به گزارش «فرهیختگان»، امروزه دیگر هیچ کشوری نیست که بتواند رشد علمی و سرعت پیشرفت ایران در این حوزه را انکار کند و حالا نه‌تنها در خاورمیانه قدرت علمی برتر محسوب می‌شویم بلکه به اذعان نظام‌های رتبه‌بندی معتبر دنیا، ایران در جایگاه پانزدهم جهانی قرار گرفته است و این موضوع نشان‌دهنده آن است که بسیاری از کشور‌ها به تولیدات علمی ایرانی رجوع می‌کنند تا بتوانند نیاز‌های خود را با استفاده از دستاورد‌های دانشمندان ایرانی رفع کنند. موضوعی که شاید تا دو دهه پیش کمتر کسی به آن باور داشت که روزی ایران بتواند در حوزه‌های مختلف علمی حرفی برای گفتن داشته باشد. مساله‌ای که امروزه با شیوع بیماری کرونا بیش از پیش موردتوجه قرار گرفته و حالا نه‌تنها مردم بلکه کشور‌های دیگر نیز منتظر هستند تا ببینند ایران می‌تواند زودتر از کشور‌های اروپایی و آمریکایی به واکسن این بیماری دست پیدا کند یا خیر. البته نباید این موضوع را نادیده گرفت که ایران قدرتمند علمی امروز به‌سادگی به این جایگاه دست پیدا نکرده و راه زیادی طی شد تا خارجی‌ها به تولیدات علمی دانشگاه‌های ما استناد کنند، شاید این تولیدات چندان در رفع مشکلات داخلی کاربرد نداشته باشند، اما مسیری که طی 10 و 15 سال اخیر توسط دانشگاه‌ها دنبال شده، این نوید را می‌دهد که در آینده نهچندان دور دانشگاه‌ها سهم بسزایی در رفع معضلات جامعه داشته باشند و بتوانند با ارائه راهکار‌های علمی و عملی نه‌تنها بسیاری از مشکلات داخلی را حل کرده بلکه جلوی بسیاری از پیشامد‌های ناگوار را نیز بگیرند. پیشرفت علمی ایران بهانه‌ای شد تا این‌بار سراغ محمدرضا عصاری، رئیس دانشگاه صنعتی جندی‌شاپور برویم و از او درباره چگونگی رسیدن ایران به جایگاه پانزدهم دنیا و موانع پیش‌روی دانشگاه‌های کشور در تبدیل دستاورد‌های علمی به محصول و تولید ثروت از مقالات بپرسیم که در ادامه می‌خوانید.
قطعا در آینده جایگاه بهتری را در دنیا خواهیم داشت
براساس اعلام سایمگو ایران جزء 15 قدرت برتر علمی دنیا قرار گرفته، به نظر شما جایگاه فعلی کشور در جهان ماحصل اتخاذ چه رویکرد‌هایی در نظام آموزشی کشور است؟
از زمانی که طی دهه اخیر و شاید کمتر موضوع پژوهش در دانشگاه‌ها جدی گرفته شد و در کنار محوریت قرار داشتن آموزش به پژوهش نیز توجه ویژه شد و این مهم که دانشگاه‌ها باید پژوهش‌محور بوده و به مسائل جامعه ورود کنند، به‌صورت جدی دنبال شد، به‌تدریج این موضوع در میان اعضای هیات‌علمی نهادینه شد که در کنار وظایف آموزشی، وظایف پژوهشی نیز دارند. واقعیت این است که سال‌ها باوجود اینکه این وظیفه برای اعضای هیات‌علمی نوشته شده بود اما به‌عنوان تکلیف به آن نگاه نمی‌شد و شاید چون در نظام ارتقای اساتید هم کمتر به بحث پژوهش توجه