هستند تا در فصل سرد سال که احتمالا دوباره کرونا اوج بیشتری خواهد گرفت، آنفلوآنزا قوزبالاقوز نشود و وضعیت را از اینی که هست، بدتر نکند. برای مثال بوریس جانسون، نخست‌وزیر انگلیس اعلام کرد: «همه شهروندان انگلیسی باید واکسن آنفلوآنزا دریافت کنند تا در فصول پاییز و زمستان با هجوم بیماران به بیمارستان‌ها و مراکز درمانی مواجه نشویم.» حرف درست و عقلانی هم هست و صرفا انتخاب انگلیسی‌ها هم نیست و بسیاری از کشورها چنین پیش‌بینی و برنامه‌ای دارند. پیرو همین مساله و به دلیل مشابهت‌های بسیار بین این دو ویروس، یعنی کرونا و آنفلوآنزا، ایران هم از این قاعده مستثنی نیست و مردم از همین حالا منتظر دریافت و تزریق واکسن آنفلوآنزا هستند تا حداقل از بیماری که واکسن آن وجود دارد، مصون باشند بعدا نگران ابتلا به کرونا شوند. اما در این بین برخی حرف‌ها و واکنش‌ها به‌علاوه اعداد و ارقامی که وجود دارد، عجیب و غیرمنطقی به نظر می‌رسد.
برای مثال سیماسادات لاری، سخنگوی وزارت بهداشت در ارتباط با تزریق واکسن آنفلوآنزا در ایران گفت: «این واکسن برای دو گروه اهمیت دارد؛ اول افرادی که نقص سیستم ایمنی بدن دارند و سالمندان و خانم‌های باردار و کودکان. گروه دیگر نیز افرادی هستند که شغل پرخطر دارند، مثل کادر درمانی و پزشکان و پیراپزشکان. بهترین زمان برای تزریق این واکسن هم اواخر شهریورماه و اوایل مهرماه است.» این اظهارات خبر از ایجاد نوعی فیلتر در مساله مقابله با شیوع آنفلوآنزا می‌دهد و این نکته را در ذهن ایجاد میکند که گویا دولت امکان تامین به اندازه و مکفی این واکسن را ندارد، اگرنه چرا صرفا این دو گروه باید واکسن را تزریق کنند و چرا نباید مثل همه کشورها ما هم درصدد تزریق حداکثری این دارو باشیم؟ این مساله جایی جالب‌تر می‌شود که در فواصل زمانی گوناگون برخی مسئولان نظام سلامت و درمان کشور اظهاراتی در راستای عد‌م‌اثرگذاری قطعی واکسن آنفلوآنزا در ایجاد ایمنی در بدن افراد دارند و سعی می‌کنند این ولع و انتظار عمومی برای دریافت و تزریق واکسن را کاهش دهند. اما باید واقعیت را پذیرفت و نگران چند مساله بود؛ یکی اینکه در ارتباط با کروناویروس هم از ابتدا صحبت‌هایی مبنی‌بر عدم استفاده همگانی از ماسک مطرح بود، اما رفته‌رفته ورق برگشت و استفاده از ماسک برای همه جدی شد، در این بین چه اتفاق دیگری افتاد؟ تولیدکنندگان ماسک و دلالان به ماجرا ورود کردند و از این توصیه‌های یهویی مسئولان منتفع شدند. در ارتباط با واکسن آنفلوآنزا هم بیم این می‌رود که این ساده‌انگاری‌ها و این اظهارات و فیلترکردن‌ها باعث شود اولا نیاز کشور در حوزه واکسن آنفلوآنزا تامین نشود و با کمبود جدی مواجه شویم، ثانیا اینکه عده‌ای خاص با بهره‌گیری از رانت و سرمایه به راحتی به این واکسن دسترسی داشته باشند و بازهم این طبقه کمتر برخوردار باشند که از فضای به وجود آمده متضرر شوند. بنابراین مطالبه اول این است که چشم‌انداز باید بیش از ادعاها و برنامه‌ریزی‌هایی باشد که ازسوی مسئولان اعلام و عنوان می‌شود و باید انتظار داشت که تعداد قابل‌توجهی از مردم حتما متقاضی دریافت و تزریق این واکسن هستند، حالا یا بیماری زمینه‌ای داشته باشند یا سالم باشند. دوست نداریم از ما بهتران به‌راحتی از فضای احتمالی انحصاری پیش‌آمده نهایت بهره را ببرند و مردم عادی در ناصرخسرو دربه‌در دنبال واکسن باشند! ورود و برنامه‌ریزی نهادهای متولی و نظارتی می‌تواند تا حد زیادی شرایط روزها و ماه‌های آینده را از التهاب خارج کند.
