به گزارش «فرهیختگان آنلاین»، تصور نبود کشاورزان و تعطیل شدن زراعت روی زمین‌ها هم وحشتناک است، چه برسد به اینکه بخواهد در دنیای واقعی رخ دهد. تنها کافی است لحظه‌ای فکر کنید که در هیچ کجای کشور، زمین کشاورزی نیست و برای تامین حداقلی‌ترین نیازهایمان در این حوزه به دنیای خارج وابسته باشیم، قطعا تصویر ذهنی این واقعه هم غیرقابل تحمل است؛ چراکه نیاز انسان به کشاورزی از ازل بوده و تا ابد نیز ادامه خواهد داشت. نیازی که امروزه با توجه به گسترش جمعیت و متفاوت شدن سبک زندگی بیش از پیش اهمیت پیدا کرده و حالا کشاورزی به‌عنوان یکی از حوزههای استراتژیک برای هر کشوری محسوب می‌شود. مساله‌ای که باعث شده کشورهای پیشرفته تلاش و هزینه زیادی برای رسیدن به استقلال در بخشهای مختلف کشاورزی انجام دهند تا بتوانند تا جای ممکن از وابستگی کشورشان به دیگران بکاهند و قطعا در این زمینه موفقیت‌های چشمگیری هم داشته‌اند. نیاز به افزایش میزان محصولات کشاورزی در هر هکتار زمین، باعث شده تا امروزه علم به کمک کشاورزی بیاید و با تغییر سبک‌های سنتی در کشاورزی و باغداری، حالا تکنولوژی‌های روز حرف اول را بزنند. مساله‌ای که شاید تا 50 سال قبل خبری از آن نبود و کشاورزان و باغداران به شیوههای سنتی خود اقدام به کاشت و برداشت محصول می‌کردند، مساله‌ای که این روزها نه‌تنها دیگر جایی در کشاورزی مدرن ندارد، بلکه تداوم آن باعث از دست رفتن منابع آبی خواهد شد. طبیعی است در هر بخشی که پای تکنولوژی‌های روز به میان بیاید، ردپای جامعه دانشگاهی هم وجود خواهد داشت. به عبارت دیگر کشاورزانی که از جامعه آکادمیک بر سر زمینهای کشاورزی می‌آیند، به‌عنوان اصلی‌ترین حلقه در ارتقای بهره‌وری زمین‌ها و استفاده از فناوریهای جدید در بخشهای مختلف حوزه کشاورزی محسوب می‌شوند و به همین دلیل امروزه دانشگاههای معتبر دنیا بخشی از فعالیت‌های پژوهشی خود را صرف اصلاح نباتات، دست یافتن به روشهای جدید آبیاری، تولید کودهای مقوی‌تر و در عین حال بی‌خطرتر بر انسان و... صرف می‌کنند تا بتوانند با توجه به کاهش منابع آبی در سراسر دنیا، همچنان حوزه کشاورزی را زنده نگه داشته و نیازهای انسان به محصولات این حوزه را پاسخ دهند. با این حال در ایران باوجود سابقه طولانی در کشاورزی، جامعه علمی کشور آن‌طور که باید نتوانسته تحولی را در این حوزه طی دهه‌های مختلف ایجاد کند.
عدم پرداخت دانشگاهها به کشاورزی تا جایی پیش رفته که امروزه کمتر دانش‌آموزی رشته کشاورزی را برای ادامه تحصیل در دانشگاهی انتخاب می‌کند؛ مساله‌ای که قطعا درصورت تداوم آن در آینده مشکلات زیادی را برای کشور ایجاد خواهد کرد. از سوی دیگر ایران جزء معدود کشورهایی است که هر 4 فصل را تجربه می‌کند و قطعا می‌توان از آن به‌عنوان بهشت کشاورزی در دنیا نام برد، با این حال در بسیاری از مناطق هنوز از روشهای نسبتا قدیمی استفاده می‌شود و می‌طلبد دانشگاههای کشور برای ایجاد تحول در این زمینه وارد میدان شده و در کنار جدیت تربیت نیرو، راهکارهای عملی برای تحقق این تحول ارائه دهند.