می‌شد، ورود به این حوزه ازسوی اعضای هیات‌علمی نیز چندان جدی انجام نمی‌گرفت. اما امروزه می‌بینیم که اعضای هیات‌علمی تقریبا به همان اندازه‌ای که برای خود تکالیف آموزشی قائل هستند، تکالیف پژوهشی نیز قائل بوده و این مساله نیز به دلیل آن است که آیین‌نامه‌های مرتبط با این حوزه اصلاح شده و موردتوجه قرار گرفته است. به همین دلیل اعضای هیات‌علمی به تکلیفی که از قبل متوجه آنها بود، پرداختند و نتیجه‌اش هم آن شد که می‌بینیم. امروز کشورمان در این حوزه رشد داشته و تصور می‌کنم در آینده نیز پیشرفت‌های چشمگیری خواهیم داشت. اگر دانشگاه‌ها را رصد کنیم، می‌بینیم که سرانه تولید علم‌شان در سال‌های اخیر درحال رشد بوده و طبیعتا در آینده نیز همین مسیر ادامه خواهد داشت تا دانشگاه‌ها در حوزه تولید علم به یک شرایط پایداری برسند. البته تعداد زیادی از دانشگاه‌ها به‌ویژه دانشگاه‌های جوان کشور درحال طی کردن مسیر رشد و ارتقا در حوزه پژوهش هستند و قطعا در آینده جایگاه بهتری را در دنیا خواهیم داشت.
باید بستر‌های لازم برای رسیدن به ثروت از تولیدات علمی فراهم شود
ارتقای دو پله‌ای جایگاه ایران در استناد به مقالات از نگاه نظام رتبه‌بندی سایمگو نشان‌دهنده کاربردی شدن مقالات است، اما این مهم در داخل کشور نمود چندانی نداشته و مراکز علمی کشور در حل مشکلات کشور حضور پررنگی ندارند، دلیل این مساله چیست؟
در وهله اول باید بگویم که ما مسیر پژوهش را به‌خوبی شروع کرده بودیم اما زنجیره‌های آن را کامل نکرده‌ایم. به‌عبارت دیگر به نتایج دستاورد‌های علمی ما استنادات خوبی می‌شود و قطعا این موضوع نشان‌دهنده آن است که دیگران از این دستاورد‌ها استفاده می‌کنند و ما نیز باید حتما زمینه لازم را برای اینکه دستاورد‌های علمی‌مان به پتنت ختم شود، مهیا کنیم. برای این کار باید دیگر حلقه‌های زنجیر را تکمیل کنیم، امروزه اعضای هیات‌علمی ما به تولیدات علمی توجه ویژه‌ای دارند، اما باید به‌سمت این مسیر برویم که تولیدات ما به سرانجام رسیده و به تولید ثروت و تکنولوژی ختم شوند، در همین راستا مسئولان باید زمینه‌های لازم را برای محققان فراهم کرده، ابزار‌های قانونی را نیز ایجاد کنند تا استنادات به تولیدات علمی درنهایت به اختراعات و محصول ختم شوند. برای این کار نیازمند زیرساخت‌های پژوهشی هستیم که البته طی دو سال گذشته شاهد هستیم که در بودجه‌های جاری دانشگاه‌ها تاکید همه نهاد‌های مربوطه این است که بودجه پژوهشی صرف بخش‌های دیگر نشود و حتما در همین زمینه هزینه شود و قطعا این تاکید زمینهساز تکمیل حلقه‌های زنجیر در آینده خواهد بود. ما الان باید به گام‌های پایانی بپردازیم و بسترسازی‌های لازم برای رسیدن به تولید ثروت از دستاورد‌های علمی را انجام دهیم.
