به گزارش «فرهیختگان»، بازار ارز، همان بازاری که چند سالی است نوساناتش زندگی مردم را دستخوش تغییرات اساسی و غیرقابل باور کرده و حالا از هر رهگذری که درباره این بازار سوال بپرسی، به‌خوبی می‌داند ارز افسار گسیخته و هیچ‌کس هم نیست که بتواند جلوی آن را بگیرد، یا شاید بهتر باشد بگوییم هیچ‌کس نیست که بخواهد جلوی بازار ارز را بگیرد. دلار در روزهای اخیر به مرز بی‌سابقه 25 هزار تومان نیز رسید و در طرف مقابلش واحد پول ملی را به بی‌ارزش‌ترین جایگاه خود رسانده و مشخص نیست چه زمانی و با کدام ابزار قرار است به کنترل دولتمردان درآمده و بگذارد مردم نفسی تازه کنند. بازار ارز که از اواخر دهه 80 به‌حدی سروصدا کرد که دیگر بخش اعظمی از مردم قیمت دلار را به‌صورت روزانه دنبال می‌کنند تا بتوانند سودهای میلیونی خود را از این بازار به‌دست آورند و در طرف دیگر هم دلار، عده کثیری از مردم را هر روز فقیرتر می‌کند تا یکه‌تازی خود را در شرایط فعلی اقتصادی کشور نشان دهد.
درست است که نمی‌توان به‌راحتی دلار را از مبادلات دهکده جهانی حذف و ارز دیگری را جایگزین آن کرد تا از این طریق مشکلات تورمی موجود که ماحصل بالا رفتن عجیب‌وغریب نرخ دلار است را کنترل کرد، اما قطعا کشورها راهکارهای علمی مختلفی برای به زنجیر کشیدن نرخ ارز دارند. موضوعی که طبیعتا از جامعه آکادمیک آنها نشأت گرفته و اساتید و صاحب‌نظران اقتصادی می‌توانند با ارائه راهکارهای دقیق علمی و عملی به مسئولان اقتصادی، آنها را در تصمیم‌گیری‌ها درست برای جلوگیری از نوسانات ارز یاری دهند. مساله‌ای که به‌نظر می‌رسد در کشور ما عملا جایگاهی ندارد و یا دانشگاهیان نتوانسته‌اند آن‌طور که باید نقش خود را در کنترل بازار ارز ایفا کنند.
نقش کمرنگ دانشگاه‌ها در کنترل نوسانات بازار ارز
جامعه آکادمیک کشور به‌رغم تربیت نیروی انسانی متخصص در حوزه‌های مختلف اقتصادی، نتوانسته در بحث پژوهش مرتبط با این حوزه گام‌های محکمی بردارد، یا بهتر است بگوییم دانشگاهیان نتوانسته‌اند دستاوردهای پژوهشی خود در حوزه اقتصاد را کاربردی‌سازی کنند و همین مهم باعث شده تا امروز کشور با مشکلات عدیده‌ای در این حوزه مواجه باشد که شاید بتوان اصلی‌ترین آن را مرتبط با بازار ارز دانست، چراکه کوچک‌ترین تغییر در این بازار می‌تواند در تمام بخش‌های اقتصادی اثرگذار باشد و همین مساله لزوم استفاده از راهکارهای علمی و عملی برای اعمال سیاست‌های درست بر آن را بیش از پیش می‌کند. با نگاهی به سایت گنج (پایگاه اطلاعات علمی ایران) می‌توان به این نتیجه رسید که دانشگاه‌های کشور از اواخر دهه 80 جامعه دانشگاهی ورود جدی‌تری به این حوزه داشته، اما از سال 97 مسیر نزولی را در پیش گرفته است و در 4 ماه اول امسال به‌رغم وضعیت نابسامان ارز، کمترین تحرک را از خود نشان داده است.