8 میلیون واکسن برای 80 میلیون نفر جمعیت!
حالا که حرف اصلی را خیلی زود زدیم، بگذارید کمی هم به اعداد و ارقام و اظهارات مسئولان بپردازیم. همان‌طور که گفتیم به هر دلیلی که البته برای ما قانع‌کننده نیست، مکررا از سوی مسئولان نظام سلامت کشور اعلام می‌شود که لازم نیست افراد سالم و عادی واکسن آنفلوآنزا تزریق کنند و صرفا افراد گروههای پرخطر و حساس مخاطب این واکسن هستند. ابتدا سعید نمکی، وزیر بهداشت، درمان و آموزش پزشکی درباره همپوشانی آنفلوآنزا و کرونا در پاییز اظهار کرد: «همواره ما بدترین حالت را در حوزه سلامت در نظر می‌گیریم. در فصل پاییز نگران همزمانی و همپوشانی آنفلوآنزا و کرونا هستیم و در این زمینه، تمرکز اصلی ما روی گروههای پرخطر شامل سالمندان و افراد دارای بیماری‌های زمینه‌ای است.» نمکی در خلال این سخنان به آمار مورد تکیه و توجه وزارت بهداشت در ارتباط با افراد حاضر در گروههای پرخطر هم اشاره کرد و گفت: «در این زمینه حدود هشت‌میلیون و ۷۰۰ هزار نفر که در گروه پرخطر هستند، شناسایی شده‌اند که باید تسهیلاتی را برای آنها در نظر بگیریم و خطر انتقال ویروس را در آنها به‌شدت کاهش دهیم.»
بعد از نمکی، محمدرضا شانه‌ساز رئیس سازمان غذا و دارو هم در این رابطه خاطرنشان کرد: «امسال واردات آنفلوآنزا چهار تا پنج برابر سال گذشته خواهد بود و علاوه‌بر چند برند که در سال گذشته واردات آنها را داشتیم، از سایر برندها هم واکسن آنفلوآنزا وارد کشور خواهد شد. امسال همه کشورهای دنیا به دنبال تامین واکسن آنفلوآنزا هستند و رقابت جهانی برای تامین واکسن آنفلوآنزا وجود دارد.» البته شانه‌ساز اردیبهشت ماه سال جاری گفته بود واردات واکسن آنفلوآنزا 10 برابر سال گذشته خواهد بود، به هرحال واردات چهار، پنج برابری یعنی چقدر؟ خب لازم است به آمار سال گذشته اشاره کنیم. کیانوش جهانپور، سخنگوی سابق وزارت بهداشت در ارتباط با واکسن آنفلوآنزا و تعداد دوزهای وارداتی در سنوات گذشته خاطرنشان کرد: «پارسال دومیلیون دوز واکسن آنفلوآنزا وارد کشور شد و امسال واردات چهار تا پنج برابری واکسن آنفلوآنزا را خواهیم داشت تا بتوانیم نیاز کشور را پوشش دهیم. سازمان غذا و دارو و وزارت بهداشت در تلاش هستند امسال با همه مشکلات ارزی، تحریم‌ها و تقاضای بالا برای تهیه واکسن آنفلوآنزا اقدامات لازم را انجام دهند و بتوانیم حداقل واردات چهار تا پنج برابری آنفلوآنزا را داشته باشیم. تلاش‌های لازم برای تامین واکسن آنفلوآنزا انجام شده است و امیدواریم این تلاش‌ها محقق شود و بسته به وضعیت بازار برآورد نیاز ما حدود بین ۶ تا ۱۰ میلیون دوز واکسن آنفلوآنزای چهار ظرفیتی مورد تایید بوده و سازمان غذا و دارو درصدد است تا واکسن آنفلوآنزا با اولویت گروههای پرخطر در اختیار مردم قرار گیرد.»
پس با این تفاسیر در صورت تحقق وعده‌ها و آماده بودن همه شرایط، تامین ارز و عدم دخالت تحریم و واردات به‌موقع و برچسب‌زنی و توزیع در داروخانه‌ها و... امسال در خوشبینانه‌ترین حالت چیزی حدود 6 تا 10 میلیون دوز واکسن آنفلوآنزا به کشور وارد خواهد شد که با توجه به آمار اعلام‌شده از تعداد افرادی که جزء گروههای حساس پرخطر، بیش از هشت‌میلیون واکسن فقط موردنیاز برای تامین احتیاجات این گروه است و برای مردم عادی احتمالا با مشکل جدی مواجه خواهیم شد. کشور بیش از 80میلیون نفر جمعیت دارد، به خاطر شرایط بغرنجی که شیوع کرونا به وجود آورده است و به دنبال تبلیغات درست و گسترده‌ای که برای تزریق واکسن آنفلوآنزا صورت گرفته است تعداد بسیار بیشتری از ارقام پیش‌بینی‌شده متقاضی دریافت واکسن خواهند بود و دور از ذهن نیست که ما در پاییز و زمستان شاهد بحران در این حوزه باشیم!