نبود شغل اصلی‌ترین دلیل عدم تمایل دانشجویان برای ورود به حوزه کشاورزی است
داوود حبیبی، رئیس دانشکده کشاورزی دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرج در گفت‌وگو با «فرهیختگان»، درباره عدم ورود جدی دانشگاهها به حوزه کشاورزی گفت: «در وهله اول باید بگویم که امروزه داوطلب تحصیل در این رشته در همه دانشگاههای کشور به‌شدت کاهش یافته و دلیلش هم نبود شغل در این حوزه است و متاسفانه ما طی سالهای اخیر اصلا به این مساله فکر نکرده‌ایم که می‌توانیم از صادرات محصولات کشاورزی به درآمدزایی برای کشور برسیم، به همین دلیل هیچ‌گاه این حوزه مورد توجه جدی قرار نگرفت.» او با اشاره به طرح تحول کشاورزی در دانشگاه آزاد اسلامی اظهار داشت: «دانشگاه آزاد اسلامی 5 هزار هکتار زمینهای کشاورزی در اختیار دارد و از طرف دیگر نیروی انسانی متخصص هم در اختیار دارد و اگر بتوان از این پتانسیل به‌خوبی استفاده کرد، قطعا شاهد اتفاقات خوب در حوزه کشاورزی خواهیم بود. هرچند در حوزه کشاورزی هیچ امیدی به دولت وجود ندارد، اما دانشگاه آزاد اسلامی می‌تواند به تنهایی در این حوزه اقدامات اساسی را انجام دهد.»
زمینهای کشاورزی در اختیار دانشجویان قرار بگیرد
رئیس دانشکده کشاورزی دانشگاه آزاد اسلامی تصریح کرد: «ما 3 بخش اراضی دانشگاه آزاد اسلامی، اراضی ملی و کشت فراسرزمینی را در اختیار داریم و می‌توانیم از آنها برای تولید محصولات کشاورزی استفاده کنیم، امروزه بسیاری از کشورها، طی قراردادهای 50 ساله زمین در اختیار ما قرار می‌دهند که قطعا می‌توان از ظرفیت آنها برای تامین نیازهای کشاورزی استفاده کرده و از طرف دیگر با ایجاد شغل بحث عدم تمایل دانشجویان به تحصیل در رشته کشاورزی را نیز برطرف کرد.» حبیبی یادآور شد: «امروزه بسیاری از فارغ‌التحصیلان ما علی‌رغم داشتن سرمایه لازم، چون زمینی در اختیار آنها قرار نمی‌گیرد، عملا نمی‌توانند از علم خود در زمینهای کشاورزی بهره گیرند، به همین دلیل باید بستری فراهم شود تا زمین‌هایی در اختیار دانشجویان رشته کشاورزی قرار گیرد تا از توان علمی خود بهره بگیرند. مساله‌ای که در دیگر کشورها به آن توجه ویژه می‌شود و از ظرفیت‌های موجود برای پیشبرد اهداف استفاده می‌شود.» او گفت: «قطعا باید طرح و برنامه در حوزه کشاورزی توسط دولت ارائه شود و بعد از آن دانشگاهها پای کار بیایند. ما اخیرا شیوه‌نامه جذب دانشجو و حمایت از اشتغال در حوزه کشاورزی را تهیه کرده و به‌زودی در اختیار مسئولان سازمان مرکزی قرار می‌دهیم تا بتوان با ایجاد سازوکارهای مرتبط، بحث جذب دانشجو و به تبع آن اشتغال آنها را نیز تسهیل کرد. قطعا با این اتفاق شاهد ایجاد تغییرات اساسی در حوزه کشاورزی نیز خواهیم بود، چراکه ما از نظر علمی هیچ کمبودی نداریم و حتی می‌توانم بگویم از بسیاری از کشورها نیز جلوتر هستیم، اما مساله اصلی این است که بتوانیم بخشهای مختلف مرتبط با حوزه کشاورزی را با یکدیگر مرتبط کنیم.»