دهه 90 اوج فعالیت‌های علمی در حوزه ارز
براساس نمودار منتشرشده در این سایت، جامعه دانشگاهی کشور در دو سال پایانی دهه 80، رشد بی‌سابقه‌ای در پژوهش مرتبط با حوزه ارز داشته به‌طوری که در سال ۸۸، ۱۰۴ مقاله و در سال ۸۹، ۱۵۷ مقاله را در این حوزه منتشر کرده است. اما جالب اینجاست که با شروع دهه 90، وضعیت به‌طور کلی متفاوت شده و اوج فعالیت‌های تحقیقاتی دانشگاهیان را در این زمینه شاهد بوده‌ایم؛ چراکه در سال ۹۰، ۲۵۹ مقاله، سال ۹۱، ۲۶۱ مقاله، سال ۹۲، ۳۵۳ مقاله، سال ۹۳، ۳۶۷ مقاله، سال ۹۴، ۳۶۵ مقاله، سال ۹۵، ۴۵۵ مقاله، سال ۹۶، ۴۹۸ مقاله و در سال ۹۷، ۴۶۸ مقاله مرتبط با حوزه ارز منتشر شده است. البته به‌نظر می‌رسد جامعه دانشگاهی قرار است دو سال پایانی این دهه را در مسیر دیگری حرکت کند، به‌گونه‌ای که در سال ۹۸، ۲۴۰ مقاله و در 6 ماه ابتدایی امسال نیز تنها 4 مقاله منتشر شده است و به‌نظر می‌رسد تورم ناشی از بالا رفتن نرخ ارز بر فعالیت این بخش نیز اثرگذار بوده است، درحالی که قطعا می‌طلبد با توجه به شدت گرفتن ناآرامی‌ها در بازار ارز، دانشگاهیان همت بیشتری را در این خصوص داشته و بتوانند با کمک دولتمردان به راهکار دقیقی برای کنترل دلار بازیگوش دست پیدا کنند. با این حال مشخص نیست نه‌تنها چرا از سرعت تحقیقات جامعه آکادمیک در حوزه ارز کاسته شده، بلکه مسیر فعالیت آنها نزولی هم شده است.
سهم قابل‌توجه دانشجویان کارشناسی‌ارشد در تحقیقات مرتبط با ارز
نکته قابل توجه اینجاست که سهم دانشجویان کارشناسی ارشد در انجام پژوهش‌های این حوزه به‌مراتب بیشتر از دانشجویان دکتری است و دانشجویان این مقطع تنها 34 مقاله مرتبط با ارز منتشر کرده‌اند! دانشکده امور اقتصادی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی، دانشکده اقتصاد و حسابداری این دانشگاه، دانشکده علوم اقتصادی دانشگاه علامه طباطبایی، دانشگاه علوم دانشگاه ارومیه و دانشکده علوم‌اجتماعی دانشگاه الزهرا(س) نیز به ترتیت بیشترین نقش را در این حوزه داشته‌اند.
عضو هیاتعلمی دانشگاه شهید‌چمران اهواز:
نظریه‌های اقتصادی در حوزه ارز باید بومی‌سازی شود
سیدمرتضی افقه، عضو هیاتعلمی دانشکده علوم اقتصاد دانشگاه شهید چمران اهواز در گفت‌وگو با «فرهیختگان» درباره چرایی نقش کمرنگ دانشگاه‌ها در بازار ارز گفت: «موضوع رابطه دانشگاه با بدنه اجرایی کشور یک معضل دیرینه در کشور به‌شمار می‌رود و به‌صورت تئوریک نه دانشگاه، مدیران اجرایی را چندان در اولویت قرار می‌دهد و نه مدیران اجرایی، نقش دانشگاه را پررنگ می‌دانند و در این میان هم طبیعی است که دانشگاه‌ها صرفا کار تئوریک انجام دهند. با این حال نباید این مساله را نیز نادیده گرفت که تحقیقات دانشگاهی نیز با مشکلات اجرایی کشور بیگانه شده‌اند و دلیلش هم این است که صورت‌مسائل اصلا از سوی دستگاه‌های اجرایی به دانشگاه‌ها ارسال نمی‌شود.»