زمینه لازم برای استفاده از ماحصل حرکت در مرز دانش توسط اعضای هیات‌علمی وجود ندارد
یکی از معضلات کشور مقالات ISI است که توجه اعضای هیات‌علمی را معطوف به پرداختن به مسائل بین‌المللی می‌کند، با درنظر گرفتن این مساله به اعتقاد شما چه میزان از مقالات تولیدشده توسط اعضای هیات‌علمی و دانشجویان تحصیلات تکمیلی به حل مشکلات داخلی تمرکز دارد؟
حقیقتا هنوز در اینکه مقالات تولیدشده در کشور به موضوعات داخلی بپردازند، فاصله وجود دارد و تصور می‌کنم مقالات ISI که توسط دانشگاه‌ها تولید می‌شود با بستری که در کشور وجود دارد، فاصله داشته و باید درراستای حذف این فاصله گام برداریم. به‌عبارت دیگر اعضای هیات‌علمی ما در مرز دانش حرکت می‌کنند اما بستر لازم برای استفاده از دستاورد حرکت در این مرز فراهم نشده و بین بطن مقالات تولیدشده توسط ما که مورداستفاده دیگر کشور‌ها قرار می‌گیرد، با آنچه می‌تواند در کشور مورد استفاده قرار بگیرد، فاصله وجود دارد. توجه به بودجه پژوهشی دانشگاه‌ها برای ایجاد زیرساخت‌های لازم برای بهره‌گیری از تولیدات علمی، تبدیل کردن فرصت‌های زمانی اعضای هیات‌علمی از فرصت‌های آموزشی به فرصت‌های پژوهشی ازجمله مولفه‌هایی است که باید مدنظر قرار گرفته و اجرایی شوند. متاسفانه گا‌ها تصور می‌شود وظیفه عمده یک عضو هیات‌علمی آموزش است، اما ما باید این مهم را اصلاح کنیم، چراکه وظیفه عمده این قشر آموزش و پژوهش است و باید به همان میزان که به آموزش نسل جوان توجه می‌شود، به رشد دانش و تبدیل کردن علم به ثروت و فناوری نیز توجه شود. بعید می‌دانم که اگر دانشگاهی کاری را انجام داده که به نتیجه رسیده، کشور به آن توجه نکرده باشد و مصداق آن را می‌توان پژوهشگاه رویان دانست، چراکه وقتی این مرکز به حوزه ناباروری ورود کرد همه دستگاه‌ها به کمک آن آمدند.
البته باید هم بسترسازی در کشور صورت بگیرد و هم تلاش اعضای هیات‌علمی این باشد که بخشی از زمان‌شان را مصروف امور پژوهشی کنند. با توجه به اینکه مطالبه آموزشی در کشور کاهش پیدا کرده، اعضای هیات‌علمی باید زمان خود را به‌گونه‌ای تنظیم کنند که از دانش‌شان به‌سمت پژوهش‌های کاربردی، پتنت‌سازی و ورود به مسابقه تولید ثروت از علم راه پیدا کنند تا کشور بتواند جایگاه خود را در این مسابقه پیدا کند.
قطعا برای تحقق آن هم باید مسئولان بودجه‌های لازم را اختصاص دهند و سازوکار‌های قانونی را مهیا کرده و هم همت اعضای هیات‌علمی به این مهم اختصاص پیدا کند. نباید فراموش کرد که انتظار جامعه از یک عضو هیات‌علمی نیز همین است و در همین راستا باید مطالبه عمومی در این زمینه شکل بگیرد و اساتید باید به این مطالبه عمومی پاسخ دهند.