راه ایجاد تحول در حوزه کشاورزی ماموریت‌گرا کردن اساتید است
حبیبی گفت: «قطعا در قدم اول باید اساتید را ماموریت‌گرا کرده و آنها در قالب طرح‌های مشارکتی یا اجاره‌ای و با استفاده از ظرفیت دانشجویی، روی زمینهای کشاورزی حاضر شده و اقدام به اجرای طرح‌های کشاورزی کنند تا از این طریق نه‌تنها نیاز کشور به محصولات را تامین کرده، بلکه در حوزه تربیت نیروی انسانی مهارتی نیز اثرگذار باشند.»
رئیس دانشکده کشاورزی دانشگاه آزاد اسلامی واحد البرز بیان داشت: «ما قطعا می‌توانیم با بهبود روشهای کشت و برداشت، میزان تولیدات محصولات این حوزه را به‌مراتب افزایش دهیم و باید به این مساله نیز تاکید کنم که ما همه امکانات و حتی منابع مالی و نیروی انسانی را دراختیار داریم، اما مشکل اینجاست که این حلقه‌ها به یکدیگر متصل نیستند، درحالی که در خارج از کشور اصلا چنین وضعیتی نیست و با بهره‌گیری از داشته‌ها، می‌توانند به اهداف خود برسند.»
حبیبی گفت: «نباید فراموش کرد که تنها نیروی انسانی در اختیار دانشگاه‌هاست، درحالی‌که اراضی در اختیار دولت و منابع مالی نیز در بانک کشاورزی است و این‌طور نیست که اگر دانشگاه اراده کند بتواند به تغییر اساسی دست پیدا کند. البته اگر بتوانیم اساتید را در این حوزه ذی‌نفع کنیم، قطعا اتفاقات خوبی رخ خواهد داد.»
از نگاه پدافندی باید در حوزه بذر به خودکفایی برسیم
او اظهار داشت: «متاسفانه اولین مشکل ما نبود آیین‌نامه‌های کافی برای ورود اساتید و دانشجویان به طرح‌های کشاورزی است و باید در وهله اول در این حوزه اقدامات ویژه‌ای انجام دهیم تا بتوانیم مسیر را برای ورود اعضای هیات‌علمی به بخشهای مختلف کشاورزی فراهم کنیم. به‌عبارت دیگر مشکل اصلی ما در حوزه کشاورزی نبود علم نیست، بلکه سازوکارهای لازم برای حضور اساتید و دانشجویان در طرح‌های کشاورزی وجود ندارد.»
رئیس دانشکده کشاورزی دانشگاه آزاد اسلامی واحد البرز گفت: «در حوزه تولید بذر هنوز راه زیادی در پیش داریم، درحالی که این مهم جزء مسائل حیاتی کشور است؛ چراکه وقتی در حوزه بذر نیاز به خارج از کشور داشته باشیم طبیعی است که آنها هر بذری که بخواهند را می‌توانند به ما بفروشند، درحالی که اگر نگاه پدافندی به مساله داشته باشیم، باید در این حوزه به خودکفایی برسیم. به‌عبارت دیگر تنها کافی است یک سال نتوانیم بذری را وارد کنیم، قطعا از نظر تامین غذای مورد نیازمان با مشکل جدی روبه‌رو خواهیم شد.»
حبیبی با تاکید بر اینکه امروزه واحدهای دانشگاه آزاد اسلامی اقدامات خوبی را در حوزه بذر انجام داده‌اند، خاطرنشان کرد: «باید به این سمت حرکت کنیم که به‌طور مثال به‌جای موظف درسی اساتید، آنها را مجبور کنیم تا در طرح‌های تحقیقاتی شرکت کنند و قطعا به‌راحتی می‌توانیم این کار را نیز عملیاتی کرد.»