او در توضیح بیشتر این مساله گفت: «در کشورهای پیشرفته معمولا صورت‌مساله به دانشگاه‌ها ارسال می‌شود و در آنجا روی آن ولو به‌صورت تئوریک تحقیق شده و بعد به همان محل اولیه ارجاع داده می‌شود تا به مرحله اجرایی درآید و همین مساله نشان‌دهنده ارتباط تنگاتنگ میان دانشگاه و بخش‌های مختلف جامعه است، اما در ایران چنین رابطه‌ای را شاهد نیستیم و از این رو است که می‌بینیم به‌رغم انجام تحقیقات روی موضوعات مختلف توسط دانشگاهیان، اما عمدتا نتایج آنها به قفسه کتابخانه‌ها می‌رود و به مرحله اجرا نمی‌رسند.»
دستگاه‌ها احساس نیازی برای کمک گرفتن از دانشگاه نمی‌کنند
عضو هیاتعلمی دانشکده علوم اقتصاد دانشگاه شهید چمران اهواز با تاکید بر اینکه دستگاه‌های مختلف در کشورمان خودشان را متخصص می‌دانند، گفت: «آنها احساس نیازی برای کمک گرفتن از دانشگاه نمی‌کنند و شاید در سطح مدیران کلان، توجه اندکی به دانشگاهیان شود، اما در سطح مدیران متوسط به‌خصوص در حوزه‌های علوم انسانی و اقتصاد اصلا اعتقادی به این نهاد در کشور ندارند.»
افقه بیان داشت: «کشورمان از لحاظ علمی در حوزه اقتصاد از دنیا عقب نیست، اما مشکل اینجاست که علوم موجود در بسیاری از موارد باید بومی‌سازی شود. به‌عبارت دیگر خاستگاه بسیاری از نظریه‌های علمی اقتصادی ایران نیست و به‌رغم اینکه باید از مبانی تحقیقات علمی در این حوزه استفاده کنیم اما قطعا باید مصادیق آن را مبتنی با موضوعات داخل کشور بومی کنیم که متاسفانه نه اساتید و دانشجویان ما این کار را انجام نمی‌دهند و یا نمی‌خواهند انجام دهند؛ چراکه قطعا بومی‌سازی نیازمند زحمت زیادی است و شاید بتوان گفت این مهم یکی از دلایل ایجاد بی‌اعتمادی میان دانشگاه و جامعه به‌شمار می‌رود.»
نظریه‌های تدریس‌شده در کلاس‌ها کاربردی نیست
او اظهار داشت: «بسیاری از نظریه‌هایی که اساتید ما در کلاس‌ها ارائه می‌دهند، چون بومی‌سازی نشده، در حوزه مبانی داخلی چندان کاربردی ندارد؛ البته تحقیقات زیادی در حوزه اقتصاد کلان صورت گرفته، اما بسیاری از مشکلات ما کیفی است و به همین دلیل متغیرها کمی چندان قابل سنجش نیستند و این مساله باعث می‌شود تا از مدل‌های موجود علمی خارج شویم و نتوانیم نتایج تحقیقات را به مرحله اجرایی برسانیم. به‌عبارت دیگر متغیرهای کیفی که اثرگذاری زیادی نیز در اقتصاد کشور دارند، عملا در مدل‌های علمی جایگاهی ندارند و به همین دلیل تحقیقات چندان کاربردی نیستند.»