ایجاد توسعه پایدار در کشور از مسیر دانشگاه‌ها می‌گذرد
ایران می‌تواند در زمره 10 کشور پرقدرت علمی دنیا قرار بگیرد؟
دنیا به هوش و ذکاوت ایرانی‌ها باور دارد اما مساله‌ای که امروز با آن مواجه هستیم، بودجه پژوهشی است که نقش پررنگی در پیشبرد فعالیت‌های پژوهشی دارد. راندمان فعالیت‌های پژوهشی دانشگاه‌های کشور با توجه به بودجه پژوهشی‌ای که برای آن صرف می‌شود نسبت به دانشگاهی مانند کینگ فهد عربستان به‌مراتب بیشتر است، اما باید بیش از این به بودجه پژوهشی بپردازیم. شخصا در دانشگاه جندی‌شاپور در سال‌های اخیر تلاش زیادی کردم که زمان اعضای هیات‌علمی را به‌سمت فعالیت‌های پژوهشی کاربردی سوق دهم، اما نباید فراموش کرد که برای این مهم در کشور باید نظام‌مند حرکت کرده و همه دانشگاه‌ها و مسئولان عالی‌رتبه کشور باید وارد میدان شوند تا در کنار تامین بودجه پژوهشی، عضو هیات‌علمی نیز تمام وقت خود را در دانشگاه بگذراند، البته تحقق این امر نیازمند آن است که بتوانیم نیاز‌های مالی اساتید را برطرف کنیم؛ اما در شرایط فعلی شاهد هستیم که بهخاطر برخی مسائل معیشتی، تعدادی از اعضای هیات‌علمی جدیت لازم را در امور پژوهشی ندارند و طبیعتا باید این نیاز برطرف شود. همچنین باید در کشور این مطالبه ایجاد شود که دانشگاه به مرکز تولید علم و ثروت مبدل شود. ما می‌توانیم محور توسعه پایدار کشور را از مسیر دانشگاه‌ها دنبال کنیم و این موضوع بسیار مهمی است که باید در برنامه‌ریزی‌های کلان کشور از دانشگاه‌ها این مطالبه صورت بگیرد که محور توسعه پایدار شوند؛ قطعا تحقق این امر توسط اعضای هیات‌علمی شدنی است و معتقدم به‌خوبی می‌توانیم این فاصله را با ایجاد زیرساخت‌های لازم، تمرکز اعضای هیات‌علمی در موضوعات پژوهشی و حل مشکلات معیشتی آنها برطرف کنیم.
زیرساخت‌های بودجه‌ای برای پژوهش دانشگاه‌ها تقویت شود
درحالحاضر موانع اصلی پیش‌روی پیشرفت علمی کشور چیست؟
بودجه دانشگاه‌ها در حوزه پژوهش یکی از اصلی‌ترین مولفه‌هاست که باید میزان اعتبارات این حوزه بیش از وضعیت کنونی شود، البته امروزه کشور درگیر مسائل مهمی است و شاید در مقطع فعلی اولویت‌ها چنین اجازه‌ای ندهند که بخواهیم میزان اعتبارات پژوهشی دانشگاه‌ها را افزایش دهیم، اما حتما در درازمدت باید زیرساخت‌های بودجه‌ای برای امور پژوهشی دانشگاه‌ها تقویت شود. از طرف دیگر باید زیرساخت‌های قانونی برای اینکه عضو هیات‌علمی تمام تمرکزش در محیط دانشگاهی بوده و توجهی به بیرون نداشته باشد نیز فراهم شود. همچنین باید یک مطالبه عمومی شکل بگیرد که دانشگاه در راستای حل معضلات جامعه قدم بردارد و قطعا اگر نتواند در این جایگاه قرار بگیرد، اصلا زیبنده عنوان دانشگاه نخواهد بود. دانشگاه باید بتواند در جامعه اثربخشی داشته باشد اما در طول چهار دهه گذشته دانشگاه‌های کشور به‌دلیل نیاز شدید آموزشی، محوریت آموزشی پیدا کرده‌اند و این وضعیت باید به‌سرعت اصلاح شده و دانشگاه‌ها از محوریت آموزش به محوریت آموزش و پژوهش، جامعه‌محوری و رسالت ایجاد توسعه پایدار برای جامعه برسند.
وظیفه مسئولان نظام آموزش عالی، روسای دانشگاه‌ها و اعضای هیات‌علمی در تحقق این مهم نیز حرکت به‌سمت آن است. تصور می‌کنم با یک برنامه 10 ساله و درصورت تحقق مولفه‌های لازم می‌توانیم در یک جایگاه بسیار خوب علمی در دنیا قرار بگیریم.