در کشاورزی مشکل مهارتی داریم
علی احمدی، عضو هیات‌علمی دانشگاه تهران در گفت‌وگو با «فرهیختگان» با تاکید بر اینکه ساختار کشاورزی ما خرده‌پا است و به همین دلیل اصلا ساختار مناسبی محسوب نمی‌شود، گفت: «ما اگر نیروی انسانی کاربلدی هم در این حوزه داشته باشیم، عملا بستر کار مناسبی نداریم، درحالی‌که در کشورهای دیگر مزارع کشاورزی در مساحتی 500 یا هزار هکتاری هستند، اما در ایران این مساحت به دو یا نهایتا سه‌هکتار می‌رسد، از طرف دیگر کشاورزی یک رشته تجربی محسوب می‌شود و به‌رغم اینکه بسیاری از اساتید ما حتی تا مقطع دکتری نیز تحصیل کرده‌اند، اما تحصیل‌شان به‌صورت تئوری بوده است.»
او در توضیح بیشتر این مساله گفت: «دانشگاه ما نتوانسته نیروی انسانی کاربلد در حوزه کشاورزی تربیت کند و به‌همین دلیل استادی که بتواند به‌اصطلاح فوت‌وفن کشاورزی را به دانشجو آموزش دهد، نداریم و اساتید بیشتر تئوری هستند، البته این بدان دلیل است که دانشگاههای ما مبتنی‌بر تئوری هستند و به همین دلیل اگر به اساتید ما 50 یا هزار هکتار زمین کشاورزی بدهند، آن‌طور که باید نمی‌توانند کشاورزی کنند.»
عضو هیات‌علمی دانشگاه تهران با تاکید بر اینکه اساتید ما کشاورزی بلد نیستند و بالطبع نمی‌توانند دانشجوی کشاورزی را نیز تربیت کنند، اظهار داشت: «متاسفانه این اصطلاحی که می‌گویند دانشجوی ما فارغ‌التحصیل می‌شود، اما وقتی بر سر زمین کشاورزی می‌رود، تفاوت برگ گندم و جو را از هم تشخیص نمی‌دهد، مصداق همه دانشگاههای کشور است. البته اخیرا سه‌چهار سالی است که با همکاری برخی از اساتید تلاش می‌کنیم درس مهارت‌آموزی را برای دانشجویان تدوین کنیم تا دانشجو از ابتدای پاییز تا انتهای تابستان سال آینده در تمام مراحل کاشت، داشت و برداشت یک محصول قرار بگیرد، اما واقعیت آن است که درعمل برای اجرایی کردن این درس هم هزاران کیلومتر با ایده‌آل‌هایمان فاصله داریم، چراکه نه مدرس کاربلدی در این حوزه داریم و نه بستر و امکانات لازم برای اجرایی کردن آن فراهم است.»
احمدی گفت: «دروسی مانند کارآموزی و عملیات کشاورزی که امروزه در دانشگاهها وجود دارد، بسیار مینیاتوری اجرا می‌شود و فاصله میان آنچه در عرصه کشاورزی وجود دارد با آنچه در دانشگاهها می‌گذرد، بسیار زیاد است. از طرف دیگر بستر کار کافی هم برای فارغ‌التحصیلان ما وجود ندارد و این هم مساله بسیار مهمی است.»
او تصریح کرد: «ما بعد از انقلاب، هرچند کمیت دانشگاهها را افزایش دادیم، اما به همان میزان کیفیت نیز کاهش پیدا کرد، چراکه در کنار افزایش دانشگاهها، بحث مدرک‌محوری و مقاله‌محوری را هم دنبال کردیم و نباید فراموش کرد که اساتید امروز ما در همین سیستم به جایگاه استادی رسیده‌اند و قطعا وقتی استاد ما خودش کاربلد نیست، طبیعتا نمی‌تواند دانشجوی کاربلدی را نیز تربیت کند.»