اینکه محمدرضا شانه‌ساز، رئیس سازمان غذا و دارو با هر قصد و نیستی (شما بخوانید کنترل خواست عمومی و کاهش تقاضا) ادعا کند که: «این واکسن نهایتا 40درصد ایمنی ایجاد میکند. بنابراین به افراد سالم توصیه نمی‌‌شود که حتما واکسن را بزنند.» هم خیلی تاثیری در ایجاد بحران احتمالی، وجود رانت، گرانفروشی و... ندارد و مثل خیلی‌دیگر از مسائل، ما از امروز، خیلی قبل‌تر از فصول سرد سال گفتیم که چه اتفاقاتی امکان وقوع دارند. سال گذشته با شدید شدن موج آنفلوآنزا در کشور 56 ایرانی جان خود را از دست دادند. در همان ایام بازار سیاه واکسن آنفلوآنزا و داروی درمان آنفلوآنزا ایجاد شد تا جایی‌که واکسن آنفلوآنزا که در داروخانه‌ها با قیمت 40هزار تومان به فروش می‌رسید، ناگهان با قیمت 120 تا 150 هزار تومان و داروی درمان آنفلوآنزا که 200 هزار تومان بود، به قیمت 400 تا 700 هزار تومان به دست مردم رسید و اینها همه در شرایطی بود که خبری از غول کرونا نبود و امسال شرایط به‌مراتب پیچیده‌تر هم خواهد بود.
از توزیع رایگان واکسن آنفلوآنزا تا پوشش بیمه‌ای و تولید داخلی آن
اینها مهم‌ترین مسائل حول ماجرای واکسن آنفلوآنزا بودند اما همه‌اش نه. در ارتباط با واکسن چند مساله مهم دیگر هم وجود دارد که به آنها هم اشاره می‌کنم. اول اینکه به گفته شانه‌ساز رئیس سازمان غذا و دارو، حدود 2.5 میلیون واکسن آنفلوآنزا به‌صورت رایگان در اختیار گروههای درمانگر، زنان باردار، بیماران پیوندی و خاص و افراد مسن قرار خواهد گرفت. این واکسن‌‌ها از شهریور وارد ایران خواهد شد و دراختیار مردم قرار میگیرد. مضاف بر این سیدسجاد رضوی، دبیر شورای عالی بیمه سلامت گفت: «با توجه به اینکه شرایط همزمانی شیوع آنفلوآنزای فصلی و بیماری کووید-19 (در فصل سرما) را در پیش داریم، پیشنهادی داده شد تا گروههای پرخطر و کم‌درآمد جامعه بتوانند در قالب پوشش بیمه‌ای از واکسن آنفلوآنزا استفاده کنند. پوشش بیمه‌ای این واکسن به‌ویژه برای گروههای پرخطر، بیماران زمینه‌ای و کم‌درآمد بسیار حائزاهمیت است و امیدواریم بتوانیم شورای عالی بیمه را در این زمینه قانع کنیم.»
نکته حائزاهمیت دیگر در ارتباط با واکسن آنفلوآنزا تولید داخلی این داروست، ماجرایی که مانور زیادی بر آن داده شده است و پروپاگاندای زیادی را همچون ماجرای خودکفایی در تولید کیت تشخیص کرونا، تولید انسولین و... به همراه داشته است که البته امیدواریم به عاقبت آن موارد دچار نشود و با واقعیت‌های موجود تطابق داشته باشد.
مصطفی قانعی، دبیر ستاد توسعه زیست فناوری معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری درخصوص تولید واکسن داخلی آنفلوآنزا توضیح داد: «مطالعات در حال انجام مربوط به تولید واکسن آنفلوآنزا، پیشرفت قابل‌توجهی داشته است. امید داریم در مهر و آبان ماه سال جاری واکسن آنفلوآنزا به تولید انبوه برسد. برای سال اول که وارد تولید این واکسن می‌شویم، انتظار نداریم که شرکت‌های تولیدکننده بتوانند کل نیاز کشور را برآورده کنند. با زیرساخت‌هایی که ایجادشده، توانایی تولید دو تا سه‌میلیون دوز واکسن در کشور را داریم.»