نهایت کار یک دانشجوی دکتری این است که دو مقاله منتشر کند
ظرفیت دانشجویان تحصیلات تکمیلی و اعضای هیات‌علمی یکی از مولفه‌های اصلی برای پیشرفت علمی است، جایگاه کشور در این حوزه را چطور ارزیابی می‌کنید؟
در حوزه تحصیلات تکمیلی از لحاظ کمی جایگاه خوبی داریم اما در این حوزه با نقصی مواجه هستیم و آن هم اینکه دانشجویان این مقطع از دایره داخلی دانشگاه بیرون نرفته و نیاز‌های جامعه را رصد نکرده‌اند، درحالی‌که این ظرفیت عظیم را باید متوجه مسائل پیرامونی کنیم، نه اینکه صرفا به داخل دانشگاه معطوف شوند. متاسفانه امروزه نهایتا کار یک دانشجوی دکتری این است که دو مقاله منتشر کند. معتقدم باید ظرفیت پذیرش دانشجویان تحصیلات تکمیلی منطبق بر حل مشکلات پیرامونی دانشگاه‌ها و جامعه باشد و باید دانشگاه‌ها را موظف کنیم تا در یک برنامه پنج ساله، 50درصد از ظرفیت دانشجویان تحصیلات تکمیلی خود را معطوف به حل مشکلات بیرون از دانشگاه کنند.
متاسفانه امروزه دانشجوی دکتری از خارج از دانشگاه پروژه‌ای را نمی‌گیرد که بخواهد با همکاری استادش به انجام آن بپردازد، اما این موضوع در دانشگاه‌های دنیا رایج است و شاهد هستیم که پروژه‌های تحصیلات تکمیلی در دانشگاه‌های خارجی به تولیدات علمی و اختراع نیز منجر می‌شود. قطعا اگر چنین وضعیتی در دانشگاه‌های خارجی ایجاد شود باعث خواهد شد تا تکیه دانشگاه‌ها بر بودجه‌های عمومی نیز کاهش پیدا کند. درحقیقت چرخه دانشجویان تحصیلات تکمیلی از لحاظ کمیت نه‌تنها رشد خوبی داشته بلکه شاید کمی هم بیشتر از نیاز رشد کرده اما از سوی دیگر محتوای لازم برای پرداختن به مشکلات پیرامونی چندان موردتوجه قرار نگرفته و همین مساله باعث شده هرم معیوبی را در بحث تحصیلات تکمیلی داشته باشیم. به همین دلیل امروز می‌بینیم که مسئولان آموزش عالی بعضا ظرفیت‌های تحصیلات تکمیلی را نیز کاهش می‌دهند، چراکه ما می‌خواهیم هزینه هنگفتی که برای تحصیل یک فرد صورت می‌گیرد منجر به یک نتیجه سودآور برای جامعه شود و باید دانشگاه‌ها به این سمت بروند که ظرفیت‌های این مقطع را متوجه حل مسائل پیرامونی خود کنند.
برای تحقق این مهم چه تحولی در نظام آموزش عالی کشور صورت بگیرد؟
تغییر در آیین‌نامه‌های موجود هم می‌تواند این مساله را محقق کند، چراکه ما راه‌حل‌های بیرون‌رفت از این وضعیت را داریم و صرفا باید این راه‌حل‌ها به نظام قاعده‌مندی تبدیل شوند تا از این طریق همه دانشگاه‌ها با یک الگو کار را جلو ببرند؛ چراکه اگر دانشگاه‌ها بخواهند به‌صورت پراکنده به این حوزه ورود کنند، قطعا نتیجه‌بخش نخواهد بود. حتی ممکن است مسیر دانشجویان تحصیلات تکمیلی به‌سمت دانشگاه‌هایی که در این حوزه با سهولت بیشتری برخورد می‌کنند، سوق پیدا کند که این مساله نیز نتایج خاص به خودش را خواهد داشت. باید مسئولان آموزش عالی کشور به‌صورت نظام‌مند در این حوزه ورود کنند و معتقدم امروزه زمینه‌های لازم برای تحقق آن در کشور فراهم است.
* نویسنده: زهرا رمضانی، روزنامه‌نگار