تحقیقات در حوزه کشاورزی بی‌هدف و فاجعه‌بار است
عضو هیات‌علمی دانشگاه تهران درباره پایان‌نامه‌های کشاورزی گفت: «تحقیقات ما در این حوزه فاجعه است و معتقدم اگر هزاران میلیارد در این حوزه هزینه هم شود، مانند خودرویی می‌ماند که درحال بکسواد کردن است و هیچ فایده‌ای نخواهد داشت، چراکه ما در حوزه کشاورزی تحقیقات هدفمند نداریم که بخواهیم مشکلات این حوزه را ریشه‌یابی کنیم، درحالی‌که نگاه کنید در حوزه موشک و انرژی هسته‌ای از کجا شروع کردیم و الان در چه جایگاهی هستیم؛ یعنی اگر بخواهیم می‌توانیم به نتیجه برسیم. به‌عبارت دیگر، تحقیقات در حوزه موشکی و هسته‌ای برنامه‌ریزی شده و هدفمند است و از طرف دیگر نیروهای این حوزه نیز اعتقادی کار می‌کنند و قطعا اگر سیستمی می‌خواهد نتیجه‌بخش باشد، یا باید کارها به‌صورت نظام‌مند باشد یا نیروها جهادی پای کار باشند، اما هیچ‌کدام از این دو مولفه در حوزه کشاورزی وجود ندارد.»
خواب 90ساله جامعه دانشگاهی نسبت به حوزه کشاورزی!
نکته تاسف‌بار اینجاست که دستاورد تحقیقات جامعه دانشگاهی کشور از 9 دهه پیش تا امروز تنها 22 هزار و 825 پایان‌نامه با موضوع کشاورزی بوده است؛ مساله‌ای که به‌صراحت نشان می‌دهد جامعه آکادمیک کشور نتوانسته به رسالت اصلی خود در حوزه پژوهش مرتبط با کشاورزی عمل کند و ماحصل آن را نیز امروزه در زمینهای کشاورزی شاهد هستیم که همچنان کشاورزان و باغداران ایرانی ترجیح می‌دهند از روشهای سنتی که بعضا از نظر علمی نیز رد شده‌اند، در بخشهای مختلف کاشت، داشت و برداشت محصول استفاده کنند. از طرف دیگر براساس آنچه در سایت گنج (پایگاه اطلاعات علمی ایران) منتشر شده، موتور پژوهشی دانشگاه در حوزه کشاورزی از اواخر دهه 80 روشن شده است، چراکه در سال 87، 322 مقاله با موضوع کشاورزی منتشر شد که نسبت به سالهای پیش از آن، بالاترین میزان را به خود اختصاص داده و در سال 89، هزار و 122 مقاله با این موضوع توسط دانشگاهیان به چاپ رسیده است. قطعا دهه 90، یکی از مهم‌ترین دهه‌‌ها برای اساتید و دانشجویان حوزه کشاورزی محسوب می‌شود، به‌عبارت دیگر در هشت سال گذشته بیشترین تحقیقات روی حوزههای مختلف مرتبط با کشاورزی توسط جامعه دانشگاهی انجام شده که اوج آن نیز در سال 96 با سه هزار و 771 مقاله بوده که دانشجویان مقطع کارشناسی‌ارشد بیشترین سهم را در پیشبرد برنامه‌‌های پژوهشی این حوزه داشته‌اند.