محمدرضا شانه‌ساز، رئیس سازمان غذا و دارو هم گفت: «امسال برای اولین‌بار واکسن ملی و ایرانی آنفلوآنزا در کشور خواهیم داشت و امیدواریم پاییز امسال حدود یک‌میلیون دوز از این واکسن ایرانی تولید شود.» ایرج حریرچی، معاون کل وزارت بهداشت نیز در ارتباط با واکسن آنفلوآنزای داخلی گفت: «سیاست وزارت بهداشت استفاده ۱۰۰ درصدی افراد از واکسن آنفلوآنزا نیست و برای سایر افرادی که تمایل به استفاده از آن دارند واکسن تهیه می‌شود تا بتوانند با قیمت ارزان خریداری کنند. امیدواریم واکسن آنفلوآنزای تولید داخل نیز تا پاییز به‌صورت نهایی آماده و عرضه شود.» براساس ادعاها و اظهارات مسئولان نظام بهداشت و درمان کشور، تا پاییز و زمستان امسال تولید داخلی واکسن آنفلوآنزا انجام خواهد شد که البته این به معنای بی‌نیازی از واردات نیست.
درصورت تولید واکسن آنفلوآنزا امکان تولید انبوهش را داریم!
در پایان و در تکمله گزارش امروز در ارتباط با واکسن آنفلوآنزا با محمدحسین یزدی، معاون پژوهشی مرکز تحقیقات واکسن و مدیر گروه ایمنوتراپی پژوهشکده علوم دارویی دانشگاه علوم‌پزشکی تهران گفت‌وگویی انجام دادیم. یزدی ابتدا به بحث تولید واکسن داخلی آنفلوآنزا اشاره کرد و به «فرهیختگان» گفت: «بحث واکسن داخلی که مدت‌ها قبل شروع شده و نتایج مثبتی هم داشته، قرار است پاییز امسال رونمایی شود اما نکته‌ای که درمورد تعداد اعلام نیاز واکسن وجود دارد، این است که این تعداد قابل محاسبه نیست و نمی‌توانیم دقیقا بگوییم برای اینکه نیازهای کشور را برطرف کنیم دقیقا چند واکسن نیاز داریم، برای همین براساس پیش‌بینی‌ها اقدام به تامین نیاز می‌شود. درمقابل اما درمورد بیماری‌ها و دارو به‌هرحال ما یک اعداد و رقم مشخصی را می‌توانیم برآورد کنیم، مثلا می‌دانیم این تعداد بیمار دیابتی داریم و به این تعداد انسولین احتیاج داریم اما نمی‌توانیم بگوییم همه تعداد 80 میلیون جمعیت ایران باید واکسن آنفلوآنزا را بزنند چون عده‌ای از این جمعیت اصلا در معرض آسیب و خطر قرار نمی‌گیرند. ما جمعیت فعال‌مان که در رفت‌وآمد هستند و ممکن است منتشرکننده ویروس باشند، اینها برایمان مهمند و مهم‌تر از آنها بیماران خاص و سالمندان هستند. برای ما مهم است کسانی که سیستم ایمنی ضعیفی دارند در اولویت اصلی قرار بگیرند. اما بحثی که داریم این است که در سال پیش‌رو با توجه به نگرانی از کرونا، در فصل پاییز آنفلوآنزا هم اضافه می‌شود و این باعث شده همه منتظر باشند که ببینند چه زمانی واکسن آنفلوآنزا می‌آید تا برای تزریق این واکسن اقدام کنند. فکر می‌کنم 5 برابر آنچه در سال گذشته وجود داشت، درخواست شده است تا واکسن برسد. واکسن داخلی هم پاییز رونمایی می‌شود. آخرین تکنولوژی مخصوص واکسن هم در این واکسن استفاده شده است. زیرساخت تولید بیوتکنولوژی کشور بسیار قوی است و ما شرکت‌هایی داریم که با یک تغییر کوچک در خط تولیدشان می‌توانند سراغ تولید محصولات این‌چنینی بروند و به تعداد نسبتا قابل‌توجهی واکسن برای ما تولید کنند. صنعت تولید واکسن آنفلوآنزا، صنعتی است که برمبنای تولید پاساژ دادن ویروس روی تخم‌مرغ جنین‌دار شکل میگیرد. با پاساژهای مکرر، ویروس را استخراج می‌کنند و بعد تولید واکسن می‌شود. این مدل با روش‌های دیگر و سنتی فرق میکند و از این جهت هم که ما توانمندی‌‌اش را داریم مزیت نسبی خوبی برای ما ایجاد کرده است. زیرساخت‌هایی که در کشور ما وجود دارد نشان داده که می‌توانیم این کار را انجام دهیم. دست‌اندرکاران این بخش چه در صنعت، چه بازرگانی، چه بخش وزارت بهداشت همه اینها باید دست‌به‌دست هم بدهند. بله می‌توان واکسن را به تولید انبوه رساند و امیدوار هستیم که این اتفاق بیفتد.»
* نویسنده: ابوالقاسم رحمانی، دبیر گروه جامعه