عضو هیاتعلمی دانشکده علوم اقتصاد دانشگاه شهید چمران اهواز تصریح کرد: «بحث ارز بیشتر از دیگر مباحث اقتصادی کشور تحت تاثیر متغیرهای غیراقتصادی قرار گرفته تا جایی که می‌بینیم نرخ ارز به‌شدت تحت‌تاثیر روابط سیاسی کشور با جهان به‌خصوص کشورهای غربی است و همین مساله باعث می‌شود یک اظهارنظر مسئول داخلی و یا سخنرانی رئیس‌جمهور یک کشوری مانند آمریکا و یا کشورهای اروپایی اثرگذاری زیادی در این حوزه دارد، از این رو اگر قرار است متغیری را بومی‌سازی کنیم همین نرخ ارز است که باید علم مرتبط با این حوزه در کشور بومی شود.»
استاد بازنشسته دانشگاه تهران:
تحقیقات دانشگاهی جایی در تصمیم‌گیری‌ها ندارد
علی‌اکبر نیکواقبال، استاد اقتصاد نیز درباره این موضوع گفت: «در طول 35 سال فعالیتم در حوزه آموزش عالی کشور همیشه از این مساله تعجب می‌کردم که دانشجویان ما شش ماه تا یک سال روی یک موضوع اقتصادی پژوهش می‌کنند و به نتایج خوبی نیز می‌رسند، اما درنهایت ماحصل فعالیت آنها در کتابخانه‌ها بایگانی می‌شد و عملا به مرحله اجرا نمی‌رسید و در اصل زحمات این دانشجویان از بین می‌رفت، در‌حالی‌که اگر نتایج فعالیت‌های پژوهشی دانشجویان در همه حوزه‌های اقتصادی مورد بهره‌برداری قرار می‌گرفت، قطعا امروز کشور با مشکلات اقتصادی همراه نبود.»
او تصریح کرد: «دانشگاه‌ها تحقیقات خودشان را روی موضوعات مختلف انجام می‌دهند ولی متاسفانه سیاستمداران برمبنای سیاست‌های خودشان کار را به پیش می برند و باوجود اینکه تمام مسئولان رده‌بالا از چندین مشاور اقتصادی کمک می‌گیرند، اما در عمل شاهد تورم‌های عجیب‌وغریب هستیم و این مهم نشان می دهد که تحقیقات دانشگاهی جایی در تصمیم‌گیری‌ها ندارند.» استاد بازنشسته دانشگاه تهران اظهار داشت: «به مرور زمان درخشش پایان‌نامه ها نیز کمرنگ‌تر شد و این موضوعی نیست که بتوان آن را نادیده گرفت، اما قطعا در حوزه اقتصاد، تئوری و عمل دست به دست یکدیگر می‌دهند و این طور نیست که اگر به تئوری بپردازیم نتوان حوزه عمل را مدیریت کرد؛ چراکه کشورهای توسعه‌یافته نیز براساس همین تئوری‌ها پیش رفته‌اند. البته طبیعی است که تئوری‌ها در حوزه آزمایشگاهی بهتر نتیجه خواهد داد اما با اجراسازی آنها در حوزه عمل نیز می‌توان به موفقیت رسید.»
نیکواقبال با تاکید بر اینکه امروزه جمعیت دنیا هفت میلیارد نفر شده است، گفت: «این جمعیت با همین تئوری‌های اقتصادی درمجموع توانسته فعالیت‌های اقتصادی را به‌خوبی به پیش ببرد و علم اثر بسیار خوبی داشته است، اما مساله اینجاست که علم نباید تحت‌الشعاع مباحث غیرعلمی قرار بگیرد و هرگاه چنین وضعیتی در حوزه علم حاکم شود، می‌بینیم که مباحث علمی نمی‌توانند در جامعه اثرگذار باشند. امروزه نیز همین مساله را در کشور شاهد هستیم، به‌طوری‌که دانشگاه‌های ایران نتایج خوبی در حوزه‌های مختلف اقتصادی از فعالیت‌های پژوهشی کسب می‌کنند اما این دستاوردها تحت‌الشعاع مسائل دیگر قرار می‌گیرند و عملا راه به جایی نمی برند.»
* نویسنده: زهرا رمضانی، روزنامه‌نگار