علاقه دانشگاهها به پژوهش در حوزه اقتصاد کشاورزی
درست است که دانشگاهها از دهه 90 ورود نسبتا جدی‌تری به پژوهش در حوزه کشاورزی داشته‌اند، اما با نگاهی به مقالات منتشرشده باید گفت که اکثر اساتید و دانشجویان ترجیح داده‌اند بخشهای اقتصادی و همچنین مرتبط با این حوزه را مورد کنکاش قرار دهند و کمتر به چگونگی استفاده از فناوریهای نوین و تغییر در شیوههای کشاورزی پرداخته شده است. مساله‌ای که قطعا با توجه به گسترش جمعیت و همچنین نیاز همیشگی انسان به محصولات کشاورزی باید بیش از پیش به آن توجه شود. نقش آموزش در توسعه کشاورزی شاید یکی از اصلی‌ترین موضوعات این حوزه به شمار برود که تعداد مقالات منتشرشده با این موضوع شاید از انگشتان یک دست فراتر نرود، موضوعی که می‌تواند نقش اثرگذاری در ایجاد تحول اساسی در بخشهای مختلف کشاورزی داشته باشد، چراکه نیروی انسانی یکی از اصلی‌ترین عوامل اقتصادی جهت دستیابی به توسعه اقتصادی است و در اصل امروزه دیگر قدرت بازو و کار فیزیکی نیست که می‌تواند تعیین‌کننده موفقیت باشد بلکه دانش و مهارت افراد است که می‌تواند حرف اول را در این زمینه بزند. براساس یکی از مقالات منتشرشده توسط دانشگاه الزهرا در سال 87 «اثر نیروی کار باسواد و بی‌سواد شاغل در بخش کشاورزی و همچنین موجودی سرمایه بر تولید این بخش معنی‌دار بوده و نقش نیروی شاغل باسواد بسیار بااهمیت‌تر است. بنابراین برای دستیابی به توسعه در بخش کشاورزی، افزون بر سرمایه‌‌های مادی، سرمایه‌گذاری در زمینه آموزش و سرمایه انسانی نیز موردنیاز است.» بااین‌حال آن‌طور که باید بررسی نقش نیروی انسانی در حوزه کشاورزی جایگاهی در میان تحقیقات دانشگاهی ندارد.
بی‌تفاوتی دانشگاههای کشور به امنیت غذایی
در این بین دانشگاههای تبریز، تربیت‌مدرس و ارومیه بیشتر از دیگر دانشگاههای بزرگ کشور در تحقیقات مربوط به حوزه کشاورزی سهم داشته‌اند، این درحالی است که کشاورزی مساله فوق حساس برای تمامی کشورها محسوب می‌شود و می‌طلبد تا همه دانشگاهها برای ایجاد تحول در حوزه کشاورزی وارد میدان شوند. نکته جالب اینجاست که حوزه امنیت غذایی که شاید اصلی‌ترین موضوع مرتبط با حوزه کشاورزی به شمار رود نیز چندان مورد تمایل دانشگاهها نبوده و تنها از ابتدای دهه 90 بود که 49 مقاله در این‌باره منتشر شد، اتفاقی که تا پیش از آن سال‌‌ها یک و دو و نهایتا 25 مقاله به آن توجه شده بود، درحالی‌که قطعا امنیت غذایی یکی از حوزههای امنیتی و مهم برای تمام کشورها محسوب می‌شود و دانشگاههای بزرگ نگاه متفاوت‌تری نسبت به آن خواهند داشت. دانشگاههای داخلی در خوشبینانه‌ترین وضعیت در سال 96 آن هم با 200 مقاله به این حوزه ورود کرده‌اند که در این میان باز هم دانشجویان کارشناسی‌ارشد بیشترین سهم را به خود اختصاص داده بودند.
دانشگاههای کشور زمان زیادی را برای پرداخت به حوزههای کشاورزی از دست داده‌اند، اما براساس آمار دهه 90 جامعه آکادمیک مسیر تاز‌ه‌ای را در تحقیقات مرتبط با این حوزه درپیش گرفته‌اند و امید می‌رود بتوانند در آینده نزدیک به راهکارهای علمی و عملی برای ایجاد تغییرات لازم و متناسب با نیاز کشور و از آن مهم‌تر رساندن کشور به خودکفایی در بخشهای مختلف کشاورزی برسند.
* نویسنده: زهرا رمضانی، روزنامه‌نگار
خبر مرتبط: