به گزارش «فرهیختگان»، اساسا جنگ در هر جایی از جهان موسیقی خودش را دارد. حتی اگر خبری از سازهای مختلف نباشد. جنگ پر از صداست؛ صداهایی که گاه همراه با غریو شادی است و گاه توام با ناله‌هایی از سر درد و ماتم. استفاده از ابزارآلات موسیقی در جنگ‌ها قدمتی طولانی دارد. از سازها برای بالابردن روحیه سربازان خودی و تضعیف روحیه سپاه روبه‌رو استفاده می‌شده است. از زمان حمله سربازان کوروش هخامنشی به سپاه دشمن در جنگ با آسوریان به بعد فرماندهان به دسته‌های موزیک دستور نواختن آهنگ‌های رزمی به هنگام نبرد می‌دادند. اگر در دوران دفاع مقدس خواننده‌ها یا مداحانی بودند که بدون ساز و ارکستر می‌توانستند صدایشان را به همه جای ایران برسانند اما در موسیقی نظامی به‌منظور تحریک حس میهن‌پرستی، ایجاد احساسات خاص وطن‌خواهی، ایجاد شجاعت و تهور و غرور ملی از سازهایی استفاده می‌شد که صدای آنها بلند، رسا، مهیب، باوقار و پرشکوه باشند. آلات چوبی، مسی یا برنجی و ضربی یا کوبه‌ای این صداها را تولید می‌کردند و هنوز هم از آنها استفاده می‌شود.  برخی از اهالی موسیقی و کارشناسان، موسیقی جنگ را ذیل موسیقی انقلابی قرار می‌دهند و برخی دیگر آن را زیرمجموعه ژانر جنگ و موسیقی رزمی و حماسی می‌دانند. نکته مهم و مشترک اما در اینجا پیوند مفهومی دفاع مقدس با انقلاب اسلامی است. طبیعی است در هر جنگی یک طرف پیروز و یک طرف شکست‌ می‌خورد. ایران در طول جنگ در بعضی از عملیات‌ها پیروز شده است و در بعضی دیگر شکست خورده و شهیدان زیادی داده است.

این دو روی سکه جنگ وقتی از نظر احساسی وارد موسیقی شود، گونه‌ای منحصربه‌فرد را پدید می‌آورد. گونه‌ای که خاص جنگ ایران و رژیم بعث عراق است و در جای دیگری نمونه مشابه ندارد. با نگاهی به آرشیو آثار موسیقی جنگ می‌بینیم که هیچ اثری در موسیقی سوگ و مرثیه جنگ وجود ندارد که خالی از حماسه باشد و همزمان هیچ موسیقی رزمی و حماسی وجود ندارد که خالی از سوگ و مرثیه باشد. رزمنده جنگ شبیه به اسطوره‌های غربی سراسر حماسه نیست. نگاه مکانیکی به جنگ ندارد که عاطفه و غم در او اثر نگذارد و از سوی دیگر فقط تراژدی و اندوه و مرثیه هم نیست که نشانی از حماسه نداشته باشد. صدای موسیقی دفاع مقدس، ترکیبی از این دو را به گوش همه می‌رساند.  موسیقی دفاع مقدس از روزهای اولیه جنگ برای خودش ساختاری پدید آورد که نه از طرف مدیران بود و نه با ابلاغ آیین‌نامه. شاید دلیل نفوذ و ماندگاری‌اش پس از سه دهه همین مساله بوده است. از شاعر تا نوازنده و خواننده با اعتقادشان کار می‌کردند و در آن شرایط نه فکر منافع مالی بودند و نه دنبال صندلی‌های ریاست. خوانندگان و آهنگسازانی هستند که هنوز هم بهترین آثارشان، آنهایی هستند که در دوران جنگ ساخته شدند. پیشرفت نرم‌افزاری و وجود تکنولوژی در حوزه موسیقی نتوانسته طعم شیرین و لذت‌بخش نواهای دفاع مقدس را از زیر زبان پاک کند.

هنوز هم می‌توانید به قطعه «ممد نبودی ببینی شهرآزاد گشته» کویتی‌پور گوش کنید که هم حس غرور به شما دست بدهد و هم چشمان‌تان‌تر شود. بسیاری از محققان موسیقی معاصر، این قطعه را یکی از اولین تولیدات دفاع مقدسی موسیقی می‌دانند و پس از آن شاهد تولیدات مشابه بودیم. البته در آن سال‌ها صادق آهنگران هم نوحه‌های حماسی معروفی مثل «ای لشکر صاحب زمان»، «شب است و سکوت» و «مثنوی شرمساری» را خواند و گفته شد که صدام و مسئولان بلندپایه عراقی به دنبال از بین بردن آهنگران بودند زیرا فکر می‌کردند بخشی از قدرت و روحیه بالای رزمندگان ایرانی به دلیل نوحه‌های او بوده است. قطعه «صبح پیروزی» اثر محمد گلریز هم یکی از آثار محبوب دوران جنگ بود که بعدها توسط گروه‌های سرود دیگر هم اجرا می‌شد. اثری که شعف ناشی از شکست دادن دشمن در آن به وضوح آشکار و قابل انتقال بود. به‌جز این چند نفر، افراد دیگری در رشته موسیقی سنتی هم بودند که قطعات ماندگاری را تولید و پخش کردند. مرحوم محمدرضا لطفی، با صدای محمدرضا شجریان اثر «شب نورد» را منتشر کرد و در ادامه هم تصنیف «کاروان شهید» را ساخت و این قطعه را شهرام ناظری اجرا کرد. محمدعلی قدیمی قطعه «سلاح را بر گیریم» را منتشر کرد و قطعه «جنگ جنگ تا پیروزی» نیز با اجرای رشید وطن‌دوست و با همراهی ارکستر سمفونیک تهران با تنظیمی از حشمت‌الله سنجری اجرا شد. حتی مهرداد کاظمی همراه با یک ارکستر به مناطق جنگی رفت و برای رزمندگان قطعاتی را اجرا کرد. البته عملکرد صداوسیما هم در آن زمان بی‌تاثیر نبود.

رادیو در دوران جنگ، کنار مردم و رزمندگان بود با پخش متعادل و مناسب آهنگ‌ها و نوحه‌ها توانسته بود فضای احساسی همراه با حماسه و شکوه را در جامعه ایجاد کند.  می‌گویند موسیقی هر دوره‌ای آینه تمام نمای آن دوران است. اگر زمانی فیلم‌ها یا کتاب‌های دوران دفاع مقدس در دسترس نبودند مراجعه به نواهای ساخته شده در آن هشت سال نشان می‌دهد که ما درگیر یک جنگ خاص بودیم و طبیعتا صداهای خاصی هم ثبت شد. صداهایی که اگر پیش از این صرفا رزم بود و نبرد، اما عاطفه، احساس و شور همراه با شعور از فلسفه زندگی و مرگ، ترکیبی را ساختند که تا همیشه ماندگار خواهند شد. موسیقی در دوران دفاع مقدس یک هنر یا وسیله تشریفاتی نبود. موسیقی یک سلاح بود در دستان خوانندگان و مداحان که می‌توانستند نفوذ آن را تا کیلومترها دورتر و ماه‌ها و سال‌ها بعدتر ببینند و بشنوند. موسیقی دفاع مقدس یک سلاح بود، تماشاگر نبود، داخل کارزار بود و همراه با جوان‌ها و پیرهای حاضر در جبهه‌ها می‌رفت و می‌جنگید.

  * نویسنده:  سیدمهدی موسوی‌تبار، روزنامه‌نگار